SILEZIO ŚLĄSK SCHLESIEN - ANEKSO-kaj daŭrigo-ciag dalszy Można się czuć jednocześnie Ślązakiem,Polakiem,Europejczykiem(bo żaden z tych elementów,nie wyklucza istnienia pozostałych.) Śląsk, Polska i Europa to nasze trzy światy M. Szołtysek, Dzieje Śląska, Polski, Europy s..o. Rybnik 2004. traduko: Oni povas senti sin samtempe: la Sileziano,Polo Kaj Europano,(ĉar neniu de tiuj elementoj,( (ne ekskludas ekzistadon de aliaj. Silezio, Pallando kaj Europo - estas (formoj de niaj tri mondoj. Tak zaczyna swe rozważania o Śląsku i Ślązakach M.Szołtysik historyk,działacz, nauczyciel wydawca. W 2004 znany i ceniony filmowiec Kazimierz Kutz,nazwał go: współczesnym Karolem Miarką. (K.Miarka wydawał Katolika -Śląską gazetę.była bardzo ciekawie i nowocześnie redagowana.. Gazeta miała 19-dodatków,m.in. (dla dzieci) Monika,Rolnik,Pszczelarz,Ziemia Śląska) Tiamaniere komencas konsideron pri Silezio kaj Silezianoj, - M.Szołtysek,historikisto, aktiva Silezia aganto. En 2004-K.Kutz,nomis lin: mentempa Karol MIARKA. Miarka vivis en periodo -(1825-1882) kaj li estis posedanto,eldonisto kaj ĉefredaktoro de ĵumalo Katolik, kiun li redaktis interese kaj moderne. De 1998 Silezianoj de la tuta mondo,de Eŭropo kaj USA - renkontiĝas en Hispanio. Od 1998r Ślązacy spotykają się co roku w Hiszpanii w S-ta Monika. Uczestniczą w nich nie tylkoślązacy ale i ich rodziny-często juź mieszane. Obecnie Ślązacy mieszkają w Polsce, Niemczech,Francji, Belgii, Czechach i USA. Ci z USA- to potomkowie pierwszej emigracji zarobkowej ze Śląska,którą zorganizował - ks. Leopold Moczygemba..Podczas ostatniego spotkania przedstawiciel prasy zapytał :dlaczego spotykacie się w Hiszpanii? Organizatorzy odpowiedzieli: Chcemy spotykać się w neutralnym miejscu. Chcemy zapomnieć o tym co nas dzieli. Chcemy podkreślać to co nas łączy. -język,tradycja,kultura i religia. Odnosiło się to do tematu ekspozycji : wypędzeni, przesiedleni,przyjezdni. Temat bolesny- dla byłych i obecnych mieszkańców Śląska.
.. Tabela nr.1 Ilość Ślązaków procentowo mieszkających.silezianoj loĝantaj en : WPL 55% BRD 25% FR 7,8% USA 12,0% Graf.1 Laŭ procenta nombro de Silezianoj en mondo.
Parolante pri Silezio oni dispartigas : CZARNY GÓRNY ŚLASK Nigra Silezio ) ZIELONY CIESZYNSKI(Verda Silezio ) ŚLASK OPOLSKI-Silezio d Opole kaj ofte ligita Ziemia Gliwicka ( Glivicea Teroĉar princo loĝis jen Opole kaj jen Gliwice- Opole estislaunua ĉefurobo de Silezio. Katowice estis simpla vilaĝo, kaj dum periodo de Industria Reĝo- Winkler ankoraŭ ĉe mineja sitlejo.(minista kvartalo ).Winkler multe faris por Katowice kaj ĉirkaŭaĵo. Dank `al li Katowice fariĝis urbo- kaj poste la ĉefurbo de Supra Silezio. Winkler ankaŭ estis mecenato de artistoj, i. a de lia iniciatooni konstruis la kastelon Moszna kun 365 ĉambroj-, La kastela- modelo estis la posta ideo- de Walt Disney-enmeti ĝin en komenco de ĉiuj liaj flmoj. La kastelo Moszna kaj de Ludowiko Bavara- similas en stilo. En lastaj jaroj renkontiĝas SILEZIANOJ nun logantaj en Pollando,Germanio,Belgio, Francio,Cehujo kaj USONO-(kein iris la unua grupo de elmigrantoj,el Silezio.Ĝin organizis kaj animzorgis pastro Leopold Moczygemba. Dum lasta enkontiĝo, la reprezentanto de loka ĵurnalo demandis: Kial vi renkontiĝis en Hispanio? La Organizantoj klarigis: Ni decidis renkontigi en neutrala loko, Ni volas forgesi pritio, kio nin dispartigas Ni volas subtreki tiun,kio nin kunigas:
Kaj gi estas: Lingvo,kulturo,tradicio kaj religio La ĵurnalisto rimarkinde demandis : do vi estas etno? popolo? vi kreas diasporon? Jen demandojkiujn kreis vivo kaj historio. Silezia Aŭtonomio, Diasporo, ligo, la nova grpo (pro alveno de novaj homoj,) ili estis deportitaj de iama Pollando, nun lokoj kiuj apartenas al Rusio,Bjelorusio, Litovio. Tristaj sed gravaj problemoj. Pri tiuj problemoj,nun science okupiĝas la grupo el Un. Śląski kaj Śląski Instytut w Katowicach(en Katowice) sub la gvido de Prof dr.l.m. Szczepański, Prof Tambor, red Kutz, iomete Prof dr h Walter Źelazny. La problemo estas subtenata kaj havas protekton de deputitoj: Prof. dr. h Adam Gierek,Krystyna Bochniarż, Reg. K. Kutz, Ż Bożyczko,Barbara Blida, M.Szołtysek, al ili aliĝis anoj de AIS Pl kaj Silezio.(Asocioj desilezio kaj Polonia eksterlande) Oni devas aldoni, ke nun kaj frue ofte en Silezio vivis (loĝis) lokaj kaj devenaj homoj: ekz :Episkopo: Melchior Diepenbrock, Juliusz Roger (kuracisto, konstruis hospitalojn en Rudy, Pilchowice kaj Rybnik)kolektis kaj priskribis kuracajn herbaĵojn. Historie oni diverse dispartigis Silezion.Laŭ etnografa lingvista glivicea skolo: (M. Gładysz, E. Całka, A. Lewanderska, M.Lipowicz, J. Ligęza)oni menciis regionon laŭ historia Princa posedajo : Opole i Ziemia Gliwicka, Poste tamen ekestis uzata ĝis nun Górny, Dolny I Czeski Śląsk.(Supra,Suba,Ĉeha aŭ Cieszyński Kune Pola Ĉeha) La plej gravaj aŭtoroj de Historio de Silezio estis : Feliks kaj ks. (pastro ) patro kaj filo, Franciszek Konieczny: Historia Śląska Wrocław Kraków 1935 kaj 1997, Kazimierz Popiołek samtempe la organizanto kaj unua Rektoro de Silezia Universitato(Uniwersytet Śląski, Katowice) :
Historia Śląska od pradziejów do 1945). Ili ambaŭ detale priskribis la historion de Silezio dum diversaj periodoj.. APARTANECO DE SILEZIO al : / skize menciita perigrinado de Silezio/: Aparteno al Slava etno.ekde(1a) І jc.n.e Ĝis la V ajc (5a)Silezinoj loĝis en nuna regiono de Silezio. Dum tiu periodo,kiel la unua burgo en iu regiono, aperis burgo Lubomia. Ekde 890/900 906/7 Silezio apertenis al Reĝlando Grandmoravio, eniris Silezio al Ĉeha lando, regata de Przemyślidów. 1335 1525 estis sub la regado de Ĉehoj. 1526 1740 Aŭstroj. 1740 1922 (Germanoj Prusio). 1922 1939 en Pollando. 1939 1945 Germana okupado. Ekdl 1949 en Pollando.
SILEZIAJ SANKTULOJ KAJ PATRONOJ: La patronoj de Silezio estas : S-ta Hedvigo (el Trzebnica ) la edzino de Silezia Princo Henriko la Barba, patrino de Henriko la Pia. S ta Barbara, helpantino de ministoj. -S ta Jacek Odrowąż, -S ta Jan Sarkander. -Beatifikaj : Czesław, Bronisława Melchior Grodziecki, ks. Władysław Rolsota, Kard. Primaso : August Hlond,-la protektanto de Karol Wojtyła. Istnieją i istniały różne szkoły Śląskie i teorie. Historycznie dzieli się Śląsk na Górny i Dolny, a obecnie opiera się na podziale administracyjnym z 1999. Porównawczo jednak, warto przedstawić tez mapy administracyjne z 1946,1950,1975.(źródło encyklopedia Vikipedio) W wiekach średnich, ujmowano Śląsk całościowo :Dolny i Górny. Kolejne zmiany głównie językowe a potem próby,wywarcia presji na zmiany religi wpływały tez na zmiany terytorialne. Nastepna tragedia pojawiła sie i była udziałem dawnej i obecnej ludności ślaskiej to II wojna światowa i jej skutki.- tragiczne dla ludności cywilnej. I była to kolejna tragedia- dla obecnych Niemcow- Slązakow oraz ludnosci napływowej. Spowodowana została przez zmianę granic. Pojawiła się skompikowana kwestia : wypędzonych, przesiedlonych, przyjezdnych.
Mi prezentas administrajn mapojn de Silezio (1946,1950,1975,1999)- vidu anekson, kaj ankaŭ la mapon de Pollando en Eŭropo(Komparante ilin kun arkiveaj sciencaj priskriboj.) En mondo, ne nur en Eŭropo estis konataj Sileziaj sciencistoj. Vidu la detalaj en la 1a parto,polingva teksto laŭ M. Szołtysek. Ci-tie mi mencias silezie devenaj, Nobel Premiitajn.- sciencistojn, sed samtempe mi atentigas, ke ne ĉiuj de ili por konstante identis kun la Silezio-ilia naskiĝloko..estis ankaŭ unu (Fritz Haber),pri kiu ne nur Silezianoj, malfieris, sed ankaŭ edzino pro honto memortigis(popełniła samobójstwoselbstmord). Al la plej gravaj apartenas: Paweł(Paul)Ehrlih(Wroclaw -1854-1915),premio pri mendicino 1908j. Gerhard Hanptman(Szczawno Zdroj 1862-1946) Literaturo 1912, Fritz Haber (Wrocław18681946) Kemio 1919 Friderik BERGIUS (Wroclaw 1884 1949)Kemio 1931, Otto STERN (1888 1969) Żory(18881969)Fiziko 1944. Kurt ALDER (1902 1958) Konigshutte (Chorzów)1950Kemio Max BLOCH (Nysa 1912)medicine 1964, Maria Goeppert Mayer (Katowice19061972)Fiziko 1963, Reinhard Justus R.SELTEN(WroclawBreslau 1930)Ekonomio 1994 dum la 2a MM,por tempe kun familio loĝis en Gliwice. Gunter BLOBEL,( Niegosławice1936)medicino 1999.
Kobieta w stroju cieszyńskim,cieszyn 1914. Stroje ludowe Ślązaków z Dolnego Śląska Popolaj vestaĵoj el Suba Silezio. Kelkaj ekzemploj de silezia lingvo: (de Supra Silezio,kie oni,promencas cz=c ). Taka godka, jaka wspomna z dzieciństwa i jakom godom do dzisiej- dzisiek.(godala~pedzioł) Moja godka je żywo,(żiwo)(y)~ uno wspominam jak bych to pedzioł moij babci(starce), abo sprzedowaczce u piekarza. Vortoj: pola,silezia- esperanta (- laŭ.-wg.m.s i A.L) Jedzenie jodło manĝaĵo To się je. To się jy Tion oni manĝas. dynie banie arbuzo, cukierki bombony dolĉaĵo, chleb chlyb(chlip) z masłym,,pano kun butero(~hlyp) nogi gyry piedoj, czereśnie,-tsześnie, ĉerizoj,
smalec gęsi, - gynsi smalec, fandita ansera graso, naprawdę isto,-vero, ser domowy hauskejza- jajko jajco ovo, porzeczki jagódki johansber, -ribo, indyk hynolyk meleagro, jablko japko ~( apfel ) Pomo/ jabczok mus jabłkowy,wino(vino), ziemniak kartoflo kartofel terpomoj, żur z kartoflami,szałot z kartofli, kartofle z kiszką(kwaśne mleko- acida lakto kefiro) jedzenie jadło manĝo, placki ziemniaczane (sikorki)-terkuko-, kartoflane (pieczone na fajerce) kartoflane śląskie kluski/szlyszki ) makaron- nudle-nudelo, kloszczonka woda po kluskach, spodnie galoty pantolonoj, fotografować knipsować-foti, kromka chleba krajczek,krajcek panpeco, ciasto kołucz-kołacz silezia kuko, kiszka czarna - krupnioki griso kun sango, kiszka biała - żymloki bulka+graso, miód miod mielo, rabarbar rabarbar, rzodkiewka radiska-rafaneto, rolada rolada,ruligita pecviando ryba rybu fiso świnie i agrest wiepszki porko, zupa z chleba wodzionka terpoma-supo, brotsupo, kiełbasa wurszt kolbaso, babka piaskowa(ciasto) zista kuko, bułka żymła bulko,
tarte kluski czorne, kolacja wieczerza vesper manĝo, wigilia wilijo-vigilio,(kristnaskafesto) Trudka co uwarzysz dzisiaj(~dzisiok ) na obiad(~łobjat ), bo jo żur ze szpyrkami. To je nasz: SPAŚNY WIEPRZEK.(dika porko. ) Pod paza idom starko i starzyk~starzik (pod rękę idą babcia i dziadek)(uma i opa-avo avino). Subbrako iras. Oni uzas ambaŭ formojn : maljuna kaj avo. Starzik dycki fest kurził i pioł- Majunulo (Avo) ĉiam multe fumis kaj drinkis.dziadek zawsze dużo palił i pił. fonto : Stworzenie świat wg M.Szołtysek, Dzieje Śląska, Polski, Europy. Wyd ABC, Rybnik 2004. La prezentitaj fragmentoj, troviĝas en pola versio PISMO Święte kaj en traduko al esperanto de pluraj esperantistoj- polaj pastroj, i.a H. Parzzel, A. Kos, J.Zielonka. Temas pri la semajno, kiam la Dio kreis kaj mondon kaj aliaj estaĵojn.je fino-la sepan tagon Dio ripozis,do ĉiuj kristanoj devas fari la same, ne labori sed preĝi.
Przepisy: 1)J. Baraniecki; Byli i są Polakami, :Lwów i Kresy, Biuletyn Pollonii.Londyn Nr.64.str.1-5 2) J. Baraniecki vid.1. 3) Encyklopedia polski PWN, Warszawa 1999 4) Ewa Korzeniewska Wasilewa, Marek Soroczyński; Początek Sofia 2004 5) Ewa Korzeniewska Wasilewa, Marek Soroczyński; Początek Sofia 2004 6) Mg r. filologii polskiej, Pasza Matewa, jest emerytowaną nauczycielką. Redaguje lokalną gazetę,propaguje esperanto i poezję polską. Je fino, mi aldonas la poemon pri Patrolando- ĝin citas ĉiuj homoj loĝantaj eksterlande, poloj kaj silezianoj. La aŭtoro estis fama silezia verkisto kaj instruisto. Post la verdikto de ambasadoroj- post la silezia revolucio, post la 1-a MM, li devis loĝi en la ĉeĥa parto de Silezio (nomata Zaolzie- lokoj post la rivero Olza), liaj familianoj en la pola parto de Cieszyn-Śląski. Kaj por li, kaj por aliaj homoj, kiun oni dispartigis- tio evento estis granda tragedio. La decido de la Internacia Komisiono- simple dispartigis Cieszyn Silezian laŭ la rivero Olza, same ankaŭ estis dispartigita la urbo mem. Tiamanier ofte familianoj, loĝis en du diversaj landoj. Tia estis la historio deverkisto kaj instruisto- Jan Kubisz, ( en Silezio-nomata Hanek )kiu devis resti ekster la familianoj. Nostalgie li verkis poemojn, unu de ili mi citas sube. La poemo esti tradukita al ĉeha, germana, angla ( en St Monika kaj Chicago. )Patrinoj lernante la ĉiutagajn preĝoj al infanoj, devigis ilin koni Da Vaterhaus Ojcowski dom, La poemo diras, ke La patradomo estas kiel edeno. donaco de Patro el Ĉielo kaj oni povas trapasi tutan mondonvane oni ne trovis pli belajn.
Demandoj por studentoj. 1/ Kion vi scis pri Jan Kubisz, kial li perdis familion? 2/ Ligo de Papo JP- la 2-a kun Silezio? 3/ La Sileziaj agloj. 4/ La Sileziaj Sanktuloj. 5/ Sileziaj riveroj? 6/ Sileziaj Nobelpremiitaj sciencistoj- kiu de ili estas esperantisto kaj ano de AIS? 7 /Kiu urbo en Silezio estas la enlanda haveno- kaj havas Neptun-figuron en mezo de urbo? 8/ Kion vi scias pri Patro J. Paruzel? 9/ Gravaj montaroj de Silezio? 10/ La unua universitato en Silezio.