994 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 994-998 Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia programy promocji zdrowia realizowane w Polsce we współpracy z Dreyfus Health Foundation Problem Solving for Better Health health promotion programs implemented in Poland in cooperation with the Dreyfus Health Foundation Jan Sobótka 1/, Katarzyna Broczek 2/, Małgorzata Leźnicka 3/, Jacek Żyrkowski 4/ 1/ Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny, Instytut Medycyny Społecznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny 2/ Klinika Geriatrii, Warszawski Uniwersytet Medyczny 3/ Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum w Bydgoszczy 4/ Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Tormed w Toruniu Od 1989 r. pozarządowa organizacja Dreyfus Health Foundation (DHF) z Nowego Jorku realizuje program Problem Solving for Better Health (PSBH) we współpracy z instytucjami i organizacjami w ponad 30 krajach. W Polsce program ten prowadzony był od 1992 r. we współpracy z Polskim Towarzystwem Higienicznym pod nazwą Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia. Celem programu jest opracowanie i wspieranie realizacji lokalnych projektów promocji zdrowia, motywowanie ludzi do podejmowania kreatywnych działań oraz efektywne wykorzystywanie dostępnych środków. Tworzenie projektów rozpoczyna się na konferencjach warsztatowych, podczas których uczestnicy zapoznają się z procesem rozwiązywania problemów. Zakończenie warsztatów jest początkiem realizacji indywidualnych projektów opracowanych przez uczestników, a spotkania powarsztatowe umożliwiają ocenę efektów działania i wymianę doświadczeń. W okresie 17 lat współpracy z DHF zorganizowano w Polsce 20 międzynarodowych konferencji warsztatowych, 52 spotkania powarsztatowe z udziałem ponad 50 zagranicznych wykładowców i liderów grup warsztatowych z USA, Niemiec, Wielkiej Brytanii i kilkunastu krajów gdzie realizowane są programy DHF. Przygotowano w sumie ponad 800 projektów. Przykładem kompleksowych działań w zakresie programu PSBH jest jego realizacja w województwie kujawsko-pomorskim. Od 2000 r. dzięki organizacji dziewięciu konferencji warsztatowych pt. Inicjatywa Kujawsko- Pomorska przeszkolonych zostało ponad 400 liderów i opracowanych ponad 350 projektów. Na bazie tych projektów powstało siedem programów regionalnych, które zostały przyjęte do realizacji przez samorząd województwa i obecnie finansowane są ze środków publicznych. Innym przykładem realizacji programu PSBH w Polsce są projekty wdrażane przez pielęgniarki we współpracy z Polskim Towarzystwem Pielęgniarskim. Wśród projektów można znaleźć małe programy dla pacjentów ze specyficznymi chorobami lub problemami zdrowotnymi, jak i duże projekty szkoleniowe dla pielęgniarek. Since 1989, The Dreyfus Health Foundation (DHF), a non-governmental organization from New York City has conducted a Problem Solving for Better Health (PSBH) program in cooperation with institutions and organizations in over 30 countries. In Poland, this program named Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia has been introduced in 1992, in cooperation with the Polish Society of Hygiene. The aim of the program is to develop and support local health promotion programs, motivate people to undertake creative activities and implement effective use of available resources. The process of project development begins at workshops, where participants learn the concept of problem solving. The end of the workshop starts the implementation of projects developed by participants, and the follow-up workshops facilitate evaluation of the effectiveness of individual projects and exchange of experience. During the period of 17 years of cooperation with the DHF in Poland, 20 international workshops and 52 follow-up workshops were organized, with the participation of over 50 international lecturers and facilitators from the USA, Germany, UK and many other countries engaged in the DHF programs. A total of over 800 projects were developed. A good example of the complex PSBH activity is the implementation of the program in the Kujawsko-Pomorskie province. Since 2000, the organization of nine workshops named Kujawsko-Pomorska Initiative led to training of over 400 leaders and the development of over 350 individual projects. On the basis of these projects, seven regional programs have been designed and accepted for realization by the self-government of the province and financed from public funds. Another example of the PSBH activity in Poland are projects implemented by nurses in cooperation with the Polish Nurses Association. Among the projects, there are small programs designated for patients with specific diseases, as well as large educational projects for nurses. Key words: public health, health promotion, health programs Słowa kluczowe: zdrowie publiczne, promocja zdrowia, programy zdrowotne Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 994-998 www.phie.pl Nadesłano: 10.06.2011 Zakwalifikowano do druku: 20.08.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr inż. Jan Sobótka Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny Instytut Medycyny Społecznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Oczki 3, 02-007 Warszawa tel. (22) 621 51 97, e-mail: jan.sobotka@wum.edu.pl
Sobótka J i wsp. Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia programy promocji zdrowia realizowane w Polsce... 995 Wykaz skrótów DHF Dreyfus Health Foundation PSBH Problem Solving for Better Health Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia (PSBH Problem Solving for Better Health) jest programem realizowanym od 1989 r. przez organizację pozarządową Dreyfus Health Foundation (DHF), działającą w Nowym Jorku, we współpracy z instytucjami i organizacjami w ponad 30 krajach na świecie (m.in. Białoruś, Bułgaria, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Ukraina, Jordania, Kirgistan, Chiny, Indie, Indonezja, Wietnam, 9 krajów Afryki, 8 Ameryki Południowej w tym Brazylia, Meksyk i Peru oraz USA) [1]. Polska, jako pierwszy kraj europejski, przystąpiła do realizacji programu w 1992 roku. Program ten realizowany był w naszym kraju od chwili rozpoczęcia przez 17 lat w ramach współpracy pomiędzy Zarządem Głównym Polskiego Towarzystwa Higienicznego i Dreyfus Health Foundation. W Polsce, w związku z dokonywaną zasadniczą przebudową systemu politycznego, ekonomicznego i społecznego, istniała szczególna potrzeba nowego spojrzenia na problemy związane z ochroną zdrowia. Przebudowie instytucji powinno towarzyszyć przygotowanie ludzi do działania w nowych warunkach. Program PSBH jest programem edukacyjnym, który kładzie szczególny nacisk na rozwój nowych sposobów myślenia i kształtowanie nowego podejścia do zagadnień ochrony zdrowia, służy pobudzeniu i wspieraniu lokalnej aktywności społecznej w celu jednoczenia wysiłków mieszkańców, działaczy samorządowych i pracowników administracji dla skutecznego rozwiązywania lokalnych problemów. Sukces programu jest bezpośrednio zależny od osobistego zaangażowania i wkładu pracy jego uczestników. Od osób uczestniczących w programie oczekuje się poszukiwania i wprowadzania w czyn twórczych rozwiązań, przy wykorzystaniu posiadanych już możliwości i środków. Uczestników zachęca się także do współdziałania w grupie, do wymiany poglądów i doświadczeń oraz do tworzenia formalnych sieci współpracy o zasięgu krajowym i międzynarodowym [2]. Główną ideą programu jest wspieranie tworzenia i realizacji lokalnych projektów, głównie o charakterze prewencyjnym i motywowanie ludzi do podejmowania kreatywnych działań, akceptowania odpowiedzialności za zdrowie własne i swojego otoczenia oraz efektywnego wykorzystywania dostępnych środków. Tworzenie projektów rozpoczyna się na konferencjach warsztatowych, podczas których uczestnicy biorą aktywny udział w pracach w małych grupach i mają okazję zapoznać się z nowym podejściem do procesu rozwiązywania problemów. Zakończenie warsztatów jest początkiem realizacji indywidualnych projektów opracowanych przez uczestników, a spotkania powarsztatowe umożliwiają ocenę efektów działania i wymianę doświadczeń. Jedną z ważnych cech programu jest jego otwartość dla uczestników reprezentujących różne poziomy ochrony zdrowia (lekarzy, pielęgniarek, osób zarządzających ochroną zdrowia), jak i inne zawody, a związanych pośrednio z ochroną zdrowia, a szczególnie z promocją zdrowia (nauczyciele, pracownicy opieki społecznej, organizacji pozarządowych). Program Dreyfus Health Foundation obejmuje: 1. Znajdowanie i popieranie osób o wysokiej motywacji, zaangażowanych w działania na rzecz poprawy stanu zdrowia na świecie; 2. Optymalizację wykorzystania posiadanych zasobów, w tym sił ludzkich, informacji i dostępnych środków zapobiegania i leczenia; 3. Tworzenie nowych sposobów myślenia i podejścia do problematyki zdrowia; 4. Przekładanie tej filozofii na skuteczne, samopodtrzymujące się i możliwe do powielania programy, które wywieraja wymierny i pozytywny wpływ na zdrowie. Cechą charakterystyczną warsztatów jest międzynarodowy zespół nauczający. Około 50 polskich pracowników służby zdrowia oraz wykładowcy i liderzy grup warsztatowych z innych krajów uczestniczą w trzydniowym kursie, składającym się z posiedzeń plenarnych i warsztatów w pięciu małych grupach. W okresie tym uczestnicy pracują razem nad rozwiązywaniem problemów, z którymi spotykają się w codziennej pracy. Podczas sesji plenarnych przedstawiane są cele i strategie programu. W czasie zajęć warsztatowych w grupach roboczych ustalane są priorytety, definiowane problemy lokalne prezentowane przez uczestników i wypracowywane sposoby ich rozwiązywania. Każdy z uczestników przedstawia jeden wybrany problem zdrowotny, który uznaje za szczególnie istotny na swoim terenie działania. Podczas warsztatów uczestnicy sporządzają plany działań praktycznych, przedstawiają szczegóły rozwiązań i sposoby wykorzystania dostępnych środków. Dla potrzeb warsztatów przetłumaczony został na język polski podręcznik opracowany przez Dreyfus Health Foundation. Po zakończeniu warsztatów uczestnicy rozpoczynają w swoich środowiskach wprowadzanie w życie opracowanych w czasie warsztatów projektów. Tworzy się sieć uczestników programu dzielących się informacjami, doświadczeniami i środkami technicznymi. W tym celu wydawany jest m.in. Biuletyn Informacyjny. Nawiązane więzi wspierają lokalną aktywność społeczną, a publikacje popularyzują tego typu działalność. Biuletyn Polish Health Information
996 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 994-998 Digest, publikowany w latach 1999-2001, był kwartalnikiem zawierającym streszczenia doniesień z literatury medycznej wybrane z artykułów dostępnych dzięki bazie Medline i poświęconych wybranej tematyce. Zawierał także informacje o programach realizowanych w Polsce w ramach współpracy z Dreyfus Health Foundation [3]. Koordynatorem programu Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia w Polsce był dr inż. Jan Sobótka, a wicekoordynatorem dr n. med. Katarzyna Broczek. W ramach PSBH powstawały inicjatywy regionalne. W latach 1998-2003 realizowany był program pod nazwą Inicjatywa Śląska, którego koordynatorem był dr Jacek Żyrkowski. Program ten tworzył warunki i klimat dla integracji wielu osób związanych zawodowo i społecznie z problemami zdrowotnymi na terenie Dolnego i Górnego Śląska. W roku 1999 odbyła się konferencja warsztatowa na temat Inicjatywa Warszawska Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia. Konferencja została zorganizowana w siedzibie Polskiego Towarzystwa Higienicznego w Warszawie przez Dreyfus Health Foundation, Action in International Medicine (Wielka Brytania) i Polskie Towarzystwo Higieniczne. W konferencji wzięło udział 63 uczestników z Warszawy i województwa mazowieckiego reprezentujących pozarządowe organizacje społeczne (fundacje i towarzystwa naukowospołeczne), służbę zdrowia: menedżerowie zakładów opieki zdrowotnej, lekarze, pielęgniarki, pracownicy socjalni, a także przedstawiciele duszpasterstwa służby zdrowia, firm farmaceutycznych, wojska, straży miejskiej, stacji sanitarno-epidemiologicznych, władz centralnych (Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej) oraz władz lokalnych i samorządowych. W warsztatach uczestniczyli eksperci Dreyfus Health Foundation, Action in International Medicine z Wielkiej Brytanii oraz zaproszeni facilitatorzy z Bułgarii, Jordanii i Ukrainy. W trakcie konferencji warsztatowej przygotowane zostały 42 projekty dotyczące najważniejszych problemów zdrowotnych Warszawy takich jak: zagrożenia środowiskowe, palenie papierosów, alkoholizm, narkomania, przemoc w rodzinie, nerwice u dzieci, zdrowie w miejscu pracy, profilaktyka raka piersi i jelita grubego, choroby zakaźne, gruźlica, szczepienia ochronne, żywienie, opieka nad osobami w starszym wieku, organizacja opieki nad chorymi w stanie terminalnym, problemy osób niepełnosprawnych, jakość opieki pielęgniarskiej w szpitalach. Przygotowany został zintegrowany plan działania dla Warszawy (Master Plan of the Warsaw Initiative), który służył koordynacji projektów rozwiązywania problemów zdrowotnych realizowanych na terenie Warszawy. W 2000 r. odbyła się konferencja warsztatowa Inicjatywa Kujawsko-Pomorska. Konferencja została zorganizowana w Górznie przez Dreyfus Health Foundation, Action in International Medicine (Wielka Brytania), Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego i Polskie Towarzystwo Higieniczne. Wzięło w niej udział 54 uczestników z terenu Województwa Kujawsko-Pomorskiego, reprezentujących władze lokalne i samorządowe, organizacje społeczne, służbę zdrowia a także przedstawiciele firm farmaceutycznych i władz centralnych. W trakcie konferencji warsztatowej przygotowane zostały 43 projekty, dotyczące najważniejszych problemów zdrowotnych województwa, takich jak: organizacja Służby Zdrowia, współpraca między Regionalną Kasą Chorych a organizacjami zajmującymi się promocją zdrowia, zwalczanie zagrożeń środowiskowych, zapobieganie i leczenie chorób układu krążenia i układu oddechowego, wczesne wykrywanie raka szyjki macicy, opieka nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, wykrywanie wad słuchu u dzieci, promowanie karmienia piersią, przeciwdziałanie narkomanii, alkoholizmowi, nałogowi palenia papierosów, walką z przemocą, promocja zdrowego stylu życia. Już podczas trwania konferencji warsztatowej przedstawiciele niektórych uczestniczących instytucji i organizacji oraz Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu podjęli się sponsorowania nowopowstałych projektów. Twórcą, koordynatorem i głównym realizatorem programu Inicjatywa Kujawsko-Pomorska jest dr Małgorzata Leźnicka reprezentująca Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego i Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Collegium Medicum im. dra L. Rydygiera w Bydgoszczy. Od 2000 r. dzięki organizacji dziewięciu konferencji pt. Inicjatywa Kujawsko-Pomorska przeszkolonych zostało ponad 400 liderów i opracowanych ponad 350 projektów (tab. I). Na bazie tych projektów powstało siedem programów regionalnych, które zostały przyjęte do realizacji przez samorząd województwa i obecnie są finansowane ze środków publicznych [4,5]. Tabela I. Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia Inicjatywa Kujawsko-Pomorska Table I. Problem Solving for Better Health Kujawsko-Pomorska Initiative Inicjatywa Liczba uczestników Liczba opracowanych projektów PSBH I 2000 r. 44 44 PSBH II 2001 r. 49 49 PSBH III 2002 r. 50 50 PSBH IV 2003 r. 51 51 PSBH V 2004 r. 52 40 PSBH VI 2004 r. 51 49 PSBH VII 2005 r. 40 37 Szklarska Poręba 10 9 PSBH VIII 2006 r. 32 30 PSBH IX 2007 r. 45 7 Razem 424 366
Sobótka J i wsp. Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia programy promocji zdrowia realizowane w Polsce... 997 Przykłady realizowanych projektów: Regionalny Program Przeciwnowotworowej Edukacji Młodzieży Szkół Ponadgimnazjalnych Realizatorem jest Centrum Onkologii im. F. Łukaszczyka w Bydgoszczy. Celem programu jest zmniejszenie umieralności z powodu chorób nowotworowych w województwie kujawsko-pomorskim poprzez zwiększenie świadomości zdrowotnej młodzieży, wytworzenie prawidłowych nawyków zdrowotnych, umiejętności dostrzegania niepokojących objawów, zminimalizowanie lęku przed rakiem, pokazanie możliwości wczesnej diagnostyki i skuteczności leczenia. W ramach programu realizowane są spotkania edukacyjne stacjonarne i wyjazdowe. W roku 2010 zorganizowanych zostało 430 spotkań edukacyjnych, w których uczestniczyło 12467 uczniów. Program realizowały 22 samorządy terytorialne. Kwota dofinansowania z budżetu województwa kujawsko-pomorskiego w 2010 r. wynosiła 64.000 zł. Przeprowadzono badanie ankietowe wśród uczestników programu. W badaniu wzięło udział 9549 uczniów, 56% badanych stanowiły dziewczęta. Cztery porcje owoców w ciągu dnia (porcja to 1 owoc/warzywo lub kubek drobnych owoców) spożywa tylko 3% badanych, 2-3 porcje 39%, 1 porcję 40%, a 18% badanych nie spożywa owoców codziennie. Ciemne pieczywo spożywa tylko 4% ankietowanych. Tylko 38% badanych nie pali papierosów, alkohol kilka razy w miesiącu spożywa 45% badanych. Intensywnie opala się na słońcu lub w solarium 4% ankietowanych. Współżycie z więcej niż jednym partnerem/partnerką deklaruje 24% badanych, a 60% badanych stosuje środki antykoncepcyjne. W latach 2007-2010 w ramach realizacji programu działaniami edukacyjnymi objęto 39781 uczniów. Kwota dofinansowania z budżetu województwa kujawsko-pomorskiego wynosiła 248.000 zł. Regionalny Program Aktywności Fizycznej Seniorów Realizatorem programu jest Wojewódzka Przychodnia Sportowo-Lekarska w Bydgoszczy. Celem programu jest poprawa sprawności fizycznej oraz wykształcenie nawyków systematycznych ćwiczeń fizycznych wśród uczestników programu, zwiększenie wiedzy uczestników programu dotyczącej wpływu aktywności fizycznej na zdrowie, przygotowanie trenerów do pracy z ludźmi po 50 r.ż. Dzięki ćwiczeniom ruchowym uczestnicy programu będą mogli zachować sprawność fizyczną i samowystarczalność do późnej starości. W ramach programu organizowane są szkolenia dla trenerów, zajęcia ruchowe oraz szkolenia dla osób powyżej 50. roku życia w zakresie nowoczesnych zasad treningu dla poprawy wydolności krążeniowo - oddechowej i wytrzymałości mięśniowej, uczestnicy kwalifikowani są do programu przez zespół specjalistów z Wojewódzkiej Przychodni Sportowo- Lekarskiej w Bydgoszczy. W 2010 roku w programie uczestniczyło 1013 seniorów w 61 grupach. Wiek uczestników wynosił 50-83 lata, a średnia wieku 61 lat. Przeszkolono 13 trenerów. Program realizowało 20 samorządów terytorialnych. Kwota dofinansowania z budżetu województwa kujawsko-pomorskiego w roku 2010 wynosiła 112.426,89 zł. W latach 2007-2010 w programie uczestniczyło 3045 seniorów. Łączna kwota dofinansowania z budżetu województwa kujawskopomorskiego wyniosła 437.943,89 zł. Regionalny Program Zwalczania Otyłości u Dzieci i Młodzieży Realizatorem programu jest Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. dra Brudzińskiego w Bydgoszczy i Wojewódzki Szpital Dziecięcy w Toruniu. Celem programu jest zmniejszenie w województwie kujawsko-pomorskim liczby dzieci i młodzieży z otyłością, ograniczenie zaburzeń ortopedycznych (płaskostopie, skrzywienia kręgosłupa), zmiana zachowań zdrowotnych u dzieci objętych programem oraz zwiększenie świadomości zdrowotnej. W ramach programu u dzieci z podwyższonym wskaźnikiem masy ciała (BMI) wykonywane były następujące badania: stężenie we krwi cholesterolu całkowitego, LDL, HDL, trójglicerydów, glukozy. Dzieci objęte były specjalistyczną opieką, w ramach której uwzględniono: porady lekarskie, porady dietetyka i psychologa. U każdego dziecka podczas pierwszej wizyty przeprowadzone było wstępne badanie ankietowe dotyczące stylu życia, a następnie badania kontrolne podczas kolejnych wizyt. W ramach realizacji programu prowadzona była edukacja w zakresie prawidłowych zachowań zdrowotnych, która obejmowała informacje na temat przyczyn i powikłań otyłości, zasad zdrowego żywienia, zaleceń dietetycznych, wskazówki i porady dotyczące rodzaju ruchu wskazanego u pacjentów z otyłością. W 2010 r. w ramach realizacji programu udzielono 1555 porad lekarskich, 1555 porad psychologicznych, 1555 porad dietetycznych, 2371 osób wzięło udział w zajęciach edukacyjnych. U przebadanych pacjentów średni wskaźnik BMI wynosił 30,5. Statystycznie każde dziecko średnio schudło 1,9 kg w ciągu miesiąca. Program realizowały 32 samorządy terytorialne. Kwota dofinansowania z budżetu województwa kujawskopomorskiego w roku 2010 wynosiła 206.655,56 zł. W latach 2006-2009 programem objęto 1522 dzieci. Łączna kwota dofinansowania z budżetu województwa kujawsko-pomorskiego w latach 2006-2010 wyniosła 657.975 zł. Innym przykładem realizacji programu PSBH w Polsce są projekty wdrażane przez pielęgniarki we współpracy z Polskim Towarzystwem Pielęgniarskim.
998 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 994-998 Wśród projektów można znaleźć małe programy dla pacjentów z określonymi chorobami lub problemami zdrowotnymi, jak i duże projekty szkoleniowe dla pielęgniarek [6,7,8]. Duża w tym zasługa wieloletnich przewodniczących Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego mgr Krystyny Wolskiej-Lipiec i mgr Doroty Kilańskiej. W okresie 17 lat współpracy zorganizowano w Polsce 20 dużych międzynarodowych konferencji warsztatowych PSBH, 52 spotkania powarsztatowe z udziałem w sumie 54 zagranicznych wykładowców i liderów grup warsztatowych z USA, Niemiec, Wielkiej Brytanii i kilkunastu krajów gdzie realizowane są programy DHF. Każdego roku organizowano międzynarodowe konferencje, w czasie których prezentowano wiele projektów rozwiązywania problemów zdrowotnych z 208 miast w Polsce. Przygotowano w sumie ponad 800 projektów, z czego ponad 400 zostało zakończonych. Ocena dotychczasowych kilkunastu lat współpracy z Dreyfus Health Foundation jest bardzo pozytywna. Sukces programu jest zasługą nie tylko nowatorskiej metodologii, ale przede wszystkim osób uczestniczących w jego realizacji. [9]. Ocenia się, że na świecie z wyników realizacji projektów, które powstały na przestrzeni 20 lat w ramach programu PSBH, skorzystało kilkadziesiąt milionów ludzi. Piśmiennictwo / References 1. Dreyfus Health Foundation. http://www.dhfglobal.org/ (06.05.2011). 2. Sobótka J. Rozwiązywanie problemów dla poprawy zdrowia Problem Solving for Better Health. Probl Hig 1994; 43: 1-275. 3. Sobótka J. 10 lat współpracy pomiędzy DHF i PTH. Probl Hig 2001, 72: 1-240. 4. Leźnicka M, Stolarz J. Ocena jakości i efektywności projektów realizowanych w ramach programu Rozwiązywanie Problemów dla Poprawy Zdrowia Inicjatywa Kujawsko- Pomorska. Probl Hig Epidemiol 2006, 87(2): 146-149. 5. Leźnicka M. Rola samorządu terytorialnego w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych mieszkańców na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 499-506. 6. Broczek K. Współpraca Polskiego Towarzystwa Higienicznego z Dreyfus Health Foundation. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 239. 7. Gnich J, Olejniczak D, Duda-Zalewska A. Edukacja zdrowotna w szkole to da się zrobić! Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 240-241. 8. Bartusek M. Narażenie na promieniowanie jonizujące i pole elektromagnetyczne pielęgniarek zatrudnionych w oddziałach szpitalnych. Założenia, cele i realizacja projektu Śląskiej Akademii Medycznej. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 242-243. 9. Sobótka J, Broczek K, Leźnicka M, Żyrkowski J. Problem Solving for Better Health: Perspectives from around the world Poland. [in:] Problem Solving for Better Health: A Global Perspective. Smith B, Fitzpatrick J, Hoyt-Hudson P (ed). Springer, NY 2011: 123-131.