Muzeum jako podmiot turystyki kulturowej

Od redakcji Wprowadzenie 5 Od redakcji Muzeum w systemie administracji publicznej 7 Muzeum jako podmiot turystyki kulturowej dr inż. Elżbieta Hibner Turystyka kulturowa między państwem i rynkiem 14 Michał Kępski Muzeum w perspektywie turystyki kulturowej. Synergia muzeum..17 Andrzej Urbański Turystyka kulturowa w Zamościu.22

Przegląd zagadnień Piotr Ogrodzki Stan infrastruktury muzealnej. Kontekst bezpieczeństwa zbiorów i rozwoju instytucji muzealnej.35 Jerzy Kowalski Muzeum w systemie administracji publicznej głos w dyskusji.43 Violetta Rezler-Wasielewska Współczesne dylematy muzeum o misji ogólnopaństwowej, dla którego organizatorem jest samorząd województwa (na przykładzie Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu).48 Kamil Łysik Muzeum w sieci kontroli zarządczej.54 Opinie Wiesław Kaczmarek Czas muzeów.58 Janusz Trupinda Muzealne centra kompetencyjne i portal internetowy uwagi na bazie debat w Katowicach i Zamościu.64

Ponad rok temu, konferencją programową zrealizowaną wspólnie z Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów zainicjował debatę społeczną i oficjalnie zaprosił zainteresowane grupy zawodowe, naukowe i społeczne do współpracy w pracach programowych dotyczących tworzenia Strategii Rozwoju Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów przedsięwzięcia unikalnego w dotychczasowej historii polskiego muzealnictwa. Po raz pierwszy podjęta została bowiem próba opracowania długookresowej strategii kształtującej przyszłość sektora muzealnego w perspektywie pokolenia. Założeniem otwartej debaty programowej jest jak najszersza współpraca ze środowiskami zawodowymi muzealników, ekspertami różnych dyscyplin wiedzy, organizatorami, praktykami zarządzania, przedstawicielami władz publicznych oraz przedstawicielami organizacji reprezentujących obywatelską opinię publiczną. W tym celu od roku organizujemy cykl otwartych konferencji programowych i prowadzimy konsultacje z liderami muzealnictwa, administracji publicznej oraz przedstawicielami nauk społecznych zajmującymi się problematyką muzealnictwa oraz społeczną misją kultury. Chcemy wysłuchać głosu wszystkich, którym leży na sercu los polskich muzeów, chcemy skorzystać z wiedzy i doświadczenia zgromadzonego w rozmaitych instytucjach kulturotwórczych. Tworzona w ramach prac nad Strategią ścieżka działań opiniodawczych ma umożliwić wypracowanie rekomendacji i określić pożądane kierunki rozwoju polskiego muzealnictwa.

Biuletyn, którego trzeci numer oddajemy w Państwa ręce, jest przede wszystkim miejscem prezentacji dokumentów programowych, które zostały wypracowane w trakcie dyskusji i których treści kształtować będą strategię dla muzealnictwa. Służy on prezentacji treści, które znajdą się w Raporcie poświęconym tej strategii oraz autorów, którzy angażują się w przygotowanie Raportu. Zależy nam również, by, na wzór debaty realizowanej pod tytułem Czas muzeów?, stał się forum wymiany poglądów i dyskusji nad strategią, elementem stałego procesu konsultacji i działań opiniodawczych. Poszczególne numery Biuletynu będziemy poświęcać kolejnym zagadnieniom poruszanym podczas dyskusji, które odbyły się w ramach debat społecznych Czas muzeów?, prezentując dokumenty przygotowane przez ekspertów biorących w nich udział. W niniejszym numerze poruszamy zagadnienie muzeum w środowisku lokalnym. Prezentujemy dwa polemiczne teksty obrazujące dwa podejścia do tego zagadnienia. Zależy nam na tym, by także w Biuletynie prezentować możliwie szerokie spektrum poglądów, więc jednocześnie zachęcamy do włączenia się do debaty nad prezentowanymi treściami. Zachęcamy również do stałego śledzenia informacji ukazujących się na stronie internetowej NIMOZ, szczególnie pod hasłem Czas muzeów?, gdzie znaleźć można pełny zapis konferencji programowych realizowanych w ramach debaty społecznej Czas muzeów?.

Niniejszy numer Biuletynu Programowego poświęcamy zagadnieniu roli muzeów w systemie administracji publicznej i muzeum jako podmiotu turystyki kulturowej. Przedstawiamy relację z dwóch debat seminarium Muzeum w systemie administracji publicznej, które odbyło się w Katowicach, 25 czerwca 2012 i konferencji pod tym samym tytułem, która odbyła się w 12 października w Zamościu. Oba wydarzenia to część prac programowych nad Strategią dla muzealnictwa przygotowywaną pod kierunkiem Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. W Katowicach otworzyliśmy dyskusję nad tym, jak muzea, jako wyspecjalizowane instytucje kultury realizują i mogą realizować zadania, które zostały im powierzone przez administrację publiczną. Jak odnajdują swoją rolę w obecnych regulacjach prawnych i jakie modele funkcjonowania mogą przyjmować, aby sprostać zadaniom, jakie stawia przed nimi administracja publiczna oraz jak owe zadania redefiniować, by uwzględniały potrzeby instytucji kultury. Prelegentami podczas seminarium katowickiego byli specjaliści, którzy odpowiedzieli na zaproszenie Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony zbiorów. Byli wśród nich muzealnicy, przedstawiciele administracji publicznej, badacze społeczni, eksperci gospodarczy i publicyści. Konferencja programowa w Zamościu była zapisem dyskusji zainicjowanej w Katowicach oraz próbą jej podsumowania. Wystąpienia i komentarze, które zamieszczamy w tym numerze zostały przygotowane przez uczestników obydwu wydarzeń.

Podsumowanie seminarium katowickiego Czy w dobie kryzysu ekonomicznego jest miejsce na dyskusję o zmianach instytucjonalnych w kulturze? Czy warto zawracać sobie głowę muzeami, podczas gdy wokół upadają banki i linie lotnicze? Kultura nigdy nie była priorytetem politycznym. Stan ten nie uległ zmianie również po reformach ustrojowych po 1989 r., kiedy to punkt ciężkości przeniesiony został z ideologii na gospodarkę, finanse i infrastrukturę techniczną. Polski establishment polityczny w dalszym ciągu słabo uświadamia sobie doniosłą rolę kultury, jako miejsca uczenia się znaków i symboli konstytuujących wartości uniwersalne i tych istotnych dla konkretnej wspólnoty. Kultura w dalszym ciągu znajduje się zatem na szarym końcu listy celów inwestycyjnych, stając się najczęstszą ofiarą cięć finansowych i oszczędności, dla których uzasadnieniem stają się zawsze argumenty o konieczności rozwoju w dziedzinach tzw. priorytetowych. Środki przeznaczane z budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa kulturowego wciąż są niższe od wypatrywanego od lat 1% PKB. Optyka horyzontalna kontra optyka piramidalna W sposób wyjątkowo jaskrawy ujawnia się tu także centralistyczna, w fachowym języku piramidalna, metoda zarządzania. Funkcjonuje ona pomimo ponad dwóch dekad od restytucji samorządu terytorialnego w Polsce oraz kilkunastu lat od wdrożenia nowego modelu kompetencyjnego, polegającego na przekazaniu znacznej części zadań i odpowiedzialności państwa (w tym w sprawach kultury) w dół różnym szczeblom władzy samorządowej, z gruntu najlepiej przygotowanym do rozpoznawania polityki w tym zakresie. Perspektywa ta utrwaliła się do tego stopnia, że powszechne mniemanie o stabilności instytucji kultury paradoksalnie rośnie wraz z jej oddaleniem od obywatela w schemacie podległości ośrodkowi władzy. Oddalenie to bowiem oznacza przecież zbliżenie z centrum, trzymającym pieczę nad nieograniczonym, w społecznym wyobrażeniu, budżetem i proporcjonalnym doń zasobem

odpowiedzialności. Wymownym tego przykładem jest prezentowana opinii publicznej w ostatnim czasie, sytuacja Warszawskiej Opery Kameralnej. Instytucja działająca na rzecz mieszkańców miasta i aglomeracji warszawskiej, kształtująca w istotnym zakresie tożsamość kulturalną stolicy, podporządkowana jest nie, jak można by przypuszczać, samorządowi gminnemu, lecz marszałkowi województwa. Tym samym, choć przecież brak logicznego uzasadnienia dla takiego miejsca w strukturze administracji publicznej, mogłaby uchodzić Opera za lepiej usytuowaną i zabezpieczoną finansowo. W tym kontekście wyjątek stanowić mogą muzea martyrologiczne. Ze względu na ich szczególne znaczenie i wymiar ponadlokalny i ponadregionalny (a w przypadku b. obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, symbolu Zagłady uniwersalny), sprawą otwartą wydaje się rozsądny centralizm połączony z uniezależnieniem tych podmiotów od kondycji finansowej organizatorów. Tymczasem, niejako wbrew misji muzeów martyrologicznych, organizatorami pozostają najczęściej jednostki samorządu terytorialnego, zainteresowane głównie oddziaływaniem o charakterze lokalnym lub regionalnym. Mimo, iż państwo posiada mechanizmy wspierania także tych muzeów, dla których organizatorami są samorządy terytorialne, to nieobecność państwa i wrażenie désintéressement dla działalności tej szczególnej grupy muzeów, jest przez te instytucje nie tylko dotkliwie odczuwana, ale również niesie ze sobą ryzyko zarządzania nimi podług intuicji poszczególnych zarządzających miejscami pamięci. Powiernictwo metodą na marginalizację? Istotną kwestią w kontekście zapewnienia właściwego funkcjonowania instytucji kultury, w tym muzeów, jest ich forma prawna. Powinna ona uwzględniać fakt, iż w przeciwieństwie do przedsiębiorstw komercyjnych nie kierują się one chęcią zysku, który dowolnie dystrybuują, lecz istotę swej działalności upatrują w realizacji misji społecznej. Środki finansowe z nawet najbardziej dochodowego przedsięwzięcia muzeum, wracają do jego budżetu by dalej zasilać jego statutową działalność. W ocenie uczestnika seminarium katowickiego, sędziego Jerzego Stępnia, byłego Przewodniczącego Trybunału Konstytucyjnego, o ile do realizacji

tego rodzaju zadań nie przystaje w żadnym razie forma spółek prawa handlowego, można by się zastanowić nad wprowadzeniem i wykorzystaniem dla działalności gospodarczej w obszarze kultury instytucji spółki prawa publicznego. Tej jednak polskie prawodawstwo na razie nie przewiduje. Innym korzystnym rozwiązaniem mogłaby być, funkcjonująca w anglosaskiej tradycji prawnej, instytucja powiernictwa. Zadaniem powołanych przy podmiotach kultury rad powierniczych jest w głównej mierze pozyskiwanie środków finansowych oraz budowa marki i prestiżu jednostki, której jednak członkowie rady nie mogą być pracownikami. W kontekście postępującej marginalizacji kultury przez wszystkie ośrodki władzy publicznej, które nierzadko nie wykonują swych obowiązków właścicielskich wobec nich, powołanie rad powierniczych i wyposażenie ich przez właściciela w silne uprawnienia, wydaje się być pomysłem wartym szczególnej uwagi. Typowe dla administracji publicznej są wpływy polityczne oraz związane ze zmianami u steru władzy fluktuacje i zawirowania w zarządzaniu instytucjami. Wyswobodzenie się spod nich pozwoli na wzrost trwałości rozwiązań i zapewnienie ciągłości działania, zwłaszcza w przypadku projektów długoterminowych. Mogłoby się to dokonać poprzez nadanie muzeom autonomii, wzorowanej na tej, jaką posiadają uczelnie wyższe. Wiąże się ona ze społecznym prestiżem (co nie jest bez znaczenia), pozwala na niezależność działalności statutowej i, przede wszystkim, wyłącza je ze zbioru politycznego łupu. Powrót do museionu Działalność badawczą i naukową muzeum ma wpisaną w swoją istotę. Uwagę na ten zapomniany, choć, jak się okazuje, oczywisty fakt, zwróciła dr Elżbieta Hibner była wiceminister finansów w gabinecie Jerzego Buzka i ekspert Instytutu Społeczeństwa Obywatelskiego Pro Publico Bono. Jak twierdzi dr Hibner, wystarczy sięgnąć do przykładów znanych już ze starożytnego museionu aleksandryjskiego. Obecnie pełne zasoby muzeum w dziedzinie generowania wiedzy pozostają wciąż słabo rozpoznane, wszelako można podejrzewać, iż nie są małe. W obliczu aktualnych przemian ekonomicznych i społecznych, powrót do realizacji funkcji

badawczych i rozwojowych muzeów staje się koniecznością (mógłby się zresztą odbywać w połączeniu ze zmianami form prawnych). Działalność badawczo-rozwojowa może z powodzeniem wiązać się z wypracowywaniem dochodu, przeznaczanego następnie na kontynuację projektów badawczych. W ten sposób ukierunkowana (na badania naukowe) ewolucja dotychczasowego charakteru muzeum oznaczać będzie jednocześnie wpisanie instytucji w system oświaty i to nie tylko na poziomie gimnazjalnym i licealnym, ale również wyższym. Muzea mogą stać się w tym kontekście pionierami w odnowieniu relacji mistrz-uczeń, które zostały zatarte poprzez masowy charakter edukacji. Opinię tę podziela dr. Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, socjolog, ekspert NIMOZ, która dodaje, że istotą edukacyjnej funkcji muzeów nie jest nauka technik np. z dziedziny malarstwa lub też charakterystycznych cech twórczości poszczególnych artystów. Sztuka bowiem w sposób niejako naturalny rozbudza potrzebę kreatywności i innowacyjności, co z kolei ma kolosalne znaczenie we wszystkich aspektach nauczania, z technicznym włącznie. Muzeum w systemie Powyższe uwagi dotyczyć mogłoby jedynie muzeów ujętych w pewien system. Trudno dziś o nim jednak mówić, skoro z ok. 2 tys. istniejących obecnie w Polsce, zaledwie 431 jednostek przeszło obowiązkową procedurę uzgodnieniową (pod względem analizy treści statutu i regulaminu) w resorcie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wśród nich znajduje się tylko jedno muzeum prywatne, cała zaś ich reszta ogranicza swe funkcjonowanie do działalności gospodarczej z zakresu tzw. przemysłu czasu wolnego. Ten z kolei, jako pozbawiony mecenatu publicznego, najczęściej ma naturalną skłonność do słabszego akcentowania problematyki przekazywania wartości, do której muzeum w swej istocie zostało powołane. Formuła prawna działania (w przypadku muzeów prywatnych jest nią przede wszystkim działalność gospodarcza osób fizycznych lub fundacji) jest kluczowa także z punktu widzenia własności zbiorów. Nie dotyczy to wyłącznie problemu

uwłaszczenia się muzeum na majątku ruchomym, ale również procesów globalizacyjnych i postępu technicznego w dziedzinie transportu, które powinny stać się przedmiotem pilnych prac legislacyjnych. Jak się zdaje, istniejące obecnie mechanizmy prawne nie zabezpieczają interesów muzeów (a przez muzeum - społecznych) w sposób należyty np. kwestii wypożyczeń zagranicznych, zwłaszcza w przypadku obiektów należących do zbioru dziedzictwa narodowego (do rozpatrzenia pozostają m.in. gwarancje Skarbu Państwa, immunitet dla działań policji i prokuratury etc.). Węzeł regulacji W dyskusji o miejscu muzeum w administracji publicznej nie sposób pominąć również tak typowego dla biurokracji problemu nadmiaru i sztuczności regulacji. Ten pierwszy zawsze świadczy o rosnącym braku zaufania. Jak wskazuje jednak doświadczenie, skutkować może paradoksalnie wzrostem wszelkiego typu nadużyć, dla których dobrym podglebiem będzie gąszcz przepisów i brak transparentności. Rzecz zatem nie tyle w zaostrzającej się kontroli ze strony decydentów, ile w skutecznej komunikacji i dialogu, służącym notabene skuteczniejszej integracji. Nie negując konieczności rozliczania instytucji kultury z przekazanych, publicznych przecież, środków finansowych, zauważyć należy, że zastosowane do tego instrumenty zdają się ignorować charakter ich działalności. Przeniesione z fabrycznej taśmy produkcyjnej, zupełnie pomijają trudno uchwytną (bo przecież niepoliczalną, niewymierną) materię działania muzeum. Sprzyjają tym samym osobliwie pojętej innowacyjności w obchodzeniu regulacji oraz manipulacjom mającym na celu podrasowanie sztucznych, najczęściej ilościowych, wskaźników. Może także dziwić konsekwencja w analizowaniu działalności muzeum w kategoriach niemal wyłącznie mikroekonomicznych, z pomijaniem wymiaru makroekonomicznego ich istnienia. Opłacalność muzeum w tym ostatnim aspekcie jest oczywista dla ekonomistów i ekspertów społecznych za naszą zachodnią granicą, za którą na terenie byłej NRD powstało kilkaset (!) takich instytucji. Podobnie było w RFN (Zagłębie Ruhry), czy Wielkiej Brytanii po kłopotach

z których nie dźwignął się tam już przemysł wydobycia węgla i związany z nim krwioobieg gospodarczy. Interwencjonizm i regulacja państwa poszła tam jednak w kierunku makroekonomicznym koszty ponownego zagospodarowania terenów poprzemysłowych i zdegradowanych uznano za niższe, niż te, które będzie ponosić państwo w związku z dramatycznym materialnym i społecznym upadkiem miast czy całych regionów. Jednak nie tylko brak środków finansowych na kulturę lub zawiłości w ich rozliczaniu stanowią poważną przeszkodę w codziennej działalności muzealnej. Bywa też, że fundusze są i wręcz czekają, by z nich czerpać, jednak dyrektorzy instytucji albo nie potrafią ich szukać czy profesjonalnie przygotować, albo też jak zauważa dr Skotnicka-Illasiewicz wymagają takiego stopnia innowacyjności, którego wnioskowane do sfinansowania programy nie zawierają, pozostając zbyt banalne i słabo przygotowane. Czerwcowym seminarium w Katowicach zainicjowane zostały prace programowe ma rzecz ukształtowania strategii Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów i stworzenia ram do pracy Instytutu w najbliższych latach. Celem debaty Muzeum w systemie administracji publicznej, która będzie kontynuowana również w innych miejscach Polski, jest zarówno planowanie strategiczne, jak i przeciwdziałanie samoizolacji i rozproszeniu środowisk muzealnych. Istotą pomysłodawców debaty jest też włączenie różnych grup zawodowych i społecznych we wspólną refleksję na temat ewolucji administracji publicznej i takiego umiejscowienia w tym systemie instytucji muzeum, jako wyspecjalizowanej instytucji kultury, by nie rezygnując z misyjnego i służebnego charakteru swej działalności funkcjonowały w sposób efektywny i profesjonalny. KŁ Zapis wideo seminarium w Katowicach oraz konferencji w Zamościu można znaleźć na kanale NIMOZ na YouTube pod adresem http://www.youtube.com/nimioz

Kultura, rozrywka, turystyka to we współczesnym świecie główne mechanizmy napędowe rozwoju społeczno gospodarczego, zwane niekiedy przemysłami wolnego czasu. Te sfery aktywności kwalifikuje się, wspólnie z edukacją i nauką, do kategorii przemysłów kreatywnych. Od pracowników sektora edukacji i twórców nauki wymagamy dziś, by były łączone z pasją nauczyciela i badacza. W przeciwnym wypadku mistrz nie będzie w stanie zainteresować swoich uczniów systematycznym zdobywaniem wiedzy, nabywaniem nowych umiejętności i wreszcie samodzielnym odkrywaniem świata. Turystyka kulturowa znakomicie wpisuje się we współczesne trendy zmian. Łączy ona turystów przejawiających indywidualne pasje poznawcze z obowiązkiem zaspokajania potrzeb zbiorowych w dziedzinie kultury, turystyki i rekreacji, będących ustawowymi zadaniami władzy publicznej. Należy przy tym zauważyć, że w obszarze turystyki, w tym turystyki kulturowej, mamy w Polsce do odrobienia ogromne zaległości, pochodzące z czasów gdy znajdowaliśmy się w izolacji od krajów wolnego świata i swobodnego przepływu ruchu turystycznego.

Mamy do pokazania sobie i światu dorobek kultury dawnej, nowoczesnej i współczesnej. W tych obszarach możemy skutecznie konkurować za dokonaniami innych krajów, ale mamy do odrobienia zaległości w popularyzowaniu tego dorobku. Zadania władzy publicznej i jej starania powinny polegać na intensywnym informowaniu i promocji zasobów kultury, a także wspieraniu młodych twórców. Proces integracji europejskiej jest dobrą okazją, by pokazać sobie i innym, że jesteśmy integralną częścią Europy, że współtworzyliśmy jej cywilizację. Paradoksalnie, lata izolacjonizmu i zapaści cywilizacyjnej przyczyniły się do ocalenia wielkich połaci czystej i pięknej przyrody przed ekspansją uprzemysłowienia. Jest to nasze wielkie bogactwo i zasoby, do których może sięgać i do których sięga turystyka kulturowa. Zacofane w wielu miejscach rolnictwo i niedoinwestowana polska wieś stają się atrakcyjnym miejscem różnych form wypoczynku, w tym agroturystyki i wiejskiej turystyki kulturowej, często w oparciu o dziedzictwo etnologiczne i szlaki historyczne. Odkrywamy na nowo naszą historię. Skansen Archeologiczny Podkarpacka Troja w Trzcinicy ukazuje początki osadnictwa na ziemiach polskich, a Skansen Archeologiczny Genius Loci na Ostrowie Tumskim pokazuje wykopaliska z czasów początków naszej państwowości. Wciąż nie tracę nadziei, że wpisze się w ten ciąg projektów rekonstrukcja grodu słowiańskiego i skansen budownictwa historycznego w Tumie pod Łęczycą w gminie Święta Małgorzata, w bliskim sąsiedztwie Archikolegiaty Tumskiej. Turystyka kulturowa to domena instytucji kultury i instytucji związanych z kulturą. W pierwszej kolejności należy tu wymienić muzea, a także galerie, skanseny, rezerwaty archeologiczne. W dziedzictwie przyrodniczym rolę edukacyjną i kulturotwórczą pełnią parki narodowe, parki krajobrazowe i rezerwaty, a także inne formy i instytucje ochrony przyrody. Większość z wymienionych wyżej organizacji, to instytucje publiczne, utrzymywane ze środków publicznych, a więc działające nie dla zysku. Należy jednak pamiętać o coraz liczniejszych prywatnych instytucjach kultury, których właściciele traktują je jako własne prywatne hobby lub hobby wspierające i promujące ich biznes. Także instytucje publiczne, generują z turystyki kulturowej własne dochody, choć nie jest to ich główne zadanie.

Przeciwnie, generowanie dochodu lub kolokwialnie zarabianie pieniędzy jest nader często traktowane w instytucjach kultury jako rzecz wstydliwa, nie mieszcząca się w kategoriach misji. Przed turystyką kulturową stoją ambitne wyzwania i liczne bariery do pokonania. Przydałaby się nam możliwość bardziej elastycznego definiowania profilu i charakteru instytucji kultury. Pojawiają się nowe pojęcia jak muzeum rozproszone, muzeum w przestrzeni, ekomuzeum, e-muzeum czy e-galeria. Nowe technologie niosą za sobą nowe sposoby prezentacji zbiorów i promocji zasobów. Na szczęście w tej dziedzinie technologie ITC nie zastąpią osobistych doznań i wzruszeń w bezpośrednim kontakcie z zabytkiem czy dziełem sztuki. Rozwój społeczno gospodarczy, jaki niesie ze sobą turystyka kulturowa jest nierozerwalnie związany z kreowaniem produktów turystycznych, za które ktoś zechce zapłacić. To domena przedsiębiorczości prywatnej lub społecznej. To warunek kreowania rynku usług turystyki kulturowej. Kompleksowa usługa turystyczna to, poza kulturą wysoką, także sprawy przyziemne takie jak parking, restauracja czy sklep z pamiątkami. Niezależnie od tego, czy będą podobne usługi świadczyć przedsiębiorcy, czy instytucje kultury, jest to obszar prowadzenia działalności gospodarczej, towarzyszącej, dodatkowej i niezbędnej do obsługi turystów. W czasach nadciągającego kryzysu nie do pogardzenia są także dodatkowe dochody, które mogą choć częściowo zrekompensować niewysokie dotacje na kulturę z budżetów publicznych. dr inż. Elżbieta Hibner absolwentka Politechniki Łódzkiej. W latach 1990 1996 pełniła funkcję zastępcy prezydenta Łodzi. Od 1997 do 2001 pracowała w administracji rządowej jako doradca premiera Jerzego Buzka, szef gabinetu politycznego i następnie podsekretarz stanu w Ministerstwie Zdrowia, a od grudnia 2000 do sierpnia 2001 jako wiceminister w resorcie finansów. W 2001 została pełnomocnikiem rektora Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi.

Jednym z trzech zadań muzeum postulowanych przez ruch nowej muzeologii (new museology) w 1987 roku było komunikowanie, obok tradycyjne pojmowanego przechowywania i badania. Funkcja ta, skupiając w sobie interpretacyjne oraz wystawiennicze metody działania, miała rozszerzyć publiczne oddziaływanie tej specyficznej instytucji kultury. Komunikowanie wzmacniało wzajemną relację muzeum i odbiorcy zarówno w wewnętrznej filozofii instytucji, jak i w jej zewnętrznym odbiorze. Podkreślało także społecznie użyteczną wiedzę zdobywaną w kontakcie z kolekcjami muzealnymi, która w przeciwieństwie do modernistycznego paradygmatu, mogła przestać być postrzegana jako źródło historycznych i kulturowych reprezentacji. Zwrócenie uwagi na aspekt komunikacji muzeum ze społeczeństwem odnawia podmiotowość tej instytucji w dyskursie publicznym. Nowa muzeologia wypracowała wiele koncepcji i sposobów ustanowienia owej relacji są to np. projekty muzeum jako strefy kontaktu (James Clifford), muzeum partycypacyjne (Nina Simon), czy muzeum krytyczne (Piotr Piotrowski). W Polsce tylko pojedyncze ekspozycje (wraz z zapleczem edukacyjnym) budowane są zgodnie z tymi koncepcjami, a żadna instytucja nie przejęła ich w pełni. Muzeum postrzegane jest raczej w systemie ekonomicznych mierników niż kulturowych możliwości, zaś jego publiczna obecność wyznaczana jest pozycją w sektorze turystycznym, zwłaszcza w tzw. turystyce kulturowej. Dziedzina ta jest z kolei odruchowo łączona ze zwiedzaniem miejsc reprezentujących kulturę wysoką, historycznych zabytków i obiektów. Jednak postmodernistyczne rozbicie rozszerzające zakres znaczeniowy kultury pozwala przenieść pojęcie turystyki kulturowej na obszar, w którym zwiedzanie odnosi się do wszelkich (materialnych i niematerialnych) wytworów ludzkości. Zmiana ta pozwala zauważyć dialogiczną

naturę samej turystyki. W tym kontekście jej kulturowa odmiana staje się wyrazem coraz powszechniejszego współcześnie wymagania wobec wszystkich form turystyki, by stwarzały one warunki dla skutecznej i efektywnej komunikacji miedzy podróżującym i goszczącym go, a także między nimi obydwoma a środowiskiem (zarówno naturalnym, jak i kulturowym). Celem turystyki, widzianej w tak szerokiej perspektywie, jest organizacja przestrzeni spotkania kultur. Stworzenie odpowiedniego miejsca i przedmiotu dialogu umożliwi wzajemne poznanie, nawiązanie relacji i współpracy. Muzeum, którego jednym z podstawowych zadań jest komunikacja poprzez materiał kulturowy, może być istotnym elementem w budowie turystycznego dialogu. Czy możliwe jest sprawne funkcjonowanie muzeum, jeżeli wpisze się je w takie ramy turystyki kulturowej? Jak wpływa to na zmianę zadań i strategii rozwoju instytucji? Działalność Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, które stworzyło koncepcję całościowego produktu turystycznego w przestrzeni dziedzictwa narodowego Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, wydaje się być odpowiednim materiałem do analizy tego zagadnienia. Centrum Turystyki Kulturowej Trakt to instytucja powołana przez administrację samorządową Poznania w listopadzie 2004 roku do spójnego zarządzania ofertą turystyczną, kulturową i historyczną miasta. Jego powstanie wiąże się z realizacją Narodowego Programu Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013, którego głównym założeniem jest wzmocnienie tożsamości narodowej i zachowanie dziedzictwa kulturowego w postaci zabytkowych obiektów oraz kultury niematerialnej przez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych. Działalność Centrum koncentruje się więc na wykreowaniu i wdrożeniu koncepcji Narodowego Produktu Turystycznego Poznania w postaci tzw. traktu królewsko-cesarskiego. Na cel ten składa się rewitalizacja zasobów i obiektów dziedzictwa kulturowego znajdujących się na obszarze traktu, czyli specjalnie wytyczonej ścieżki edukacyjno-turystycznej wzdłuż najważniejszych zabytków Poznania. Szczególnym obszarem zainteresowania Centrum jest przestrzeń Ostrowa Tumskiego miejsca jednej z osad grodowych państwa Mieszka I oraz siedziby pierwszego biskupstwa misyjnego, a więc kolebki państwowości i chrześcijaństwa w Polsce.

Działalność CTK Trakt opiera się na czterech elementach, hasłach. Są nimi: turystyka, kultura, edukacja i ekspozycja. Szeroka oferta programowa adresowana do wszystkich grup wiekowych, zarówno mieszkańców Poznania, jak i osób spoza miasta, skupia się głównie na prezentacji przeszłości miejsca oraz kształtowaniu pozytywnych postaw wobec historii i dziedzictwa własnego kraju. Funkcja turystyczna tej instytucji jest jej podstawowym zadaniem, jednak nie jedynym. Centrum tworzy m. in. jednolite oznakowanie, wydaje serie przewodników, organizuje liczne wydarzenia kulturalne, w tym Weekend z Historią (cykliczna impreza familijna) oraz wspiera rozwój edukacji w wymiarze lokalnej historii przez publikacje o charakterze naukowym, a także specjalne seminaria dla nauczycieli. Zwieńczeniem działalności turystycznej, kulturowej i edukacyjnej jest stała ekspozycja organizowana w Interaktywnym Centrum Historii Ostrowa Tumskiego (ICHOT). W nowoczesnym obiekcie prezentowana będzie w multimedialnej formie tysiącletnia przeszłość Ostrowa Tumskiego. Mimo, iż koncepcja przestrzennego funkcjonowania jest jasno sprecyzowana, sam budynek jest obecnie w fazie budowy. Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego tworzone jest jako klucz otwierający i wyjaśniający historyczną przestrzeń. Miejsce to ma być wstępem do zwiedzania: początkiem, który prezentuje wielowymiarowy aspekt historii i wyposaża potencjalnego turystę w niezbędny zasób informacji. Jednocześnie jako gotowy produkt turystyczny nie ogranicza się tylko do swojej nowoczesnej przestrzeni, lecz wskazuje na autentyczne elementy historii, które znajdują się poza nim samym. Autorzy świadomie nie używają nazwy muzeum na określenie tego miejsca bliżej jest im raczej do koncepcji visitor s center, czy centrum interpretacji. Szczególnym, wizualnym podkreśleniem referencyjności obiektu jest przecięcie dzielące budynek na dwie części. Przypominająca postmodernistyczne przestrzenie pustki stworzone przez Daniela Libeskinda w Muzeum Żydowskim w Berlinie, podobnie jak one poznańskie przecięcie wskazuje na element poza Katedrę: największy i najlepiej zachowany obiekt na historycznym terenie. Wyeksponowanie jej figury i umieszczenie tego widoku na osi wejścia do Centrum dodatkowo podkreśla znaczenie, jakie projektowany budynek nadaje dziedzictwu współtworzonym przez Bazylikę Archikatedralną Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu.

Przygotowując szeroką ofertę programową Centrum Turystyki Kulturowej Trakt współpracuje z wieloma instytucjami i podmiotami publicznymi. Centrum tworzy sieci powiązań pomiędzy istniejącymi na terenie Ostrowa Tumskiego i Śródki zabytkami, muzeami oraz ich organizatorami i właścicielami. Budynek ICHOT, będąc częścią systemu, staje się jego inicjującym i konstytuującym elementem. Łącząc takie kategorie rynku turystycznego jak obiekt, zabytek, szlak, obszar, wydarzenie, usługa oraz wartość niematerialna, Centrum tworzy zintegrowany (przestrzennie i organizacyjnie) produkt turystyki kulturowej. Odpowiedzialne jest także za koordynację działań wewnątrz sieci oraz wspieranie i zarządzanie jednolitą, zewnętrzną promocją. Nie wpływa jednak na autonomiczność poszczególnym jednostek, np. znajdujących się na trakcie muzeów. U podstaw filozofii CTK leży idea partnerskiego funkcjonowania, synergiczna koncepcja współdziałania. Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, jako jednostka niemuzealna, uzupełnia i stymuluje społeczną działalność części muzeów Poznania. Odnosząc kontekst lokalny do ogólnej sytuacji muzealnictwa w Polsce, Centrum może stanowić przykład jak w nowoczesny, funkcjonalny i wciąż rozwijany sposób można organizować i zarządzać ważnym (choć często lekceważonym) elementem publicznej komunikacji. Wskazuje ono na potrzebę podjęcia świadomych działań strategicznych, które mogą zmierzać np. do przekształcenia kolekcji w spójny produkt kulturowy. Jednocześnie prezentuje wieloaspektowe podejście do procesu zarządzania elementami dziedzictwa, które zauważa np. zagrożenia wynikające z nadmiernego zaangażowania się w rynkową stronę turystyki. Spojrzenie na komunikacyjną rolę muzeum z perspektywy turystyki kulturowej, zwłaszcza w formie prezentowanej przez CTK Trakt, wskazuje, iż komunikacja ta nie musi odbywać się wyłącznie przez rynkowe metody kreowania popytu, lecz wykorzystując owe strategie (wypracowane w ramach nauk ekonomicznych, czy marketingowych) może zwracać się do już istniejącego, autentycznego produktu: materiału kulturowego. Jego jednostkowość stanowiąca podstawę i przyczynę powstania instytucji muzealnej, stać się może przedmiotem i głównym miejscem kulturowego oraz turystycznego spotkania. Ważnym elementem publicznego funkcjonowania tak zwanych produktów kulturowych jest ich spójność oraz (zgodnie z szeroką koncepcją kultury)

wieloaspektowość. Muzeum, oferujące produkt złożony tylko z jednego (choć uważanego za podstawowy) elementu współtworzącego daną kulturę, powinno zdaniem dyrektora CTK Trakt, Lecha Łangowskiego wchodzić w relację i współpracę z innymi podmiotami rynku turystycznego celem zapewnienia kompleksowej oferty zaspakajającej potrzeby współczesnego turysty. Kooperacja mniejszych jednostek muzealnych, tworząca system wzajemnych połączeń, powinna obejmować nie tylko kwestie pragmatyczne (jak np. wspólny system biletowy, oznakowanie turystyczne, czy promocja), ale także powodować szersze spojrzenie widza, czy turysty, na różne aspekty przeszłości i kultury. Wizja muzeum ujawniająca się w wyniku opisu i analizy wspólnych działań podmiotów turystyki kulturowej jest szczególnie związana z danym obszarem geograficznym. Stworzony przez CTK trakt królewsko-cesarski oraz inne ścieżki edukacyjne, historyczne, czy turystyczne w Polsce podkreślają wartość, jaką dla ich funkcjonowania stanowi przestrzeń. Jest ona podstawą, która skupia w sobie lokalne dziedzictwo, prezentowane z perspektywy współczesnej. Historia, i szerzej: kultura miejsca, nie jest tylko zamkniętą kartą dziejów - jej prezentacja w perspektywie długiego trwania, odsłania jej współczesne pozostałości i mechanizmy. Zwrócenie uwagi na obszar łączy się także z komunikacyjnym zadaniem muzeum. Przestrzeń jest podstawą koncepcji ekomuzeum, które zgodnie z opinią jego głównego teoretyka Georgesa Henri ego Riviére powinno być instrumentem wykreowanym i zarządzanym przez autorytet publiczny i lokalną społeczność. Wiedza pracowników naukowych muzeum, kolekcja i zbiory oraz współpraca z innymi podmiotami turystyki kulturowej, a przede wszystkim współpraca z członkami lokalnej społeczności może tworzyć społeczną platformę zarządzania dziedzictwem. Sankcjonuje podstawę wspólnego opisu rzeczywistości, który może kształtować poczucie tożsamości i przynależności do kultury. Współtworzy synergiczną wizję muzeum.

Turystyka kulturowa to dziedzina turystyki skierowana na odwiedzanie i poznawanie miejsc związanych z kulturą w jej rozmaitych aspektach. Obiekt zainteresowania tej turystyki stanowią zarówno wytwory kultury w przeszłości, jak i współczesne. W jej skład integralnie wchodzi więc również wszelkiego rodzaju turystyka historyczna. Nie należy zaś do niej krajoznawstwo. W zależności od przyjętych kryteriów definiowania samej kultury, turystyka kulturowa może być określana wąsko (wówczas zakres tego pojęcia obejmuje tylko elitarną turystykę kultury wysokiej) lub szeroko (także turystyka edukacyjna oraz liczne typy podróży podejmowanych w związku z celami i motywami kultury powszechnej). W związku z rozszerzeniem znaczenia słowa "kultura", jak i wzrastającą popularnością i różnorodnością tej formy aktywności turystycznej, współcześnie zarówno organizacje turystyczne, jak i badacze skłaniają się ku drugiej definicji. Turystyka kulturowa jest jedną z najstarszych form turystyki. Od drugiej połowy XX w., zwłaszcza w krajach Europy zachodniej, trwa rosnące zainteresowanie tą formą aktywności turystycznej i postępujący za tym rozwój usług komercyjnych w tym zakresie. Dotyczy to również Polski, w której wprawdzie procesy te dotąd rozwinęły się słabiej, jednakże trendy rozwojowe są zauważalne, przewiduje się też rosnące zainteresowanie przyjazdami do Polski turystów kulturowych z zagranicy. W Polsce, z racji dość późnego na tle Europy rozwoju turystyki kulturowej jako samodzielnej działalności, przez długi czas nie wytworzono kompleksowej i funkcjonalnej definicji turystyki kulturowej. Po raz pierwszy w polskojęzycznym obiegu naukowym

dokonano tego w 2008 r. Przyjmując powszechnie szeroko dziś akceptowaną definicję kultury, turystyka kulturowa to:...wszystkie grupowe lub indywidualne wyprawy o charakterze turystycznym, w których spotkanie uczestników podróży z obiektami, wydarzeniami i innymi walorami kultury wysokiej lub popularnej albo powiększenie ich wiedzy o organizowanym przez człowieka świecie otaczającym jest zasadniczą częścią programu podróży lub stanowi rozstrzygający argument dla indywidualnej decyzji o jej podjęciu lub wzięciu w niej udziału (Wikipedia). Definicja ta ma na celu wyraźne wyodrębnienie turystyki kulturowej spośród innych gałęzi turystyki - rozumianej zarówno jako zjawisko społeczne, jak i gałąź gospodarki. Łączy ona w sobie podejmowane w polskim i zagranicznym środowisku naukowym próby zdefiniowania turystyki kulturowej ze względu na popyt (modę), ofertę imprezy turystycznej, motywacje osobiste uczestnika, czy walory kulturowe. Można w niej wyróżnić trzy podstawowe warunki przyporządkowania imprezy turystycznej do zakresu turystyki kulturowej: 1. W pierwszej kolejności musi spełniać wymogi definicji samej turystyki (wyprawy o charakterze turystycznym), tj. przede wszystkim zakładać opuszczenie stałego miejsca zamieszkania na więcej niż jedną dobę (czyli z noclegiem), ale nie więcej niż rok i nie być prowadzone w celach zarobkowych. Tym samym do turystyki kulturowej nie kwalifikuje się np. wizyta w pobliskim muzeum. 2. Jej oferta przynajmniej w przeważającej części musi być nakierowana na kulturę (zasadnicza część programu), albo czynnik kulturowy musi stanowić główny motyw do podjęcia takiej podróży przez uczestnika (rozstrzygający argument dla indywidualnej decyzji o jej podjęciu lub wzięciu w niej udziału). Zastrzeżenie to jest istotne, bowiem wyprawy turystyczne zwykle nie posiadają jednolitego charakteru (tj. wyłącznie wypoczynkowego lub też wyłącznie kulturowego), lecz zazwyczaj mieszają w różnych proporcjach elementy relaksu i zapoznawania się z walorami kulturą. 3. Oprócz typowych wycieczek z programem zwiedzania, do turystyki kulturowej mogą się kwalifikować także podróże edukacyjne (np. prowadzone w celu wszechstronnej nauki języka obcego w krajach jego codziennego użytku), o ile nie

są to profesjonalne ekspedycje badawcze (powiększenie ich [tj. uczestników] wiedzy). Wyprawy badawcze są bowiem organizowane w celu prowadzenia badań, a więc powiększania ogólnego dorobku wiedzy, a nie zapoznawania się przez uczestników z ustalonym stanem wiedzy. Z taką definicją turystyki kulturowej można zapoznać się w powszechnie wykorzystywanym w dzisiejszych czasach źródle informacji, czyli Wikipedii. Należy jednak przyjrzeć się temu zjawisku w konkretnych warunkach wybranych regionów, miast czy obiektów. W przypadku Zamościa można przyjąć, że spełnia on wiele z elementów składających się na rodzaje turystyki kulturowej tj. turystykę dziedzictwa kulturowego, muzealną, miejską, obiektów militarnych czy turystykę regionalną. Również, jeśli chodzi o wyznaczniki decydujące o roli i zainteresowaniu wybranymi obiektami z kręgu turystyki kulturowej, Zamość je spełnia ze względu na miejsce na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO i uznanie za Pomnik Historii w 1994 roku. Chciałbym podjąć próbę omówienia tej problematyki wykorzystując informacje i spostrzeżenia z Zamościa historycznego miasta i twierdzy uznawanego przez urbanistów, architektów i historyków sztuki za miasto idealne. Zamość, miasto założone pod koniec XVI wieku przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, jest doskonałą realizacją renesansowego miasta idealnego fenomenem w historii urbanistyki i architektury europejskiej. Zaprojektowane zostało przez włoskiego architekta Bernardo Morando, zgodnie z późnorenesansową myślą urbanistyczną. W obrębie murów miejskich zlokalizowano rezydencję rodziny Zamoyskich, wyższą uczelnię Akademię Zamojską, wspaniałą świątynię Kolegiatę, siedzibę władz miejskich Ratusz, okazałe kamienice mieszczańskie, rynki: Wielki, Solny i Wodny, Arsenał, budowle sakralne i świeckie obcych narodowości Ormian, Żydów, Greków, Rusinów, Włochów, Węgrów, Niemców i innych. Na każdym kroku można spotkać ślady liczącej ponad cztery wieki wspaniałej historii i kultury tego wyjątkowego miasta. Z tymi aspektami można bliżej zapoznać się w muzeach, galeriach, świątyniach oraz w czasie plenerowych widowisk i spektakli wykorzystujących oryginalną scenerię zabytkowych budowli. Ze względu na unikatowy charakter oraz walory historyczne, urbanistyczne i kulturalne Stare Miasto w Zamościu w dniu 14 grudnia 1992 roku wpisane zostało na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. W ostatnich latach, dzięki prowadzonym na szeroką skalę pracom rewitalizacyjnym, zabytkowe

obiekty miasta i twierdzy odzyskują swój dawny blask i są podziwiane przez licznie odwiedzających Zamość turystów i koneserów sztuki dostarczając im wielu niezapomnianych wrażeń. W Zamościu w ostatnich latach podjęto wiele działań mających na celu podniesienie atrakcyjności miasta dla turystów. Przede wszystkim dotyczy to wspomnianej już rewitalizacji Starego Miasta i terenów na przedpolu twierdzy ze znacznym wykorzystaniem funduszy unijnych i własnych samorządu miasta. Obok przywrócenia dawnej świetności sakralnym, świeckim i militarnym obiektom zabytkowym, rewitalizacja przyczynia się do podniesienia poziomu życia mieszkańców oraz wzbogaca ofertę kulturalną i turystyczną. Znaczna część przedsięwzięć artystycznych odbywa się w sezonie letnim z wykorzystaniem naturalnej scenerii renesansowego Zespołu Staromiejskiego. Wizytówką miasta, a zarazem swoistą salą koncertową, skupiającą życie kulturalne w okresie letnim jest zamojski Rynek Wielki, na którym odbywają się prestiżowe wydarzenia artystyczne. Do najbardziej popularnych przedsięwzięć należą: Jarmark Hetmański połączony z Festiwalem Produktu Lokalnego, widowiska historyczne; obrona twierdzy przed wojskami kozackimi i tatarskimi w 1648 roku i szwedzkimi w 1656 roku, Zamojskie Lato Teatralne, w ramach którego prezentowane są spektakle teatralne, Festiwal Zespołów Folklorystycznych Eurofolk, w którym biorą udział zespoły folklorystyczne z całego świata, Interdyscyplinarny Festiwal adresowany głownie do młodzieży Wszystko gra, Letni Festiwal Filmowy plenerowe projekcje filmowe, Przegląd twórczości orkiestr wojskowych, w którym uczestniczy kilka orkiestr wojskowych, Zamojski Festiwal Kultury Arte, cultura, musica, e interdyscyplinarne widowisko z udziałem polskich oraz zagranicznych wykonawców muzyki poważnej i popularnej, Festiwale jazzowe; Jazz na kresach, New Cooperation i Międzynarodowe Spotkania Wokalistów Jazzowych. Plenerowymi galeriami wystawienniczymi lecie 2012 roku były również Rynki: Wodny i Solny, na których zrealizowano ogółem 7 przedsięwzięć, w tym 4 ekspozycje planszowe. Największym zainteresowaniem cieszyła się wystawa zrealizowana przez Muzeum Zamojskie pt. Zamość Miasto Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, prezentowana na Rynku Solnym, w ramach obchodów

dwudziestolecia wpisu Zamościa na Listę UNESCO, przedstawiająca historię miasta i prac rewitalizacyjnych. Z danych uzyskanych od organizatorów, wynika, iż w obiektach Zespołu Staromiejskiego zrealizowano około 42 przedsięwzięć, w których uczestniczyło około 60 tysięcy osób. Wszystkie wydarzenia artystyczne realizowane w 2012 r. odbywały się pod hasłem obchodów jubileuszu dwudziestolecia wpisu Zamościa na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, a informacje o nich, wzorem lat ubiegłych publikowane były w wielonakładowym Rocznym Kalendarzu Przedsięwzięć Kulturalnych, Letnim Informatorze Kulturalnym, na stronach internetowych, oraz w mediach lokalnych. Dzięki temu turyści mają możliwość zapoznania się z ofertą kulturalną Zamościa, co jest przydatne przy planowaniu wyjazdów i wypoczynku na pobliskim Roztoczu, jak również wycieczek na Ukrainę oferowanych przez miejscowe biura turystyczne. fot. archiwum Muzeum Zamojskiego w Zamościu Muzeum pełni od lat istotną rolę w realizacji programu turystyki kulturowej w mieście i regionie. Obok działalności wystawienniczej pełni swoją misję poprzez działalność edukacyjną, organizację różnego rodzaju imprez m. in. kiermaszów, plenerowych widowisk historycznych, konkursów czy dni otwartych, które cieszą się dużym zainteresowaniem turystów i mieszkańców. Muzeum w Zamościu, zostało założone z inicjatywy regionalistów z Towarzystwa Ziemi Zamojskiej w 1926 roku. Zbiory Muzeum systematycznie wzbogacały się o cenne kolekcje i eksponaty z zakresu archeologii, etnografii, sztuki, historii miasta i regionu. Zbiory archeologiczne obrazują Zamojszczyznę od pradziejów do okresu wczesnego średniowiecza. Zbiory etnograficzne pochodzą przede wszystkim z regionu zamojskiego. Jest to zarówno sztuka ludowa, stroje, plastyka obrzędowa jak i sprzęty gospodarstwa domowego. Na zbiory sztuki składają się: kolekcja rzeźby, malarstwa sakralnego z XVIII-XIX w., malarstwo portretowe, kolekcja ekslibrisów (XVIII-XX w.) oraz dzieła sztuki związane XVII wiecznym Zamościem. Obok tego ozdobą zbiorów bibliotecznych Muzeum są starodruki w tym wydawnictwa drukarni Akademii Zamojskiej (XVI-XVIII w.). Ozdobą zbioru archiwaliów jest m.in. potwierdzenie aktu

lokacyjnego Zamościa z 1580 roku wydane w Wilnie przez króla Stefana Batorego. Zbiory numizmatyczne Muzeum Zamojskiego tworzą monety i banknoty polskie i obce, papiery wartościowe oraz medale (XVI-XX w.). Muzeum funkcjonuje w zespole kamienic wzniesionych w XVII wieku w północnej pierzei Rynku Wielkiego. Właścicielami kamienic byli w XVI-XVIII wieku Ormianie, którzy osiedlili się w Zamościu na mocy przywileju wydanego przez Jana Zamoyskiego w 1585 roku. W końcu XVI wieku stanowili najliczniejszą i najzamożniejszą społeczność Zamościa. Do dnia dzisiejszego zachowały się oryginalne, bogate dekoracje elewacji i wnętrz z drewnianymi stropami i polichromiami oraz kamiennymi obramieniami okien i drzwi, stanowiące połączenie elementów orientalnych i lokalnego stylu renesansowego. Oddziałem Muzeum Zamojskiego pozostaje także Muzeum Arsenał, mieszczące się w budynku wzniesionym ok. 1630 roku wg projektu włoskiego architekta Andrea dell Aqua. Arsenał zamojski był obiektem związanym z systemem fortyfikacji twierdzy Zamość, jest jedną z nielicznych zachowanych w Polsce tego typu budowli militarnych. Obecna funkcja budynku nawiązuje do czasów założyciela Zamościa kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, który ze swojej zbrojowni uczynił jedną z pierwszych polskich kolekcji broni i trofeów wojennych. Muzeum pełni również nadzór merytoryczny nad ekspozycjami w Mauzoleum Martyrologii Zamojszczyzny w Rotundzie poświęconymi okresowi okupacji hitlerowskiej. Ponadto muzeum adaptuje obecnie dla celów ekspozycyjnych dwa obiekty dawne rosyjskie kasyno oficerskie i tzw. kojec będący jednym z elementów obronnych twierdzy zamojskiej. Wspólnie z samorządem miasta realizowana jest od dwóch lat duża inwestycja Utworzenie Muzeum Fortyfikacji i Broni w obrębie Bastionu III i Arsenału w Zamościu, co znacząco wpłynie na zwiększenie oferty dla turystów, tym fot. Henryk Szkutnik

bardziej, że zgodnie z obowiązującymi obecnie tendencjami szeroko wykorzystane będą multimedia uzupełniające tradycyjne ekspozycje. Na załączonym planie Starego Miasta zaznaczone są obiekty, służące realizacji zadań statutowych Muzeum Zamojskiego. Ważnym punktem zwiedzania są fragmenty fortyfikacji twierdzy zamojskiej w postaci trasy turystycznej przebiegającej przez zrewitalizowaną galerię strzelniczą w kurtynie murów obronnych bastionu VII i nadszańcu oraz plateau tego bastionu. Budzi ona duże zainteresowanie nie tylko miłośników architektury militarnej, ale także turystów ze względu na swój oryginalny charakter i aranżację z wykorzystaniem dużej ilości replik uzbrojenia, oporządzenia i umundurowania wojskowego z okresu od XVI do XIX wieku. Ekspozycja uzupełniona jest materiałami ilustracyjnymi dotyczącymi historii Zamościa jako twierdzy oraz rozwoju nowożytnej sztuki fortyfikacyjnej. Najlepiej o zainteresowaniu tym obiektem świadczy frekwencja w sezonie turystycznym w 2012 roku, która przedstawia się następująco: - trasę turystyczną odwiedziło 15239 turystów, - taras widokowy 18470 turystów, - bastion VII 236 431 osobowejść (turyści, klienci, pracownicy itp.). W okresie od maja do września zorganizowano w Bastionie VII 35 imprez kulturalno-oświatowych, w których uczestniczyło ok. 5445 osób (dane podane przez organizatorów). Atrakcyjne jest niewątpliwie zamojskie zoo, o czym świadczy frekwencja ok. 100 tys. odwiedzających rocznie. Zamojskie zoo należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów (EAZA), współpracuje z ogrodami Europy oraz instytucjami naukowymi w ramach międzynarodowych programów hodowlanych. Dzięki przeprowadzonej w ostatnich latach rewitalizacji zwiększyła się atrakcyjność miejskiego ogrodu zoologicznego, co zaowocowało tym, iż w głosowaniu internautów na Najlepszy Produkt Turystyczny Województwa Lubelskiego 2012, zwyciężył właśnie Ogród Zoologiczny im. Stefana Milera w Zamościu. Miało to także przełożenie w liczbie odwiedzających, ok. 207 tys. w 2012 r.

fot. Henryk Szkutnik Istotnym elementem obsługi turystów jest kompetentna i pełna informacja. W Zamościu rolę tę pełni Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej zlokalizowany w strategicznym miejscu w mieście jakim jest Ratusz. ZOIT udziela kompleksowej informacji na temat zabytków i atrakcji turystycznych Zamościa oraz Roztocza, dostępności obiektów muzealnych dla turystów, rozkładach jazdy pociągów, szynobusów oraz komunikacji PKS, o możliwości organizacji wycieczek dla grup zorganizowanych oraz wypoczynku dla turystów indywidualnych, a także o możliwości zakwaterowania w Zamościu i na Roztoczu, możliwościach aktywnego wypoczynku (spływy kajakowe, korty tenisowe, wyprawy ekstremalne, turystyka rowerowa), wydarzeniach kulturalnych, koncertach, piknikach, festiwalach i spektaklach odbywających się w mieście i regionie, repertuarze kina. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej świadczy również usługi przewodnickie po Zamościu i Roztoczu. Zwiedzanie organizowane i opracowywane jest przez pracowników ZOIT według różnych programów dostosowanych do potrzeb turystów. Prowadzi sprzedaż przewodników, folderów, informatorów, map, albumów dotyczących Zamościa i regionu i nie tylko. Prowadzona jest także statystyka. W sezonie turystycznym 2012 głównymi kierunkami przyjazdowymi do Zamościa były województwa: pomorskie (Gdańsk) i zachodniopomorskie (Szczecin), wielkopolskie (Poznań), dolnośląskie (Wrocław, Legnica) i śląskie (Katowice) oraz małopolskie (Kraków), w mniejszej ilości świętokrzyskie i łódzkie. Wśród turystów przeważały głównie grupy turystów indywidualnych, rodziny z dziećmi poszukujące atrakcji w Zamościu i na Roztoczu (zoo, ścieżki dydaktycznoprzyrodnicze, parki linowe, place zabaw, ekomuzea) oraz osoby chcące aktywnie wypocząć spływy kajakowe, ścieżki rowerowe i piesze, wyprawy ekstremalne na Roztocze. Byli to najczęściej turyści jednodniowi przejeżdżający przez miasto lub wypoczywający na Roztoczu. Zamość, jako miasto znajdujące się na szlaku zabytków UNESCO, jest również celem przyjazdów turystów z zagranicy. W roku 2012 najwięcej turystów przyjechało z Niemiec, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii i USA a także z Ukrainy, Białorusi, Łotwy. Ponadto grupy z Japonii