Paweł Bortkiewicz UAM bortpa@amu.edu.pl BIOETYKA ZARYS HISTORII I OŚRODKI BIOETYKI
DEFINICJA ROBOCZA BIOETYKA (gr. bios życie, ethos obyczaj) wyspecjalizowana cześć filozoficznej etyki szczegółowej, ustalająca oceny i normy moralne w stosunku do ingerencji w życie ludzkie w granicznych sytuacjach jego powstawania (biogeneza), trwania (bioterapia) i śmierci (tanatologia)
DZIEJE BIOETYKI CZASY STAROŻYTNE powiązana z rozwojem medycyny i zawodu lekarza, sięga przysięgi Hipokratesa; inspiracja refleksją religijną, powstanie i rozwój myśli moralnej nad Dekalogiem, a zwł. nad przykazaniem Nie zabijaj
PRZYSIĘGA HIPOKRATESA (370 R. PRZED CHR.) "wielka karta etyki medycznej" nakładała na lekarzy oraz adeptów sztuki lekarskiej obowiązek traktowania sztuki medycznej jako "sztuki świętej". bogowie przywołani w inwokacji Przysięgi nie tylko w celu pomocy, ale również w celu poświadczenia "świętości" zawodu lekarza, który nie może być traktowany jako profesja "jedna z wielu
nauczanie medycyny - wiązało się również z przyjęciem określonego stylu życia przez przyszłego lekarza adepci medycyny - życie wspólne wraz z ich mistrzem medycyna traktowana jako powołanie lekarze oraz adepci sztuki medycznej (religijne) braterstwo medyczne obowiązek przekazywania wiedzy lekarskiej sama wiedza medyczna miała charakter "prywatny", "rodzinny", a dopiero w sposób pośredni - "społeczny" lub "polityczny
obowiązek terapii (therapeia) - odnosił się do dyscypliny życia (dieta), środków leczniczych (zakaz podawania specyfików mogących spowodować śmierć chorego lub dziecka poczętego w łonie matki), chirurgii (zakaz operowania chorych na kamicę nerkową), odwiedzin domowych chorych zachowania tajemnicy zawodowej
zobowiązanie moralne leczyć chorego od strony medycznej (diaita). poszukiwać sprawiedliwości moralnej (dike) wymagana była świętość życia (hosia) a przez to szacunek wobec każdego życia ludzkiego zakaz przypisywania środków trujących (pharmakon) oraz sugerowania kobiecie użycia środków aborcyjnych. zasada "primum non nocere" obowiązywała lekarza podczas wizyty domowej
Przysięga Hipokratesa - charakter paternalizmu medycznego lekarz tym, który może wpływać na życie moralne chorego chory ma obowiązek bycia posłusznym wobec lekarza, powinien traktować go jak boga
Scribonius Largus (I w. p. Chr.): lekarz musi być plenus misericordiae et humanitatis nie wolno mu przypisywać szkodliwych substancji ma obowiązek pomóc wszystkim, którzy zwracają się do niego o pomoc medicus gratiosus - figura lekarza charyzmatycznego i modelu medycyny paternalistycznej o charakterze charyzmatycznym
ŚREDNIOWIECZE św. Tomasz z Akwinu kwestie: godziwość okaleczenia, biczowanie, uwięzienie, zabójstwo, samobójstwo, kara śmierci w ramach rozważań o cnocie sprawiedliwości [Suma teologiczna, II-II, q. 64n.].
ODRODZENIE TOMISTYCZNE XVI-XVII W. D.F. Soto, D. Bańez, L. de Molina. Francesco Cangiamila Embriologia Sacra (1747), kwestia zapłodnienia, implantacji opowiada się za szacunkiem dla życia i jego obroną od chwili poczęcia
FRANCESCO CANGIAMILA 1745, w Palermo (Sycylia), Embriologia Sacra (Święta embriologia) dziedzinę ściśle biologiczną (embriologia), starał się wyłożyć na sposób teologiczny, traktując ją jako "pod-rodzaj" teologii implikacje moralno-duszpasterskie dowodził początków życia indywidualnego od momentu poczęcia zerwał z tradycją arystotelesowsko-tomistyczną, która początek zaistnienia osoby przesuwała w czasie, na przykład na moment implantacji embrionu w macicy refleksję teologiczno-filozoficzną odnośnie do statusu embrionu ludzkiego połączył z danymi z obserwacji plemników pod mikroskopem
Medical Ethics (1803) poszukiwania właściwego rozwiązania relacji między lekarzem a pacjentem. lekarz winien przestrzegać trzech zasad: żyć godziwie (zasada życia cnotliwego), nie szkodzić drugiemu (zasada nieszkodzenia) oddawać każdemu, co mu się należy (zasada sprawiedliwości) THOMAS PERCIVAL
trudno pogodzić zasadę autonomii pacjenta z autorytetem lekarza odrzucał przesadny paternalizm starożytnych (chorego traktować jak dziecko potrzebujące pomocy) odrzucał przesadny autonomizm pacjenta (jako dorosły miałby decydować o wszystkim, co dotyczy choroby i leczenia) proponuje paternalizm młodzieńczy
PATERNALIZ M MŁODZIEŃC ZY pacjent traktowany jest odpowiednio do sytuacji, w jakiej się znajduje jest odpowiedzialny za siebie o tyle, o ile to jest możliwe w jego stanie
najnowsze osiągnięcia medyczne do celów ludobójstwa II WOJNA ŚWIATOWA w ramach genetyki - segregacja w imię higieny rasowej sterylizacja i eutanazja osób upośledzonych i psychicznie chorych potrzeba filozoficzno-moralnej refleksji nad nowymi możliwościami nauk biologicznych i medycznych
stosowano na masową skalę eksperymenty medyczne na więźniach proces w Norymberdze poszukiwanie zasad etycznych i prawnych
ogłoszenie 10 XI 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
WKŁAD MAGISTERIUM KOŚCIOŁA - PIUS XII sztuczne zapłodnienia IV Międzynarodowy Kongres Lekarzy Katolickich w 1949 Kongres Unii Położnych Katolickich w 1951 II Światowy Kongres Płodności i Bezpłodności 1956 sztuczne zapłodnienia wewnątrz małżeństwa /z użyciem dawców gamet niemoralne dopuszczał podjęcie technik medycznych, które umożliwiłyby dopełnienie aktu małżeńskiego jednak technika medyczna nie mogła zastępować aktu seksualnego małżonków/ dokonywać się poza małżeństwem łagodzenie bólu Tre quesiti religiosi e morali concernenti l'anestesia [Trzy wyjaśnienia religijne i moralne odnośnie do anestezji] 1957 dopuścił używanie środków łagodzących ból chorego w przypadku nieuleczalnej choroby (np. rak), nawet jeśli prowadziłoby to w sposób pośredni do śmierci przestrzegł przed eutanazją lekarz nie ma prawa zmuszać do przyjęcia środków łagodzących ból (względy religijne pacjenta)
BIOETYKA JAKO NOWA DYSCYPLINA lata 60. XX w. nastąpił szybki rozwój nauk biologicznych oraz niezwykły postęp techniczny dializa nerek, transplantacja organów, diagnostyka prenatalna, respiratory i urządzenia do intensywnej terapii zwalczanie epidemii i chorób przesuwanie granicy śmierci inżynieria genetyczna
postęp ekonomiczny - dominacja człowieka nad przyrodą, nieumiarkowany i rabunkowy jej podbój - zagrożenie naturalnemu środowisku człowieka
WYODRĘBNIENIE SIĘ BIOETYKI 1970 r. Van Rensselaer Potter, onkolog w University of Wisconsin w Madison (USA) pierwszy - bioetyka bioetyka: nauka o przetrwaniu (Bioethics: The Science of Survival, Perspectives in Biology and Medicine 14(1970) książka Bioetyka: most ku przyszłości (Bioethics: Bridge to the Future, Englewood Cliffs 1971).
BIOETHICS: BRIDGE TO THE FUTURE Bioetyka jako nowa dziedzina wiedzy ma stanowić pomost pomiędzy różnymi naukami (interdyscyplinarność) ma zajmować się (ocena moralna) przyszłością, a nie tylko teraźniejszością ma stanowić syntezę, czyli nie może ograniczać się jedynie do problemów życia i zdrowia ludzkiego jednej społeczności
BIOETHICS: BRIDGE TO THE FUTURE refleksja nad wszystkimi aspektami rzeczywistości w jakich cała ludzkość się znajduje = relacje pomiędzy człowiekiem a środowiskiem; życiem przyszłych pokoleń a teraźniejszością; jakość życia obecna i przewidywana na skutek dalszego postępu różnych technik biomedycznych (globalizm)
dążenie do eliminacji ewolucji negatywnej (Freud i Darwina, Leopold, na którego Potter się powołuje) promocja jakości życia = "nowe" zachowanie, "nowe" zobowiązania, "nowe" normy i prawa
bioetyka jako "most" pomiędzy różnymi dziedzinami wiedzy most" - konieczny w celu uniknięcia "bomby biologicznej" nie tylko "most", ale również "sztuka przeżycia". = jakościowa obecność człowieka w historii
OŚRODKI BIOETYKI Pierwszym miejscem Hastings Center, ( Institute of Society, Ethics and the Life Sciences w Nowym Jorku (1969). przed utworzeniem Hastings Center interpelacje pod obrady Kongresu USA National Institute of Health Index Medicus - skatalogowanie zagadnień etycznych Kennedy Foundation : "Międzynarodowa Konferencja na temat Aborcji" w Washington DC
OŚRODKI BIOETYKI USA Institute of Society, Ethics and The Life Sciences ( The Hastings Center) 1969 r. filozof wychowania D. Callahan od 1971 r. Hastings Center Report. A Review of Human Subjects Research Instytut Kennedy ego (The Joseph and Rose Kennedy Institute for the Study of Human Reproduction and Bioethics) - 1971 r. holenderski fizjolog i embriolog A. Hellegers przeniósł się z John Hopkins University w Baltimore do jezuickiego Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie od 1962 tam naukowa placówka (Center for Population Research) - badanie problemów demograficznych
1970 P. Ramsey - współpracownik A. Hellegersa w Center for Population Research Patient as Person [Pacjent jako osoba] Fabricated Man [Człowiek skonstruowany] nawiązują do wizji bioetyki Pottera 1971 The Joseph and Rose Kennedy Institute for the Study of Human Reproduction and Bioethics
program studiów akademickich z bioetyki centrum bioetyczne, centrum badań demograficznych laboratoria badań nad biologią reproduktywną od początku - chrześcijańscy teolodzy i etycy, m.in.: P. Ramsey, B. Häring, R. McCormick, Ch. Curran, J. Fuchs. 1978 r. Encyclopedia of Bioethics Bibliography of Bioethics = pełna literatura z bioetyki
The Pope John Paul II Center 1972 r. w St. Louis (Missouri) The John XXIII Medical Moral Research and Education Center 1985 r. Research and Education Center The National Catholic Bioethical Center.
OŚRODKI BIOETYKI EUROPA HISZPANIA pierwsze centrum bioetyki w Europie - w 1975 r. w Barcelonie w Hiszpanii na Wydziale Teologicznym O.M. Cuyas SJ - Institut Borja de Bioetica założyciele: ks. Mannuel Cuyas S.J. i Francesc Abel) Horizon de Bioética
po raz pierwszy termin "bioetyka" w Europie - ks. J. Boné S.J. (jezuita) na łamach Revue Thèologique de Louvain (Centre d'etudes Bioéthiques, Katolicki Uniwersytet Louvain Belgia)
OŚRODKI BIOETYKI EUROPA WŁOCHY Papieski Uniwersytet Gregoriański Akademia św. Alfonsa Liguori ks. Cuyans - wykładowca deontologii medycznej; nawiązywał do wizji bioetyki Pottera jako "mostu ujęcie mniej "katastroficzne" niż u Pottera i poszukiwało większego dowartościowania biotechnologii
od 1950, z inicjatywy ks. Agostino Gemelli - czasopismo Medicina e Morale 1985 ks. prof. Elio Sgreccia powołał Centro di Bioetica przy Katolickim Uniwersytecie "Sacro Cuore" na Wydziale Medycyny i Chirurgii "Agostino Gemelli weryfikowanie poprawności moralnej różnych technik biomedycznych w odniesieniu do fundamentalnej wartości życia ludzkiego
lata osiemdziesiąte- inne ośrodki bioetyki na terenie Włoch Centro per la Ricerca e la Formazione in Politica e in Etica: Politeia (Mediolan), Centro di Bioetica (Genua), Società Italiana di Bioetica dell'università di Firenze (Florencja), Istituto Gramsci (Rzym), Scuola di Medicina e Scienze Umane dell Instituto di San Raffaele w Mediolanie, Instituto Instituto Siciliano di Bioetica w Palermo Acireale
OŚRODKI BIOETYKI EUROPA- FRANCJA w latach 80. centra bioetyki w Lille, Lyonie Paryżu Comité Consultatif National d Ethique pod przewodnictwem J. Bernarda
OŚRODKI BIOETYKI EUROPA- ANGLIA dyskusje nad bioetyką w 1962 r. w London Medical Group. ośrodek przekształcił się w Institute of Medical Ethics od 1975 r. wydaje Journal of Medical Ethics od 1985 - Bulletin of Medical Ethics Joint Committee on Bioethical Issues The Catholic Bioethics Centre in London (The Linacre Centre)
'...not just the premier Christian bioethics institute in Britain, but one of the finest in the world, Christian or secular' Most Rev. Anthony Fisher O.P., Auxiliary Bishop of Sydney
OŚRODKI BIOETYKI EUROPA - POLSKA Katedra Bioetyki na UKSW (d. ATK) w Warszawie Instytut Ekologii i Bioetyki Międzywydziałowy Instytut Bioetyki i Katedra Bioetyki w PAT w Krakowie.
KOŚCIÓŁ KATOLICKI 1994 r. Jan Paweł II ustanowił Papieską Akademię Pro Vita, której zadaniem jest studiowanie podstawowych problemów medycyny i prawa, mających znaczenie dla promocji i obrony życia, zwłaszcza w ich bezpośrednim powiązaniu z chrześcijańską moralnością i wskazaniami Magisterium Kościoła (Motu proprio Vitae mysterium [11 II 1994], 4:AAS 86[1994])
wzrasta ilość ośrodków zajmujących oraz organizacji, komitetów, komisji etycznych, lokalnych, regionalnych, narodowych, międzynarodowych, tworzonych przy parlamentach państwowych oraz przy Parlamencie Europejskim liczne deklaracje, konwencje, rekomendacje, rezolucje oraz etyczne i prawne Europejska Konwencja Bioetyczna z 4 IV 1997 r. pt. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej w Kontekście Zastosowań Biologii i Medycyny (wraz z dodatkowym protokołem o klonowaniu)