Samorządność bez partycypacji? Barbara Gąciarz (IFiS PAN, WH AGH) Konferencja Lokalne współrządzenie między ideą a praktyką 12 maja 2011 r. Sala Senatu Uniwersytetu Warszawskiego
INSTYTUCJONALIZACJA SAMORZĄDU Badanie Samorząd a rozwój regionalny w Polsce IFiS PAN, CBOS, 2010 Wątki porównawcze z badaniem Procesy instytucjonalizacji samorządności regionalnej i lokalnej w Polsce IFiS PAN, OBOP 2000-2002
SAMORZĄD MA ZNACZENIE DECENTRALIZACJA PAŃSTWA I ZADAŃ PUBLICZNYCH (REGIONALIZACJA ROZWOJU SPOŁECZNO GOSPODARCZEGO KOMUNALIZACJA USŁUG PUBLICZNYCH) ROLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH W ROZWOJU GOSPODARCZYM (PUTNAM 1995 THERNBORN 1998) POLITYKA SPÓJNOŚCI I STRUKTURALNA UE (REGIONY I SPOŁECZNOŚCI LOKALNE BENEFICJENTAMI FUNDUSZY STRUKTURALNYCH) TEZA O ZMIERZCHU NARODOWYCH POLITYK ROZWOJOWYCH (KEUNE 2001)
SAMORZĄD A ROZWÓJ ZDOLNOŚĆ KREOWANIA STRATEGII ROZWOJOWEJ Określanie adekwatnych celów i sposobów ich osiągania ZDOLNOŚĆ AKTYWIZACJI ZASOBÓW Partnerstwo społeczne we wdrażaniu polityk publicznych JAKOŚĆ PROCESU TWORZENIA POLITYK PUBLICZNYCH Dialog społeczny vs. partykularne narzucanie SPRAWNOŚĆ ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ Kompetentne przywództwo Jakość kadr Dostosowanie zadań i zasobów
SAMORZĄD A ROZWÓJ Misja samorządu adekwatne zaspokojenie potrzeb społeczności terytorialnych poprzez zapewnienie warunków dla ich zrównoważonego rozwoju; rozwój i utrwalanie więzi społecznych oraz tożsamości kulturowej społeczności Aksjologiczne podstawy samorządności wspólnotowość, solidarność, lokalność, autonomiczność
BRZEGOWE WARUNKI FUNKCJONOWANIA SAMORZĄDU Niezależność od struktur państwa autonomia wobec centralnego rządu i jego administracji Partycypacja społeczna udział obywateli i ich zrzeszeń w określaniu i rozwiązywaniu własnych problemów Odpowiednie zdolności administracyjne racjonalna organizacja struktur wykonawczych i posiadanie wykwalifikowanych zasobów ludzkich 6
INSTYTUCJONALIZACJA ZAŁOŻYCIELSKA SAMORZĄDNOŚCI CENTRALNOŚĆ vs. LOKALNOŚĆ PARTYJNOŚĆ vs. OBYWATELSKOŚĆ KONKURENCYJNE vs. ZAMKNIĘTE ELITY ELITARYZM vs. EGALITARYZM SAMORZĄDNOŚĆ BEZ PARTYCYPACJI vs. SAMORZĄDNOŚĆ UCZESTNICZĄCA
CENTRALNOŚĆ VS. LOKALNOŚĆ System polskiej samorządności terytorialnej sprzyja kontynuacji tendencji centralistycznych Tworzenie instytucji w powiatach i województwach podporządkowane interesom elit politycznych i urzędniczych związanych z instytucjami władzy publicznej i partiami szczebla centralnego Strategia rozwoju społeczno gospodarczego powstaje w sposób odgórny przy ograniczonej partycypacji społeczności i organizacji społeczeństwa obywatelskiego Niedostateczna decentralizacja finansów publicznych (2010) Elity samorządowe zyskują wyraźnie poczucie odrębności i odmienności interesów od władz centralnych powszechnie obarczają władze centralne ograniczaniem możliwości działania samorządu. Wśród mieszkańców rosną identyfikacja lokalna i regionalna oraz oczekiwania wobec władz lokalnych i regionalnych 8
PARTYJNOŚĆ VS. USPOŁECZNIENIE Instytucje samorządowe domeną partii politycznych silna platforma rządzenia dla partii ogólnopolskich Tendencje do monopolizacji reprezentacji interesów społecznych przez partie (eliminowanie innych organizacji społeczeństwa obywatelskiego) Słabość partycypacji obywatelskiej nadal widoczna w badaniach 2010 jedyna zmiana to wyraźnie większa obecność organizacji biznesu w działaniach samorządu i nieco mniejsza rola partii politycznych 9
KONKURENCYJNE(WYMIANA) VS. ZAMKNIĘTE ELITY(CIAGŁOŚĆ) Władza partyjnych elit i lokalnych oligarchii biznesowo urzędniczych Izomorfizm normatywny aktorów społecznych Badania 2010 wskazują, że mamy do czynienia z kontynuacją tego procesu, ale regionalne i lokalne elity zyskują na poczuciu odrębności w stosunku do centralnych elit partyjnych następuje ich silniejsze utożsamienie się z interesami regionalnymi 10
ELITARYZM VS. EGALITARYZM POLITYK PUBLICZNYCH W 2002 zarysowała się tendencja do preferowania instrumentów polityki społecznej i gospodarczej oraz wzorów działania, które sprzyjały elitom, dostarczający korzyści przede wszystkim wąskim grupom społecznym (nieprzejrzystość korzyści - zamknięte kręgi beneficjentów) Słabe przypisanie społeczne elit brak identyfikacji reprezentowanych interesów społecznych Ograniczenia w definiowaniu dobra wspólnego Klientelizm
SAMORZĄDNOŚĆ BEZ PARTYCYPACJI VS. SAMORZĄDNOŚĆ UCZESTNICZĄCA/TECHNOKRATYZM Relacje z mieszkańcami spontaniczne, nieukierunkowane bezpośrednie kontakty Ograniczenia komunikowania społecznego (brak informacji instytucja-obywatel, instytucja-instytucja) Marginalność i zależność finansowa organizacji i zrzeszeń społecznych od instytucji publicznych Uczestnictwo społeczne było ignorowanym wymiarem funkcjonowania samorządu.. Polskie samorządy mają problem z wypełnianiem misji, gdyż utrwala się model SAMORZĄDNOŚCI BEZ PARTYCYPACJI/BIUROKRATYCZNO- TECHNOKRATYCZNEJ POTWIERDZAJĄ TO WYNIKI BADANIA 2010 12
DYSFUNKCJE INSTYTUCJI SAMORZĄDU Nieadekwatność zasobów i możliwości działania w stosunku do nadmiernych zadań (kryzys budżetowy głównym źródłem niepowodzeń w opinii radnych) Nieskuteczność w rozwiązywaniu problemów rynku pracy i bezrobocia (najsłabsza strona działań samorządu w opinii mieszkańców i samych radnych) Słabe działania w przyciąganiu inwestycji i promocji gospodarki regionu Konflikty i spory w organach samorządu, niekompetencja na stanowiskach kierowniczych, korupcja (opinie mieszkańców)
DYSFUNKCJE INSTYTUCJI SAMORZĄDU Upartyjnienie lokalnych i regionalnych samorządów sprzyja dominacji centralności Brak partnerstwa społecznego Bariera samorząd mieszkańcy Przywiązanie do biurokratycznych i technokratycznych stylów zarządzania Zagrożenie nieadekwatnością celów i ścieżek rozwojowych: strategie bierz jak dają i dziel między swoich
ELITY W OCZACH MIESZKAŃCÓW (OCENA ZAUFANIA) Jak Pan(i) sądzi, czy ogólnie rzecz biorąc można ufać: (w %) 2 3 4 1 Tak Raczej Raczej Nie tak nie 7 Trudno powiedzieć Ludziom 8,0% 53,5% 25,5% 6,2% 6,8% Policjantom 18,0% 48,7% 16,8% 8,5% 8,0% Sędziom 15,0% 35,8% 17,3% 7,5% 24,3% Urzędnikom 13,2% 49,3% 14,7% 6,5% 16,2% samorządowym Starostom 11,0% 44,2% 12,5% 7,5% 24,8% Marszałkom sejmików 7,2% 31,7% 9,7% 5,5% 46,0% wojewódzkich Wojewodom 8,0% 36,0% 9,2% 6,8% 40,0%
OBRAZ SAMORZĄDU A jakie czynniki przede wszystkim wpłynęły Pana(i) zdaniem na to, że samorząd samorządy działał(y) źle, poniosły porażkę lub mogły osiągnąć znacznie więcej? (wskazywane przez ponad 10%) Przyczyna % 1 Spory i konflikty wewnątrz organów samorządu 29,2 2 Niekompetencja osób sprawujących funkcje 21,5 kierownicze 3 Niedobory finansowania zadań publicznych 21,5 wynikające z polityki rządu 8 Korupcja i prywata panująca wśród działaczy 19,3 samorządu 11 Kryzys gospodarczy w kraju 17,4 7 Brak zaangażowania radnych 14,2 4 Polityka gospodarcza rządu 11,4 6 Zła organizacja pracy urzędów 10,1 97 Trudno powiedzieć 19,9
Publiczna dyskusja jest korzystna, gdyż umożliwia pojawienie się różnych opinii i ujawnienie sprzecznych interesów mieszkańców, zdecydowanie tak - 37,8%, raczej tak -49,8%, razem -87,6%. Takie podejście nie jest jednak praktykowane, co odzwierciedlają opinie badanych: Większość badanych (50,8%) nie czuje się gospodarzami swego miejsca zamieszkania; przeciwnego zdania jest dwie piąte respondentów (40,1%). Mieszkańcy w badaniu 2010 poparli w zdecydowanej większości następujące opinie: Bez jak najszerszej dyskusji nad sprawami danej społeczności trudno oczekiwać by ludzie się angażowali w realizację decyzji samorządu zdecydowanie tak - 35,3%, raczej tak - 48,3%, razem - 82,6%;
POCZUCIE WPŁYWU Jak, ogólnie rzecz biorąc, ocenia Pan(i) swój wpływ na decyzje władz samorządowych różnych szczebli w miejscu Pana(i) obecnego zamieszkania? 0 W ogóle nie mam wpływu 10 Mam decydujący wpływ Wpływ na władze/zarząd: Wpływ na decyzje 0 W ogóle nie mam wpływu 3. min (suma 0-2) 3 max (suma 8-10) dzielnicy 37,0% 61,7% 4,8% osiedla wsi gminy miasta 42,8% 67,5% 2,9% powiatu 52,5% 77,5% 0,9% województwa 64,0% 85,2% 0,6%
DYSTANS DO SAMORZĄDU Czy interesuje się Pan/i bądź interesował/a działalnością samorządu? Kontaktował się z radnym powiatowym: nie 74,8% wojewódzkim: nie - 91,3% Odpowiedź na pytanie o porażki samorządu w minionej kadencji Nie wiem. Nie interesuje mnie to : powiat - 45,0% województwo 70,8% Nie zna kierunków rozwoju terenu uchwalonych przez radę powiatu - 88,5% przez samorząd województwa - 92,5%
RADNY Z PRZESZŁOŚCIĄ Kiedy rozpoczynał Pan/i swoją działalność publiczną (społeczną, związkową, polityczną)? Przed 1980 r. 19,6% W okresie Sierpnia 80 i Solidarności 6,2% W okresie stanu wojennego 1% Pod koniec lat 80-tych 7,7 % OGÓŁEM 34,5% Po Okrągłym Stole/wyborach z czerwca 1989 r. 3,6% W okresie reformy gminnej w 1990 r. lub w I połowie lat 90 15,5% W drugiej połowie lat 90 12,4% W okresie reformy administracyjnej 1999 roku 8,8% W roku 2000 lub później 25,3% OGÓŁEM 65,5%
RADNY - BIUROKRATA-MENEDŻER Radni to najczęściej: prywatni przedsiębiorcy właściciele lub współwłaściciele firmy, kierownicy w przedsiębiorstwie państwowym lub w instytucji finansowanej z budżetu kierownicy w urzędzie administracji samorządowej. Zwykle należą do partii politycznych (funkcyjni) i stowarzyszeń sportowych lub regionalnych gdzie również pełnią funkcje kierownicze.
RADNI- MIESZKAŃCY Jak Pan(i) ocenia, w jakim stopniu mieszkańcy angażują się w rozwiązywanie problemów lokalnych? w dużym stopniu 18,0 % w małym stopniu 72,2% w ogóle się nie angażują 8,8 %
ZNACZENIE SAMORZĄDÓW (ZASADA BLISKOŚCI) W jakim stopniu rozwój regionu, w którym Pan(i) żyje zależy od działania władz i samorządów różnych szczebli? Czy, Pana(i) ocenie rozwój ten zależy od działania: 1 Zdecydowanie tak 2 Raczej tak 3 Raczej nie 4 Zdecydowanie nie 7 Trudno powiedzieć Samorządu 44,2% 41,7% 6,2% 3,0% 5,0% gminnego Samorządu 32,3% 52,3% 6,5% 3,3% 5,5% powiatowego Samorządu 26,8% 50,3% 10,5% 3,0% 9,3% województwa Administracji 22,3% 49,7% 12,2% 2,5% 13,3% rządowej w województwie Władz 16,7% 52,3% 13,7% 3,8% 13,5% centralnych Unii Europejskiej 19,7% 55,2% 9,0% 4,2% 12,0%
Słabe samorządy małe zasoby małe zdolności administracyjne peryferyjność miejscowych elit kierowniczych minimalizacja działań Niedorozwój cywilizacyjny Jakość usług publicznych Infrastruktura techniczna Infrastruktura społeczna Polityka władz lokalnych Brak kompleksowych strategii Rutynizacja funkcji Pustka socjologiczna Brak partnerów społecznych Niski kapitał społeczny Brak partycypacji społecznej