ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ I ZADOŚĆUCZYNIENIE ZA ZMARNOWANY URLOP Umowa o podróż jest umową o charakterze złożonym, składa się z wielu połączonych świadczeń (przewóz, zakwaterowanie, wyżywienie), tworzących określony program 1. Zgodnie z art. 3 pkt 2 ustawy o usługach turystycznych 2 (dalej jako: ustawa o usł. turyst.) impreza turystyczna obejmuje co najmniej dwie usługi turystyczne tworzące jednolity program i objęte wspólną ceną, jeśli usługi te obejmują nocleg lub trwają ponad 24 godziny albo jeśli program przewiduje zmianę miejsca pobytu. Umowę tę uznać zatem należy za mającą charakter mieszany 3, zawierającą elementy m.in. umowy o dzieło, przewozu, najmu, sprzedaży, charakteryzującą się także innymi cechami, jak choćby obowiązkiem zapewnienia turystom bezpieczeństwa 4. Taką klasyfikację uznaje także Sąd Najwyższy 5. Stwierdził on, biuro podróży odpowiada z działania lub zaniechania zagranicznych osób trzecich, którymi się posługuje w wykonaniu swych zobowiązań w zakresie zapewnienia wyżywienia uczestników zagranicznej wycieczki także wówczas, gdy nie miało możliwości kontroli i nadzoru nad tymi osobami 6. Najważniejszym świadczeniem organizatora jest realizacja określonego w umowie programu wycieczki: co jest przedmiotem umowy o dzieło, z czym mogą wiązać się dodatkowe obowiązki biura (np. organizacja przewozu turystów, załatwienie określonych dokumentów itp.). 1 Zob. Nesterowicz M., Umowa o podróż. W: Rajski J. (red.), System prawa prywatnego. Tom 7. Prawo zobowiązań część szczegółowa. Wyd. 3, Warszawa: C.H. Beck 2011, s. 936. 2 Ustawa o usługach turystycznych z 29 VIII 1997 r., tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. nr 223 poz. 2268 ze zm. 3 Zob. Nesterowicz M., Odpowiedzialność cywilna biur podróży. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1974, s. 66 i nast.; Tyczka M., Prawo turystyczne. Poznań: AWF, 1982, s. 219 i nast.; Nesterowicz M., Usługi turystyczne, Państwo i Prawo 1999 nr 12, s. 50. Tak też: SN w orzecz. z 26 II 1986 r., III CZP 2/86, Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 1986, nr 6, poz. 113. 4 Zob. Nesterowicz M., Umowa o podróż. W: System, s. 942. 5 Zob. np. uchwałę SN z 25 II 1986, III CZP 2/86, OSN 1987 nr 1 poz. 10, z glosą Nesterowicza M., Nowe Prawo 1988, nr 9, s. 108. 6 W sprawie ustalono, że powodowie ulegli zatruciu pokarmowemu, wskutek czego dwoje z nich wymagało leczenia szpitalnego, pozostali zaś ambulatoryjnego. Przyczyną zatrucia była niezdatność wody pochodzącej z miejskiego wodociągu. 65
Aby mówić o powstaniu odpowiedzialności odszkodowawczej biura podróży muszą zaistnieć ogólne przesłanki odpowiedzialności. Przede wszystkim musi wystąpić niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy (lub czyn niedozwolony), szkoda (poniesiona przez klienta biura podróży lub w razie jego śmierci, osoby bliskie turysty) oraz adekwatny związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zdarzeniem. Ciężar dowodu odnośnie powyższych przesłanek spoczywa na dochodzącym roszczeń. Szczególne trudności sprawiać może w praktyce określenie wysokości poniesionej szkody. Może ona polegać np. na zmianie programu wycieczki, nieotrzymaniu pewnych świadczeń przyrzeczonych w umowie o wycieczkę, otrzymaniu świadczeń o niższym standardzie itp. Istotna jest przede wszystkim o konieczność określenia rozmiarów uszczerbku o charakterze majątkowym (np. w przypadku nieotrzymania w czasie pobytu wszystkich posiłków czy niemożności korzystania z atrakcji w hotelu: sprzętu sportowego, sali do ćwiczeń, z basenu, z powodu remontu na terenie obiektu), czy chociażby w razie otrzymania tzw. świadczeń zastępczych 7 (przykładowo zwiedzanie innego muzeum z powodu zamknięcia tego, które było objęte programem wycieczki). Poza tym często powstają uszczerbki natury niemajątkowej (można przecież mówić o pewnym rozczarowaniu spowodowanym niemożnością korzystania z wszystkich atrakcji, co do których biuro podróży składało zapewnienia przy zawieraniu umowy o podróż). Oprócz istnienia szkody oraz jej rozmiaru, poszkodowany musi wykazać także istnienie adekwatnego związku przyczynowego między uszczerbkiem a zdarzeniem, a więc np. nienależytym wykonaniem umowy o podróż (art. 361 1 k.c.). Nie każda bowiem szkoda jest normalnym następstwem np. zaniechania biura 7 Zgodnie z art. 16a. ust. o usł. turyst.: 1. Organizator turystyki, który w czasie trwania danej imprezy turystycznej nie wykonuje przewidzianych w umowie usług, stanowiących istotną część programu tej imprezy, jest obowiązany, bez obciążania klienta dodatkowymi kosztami, wykonać w ramach tej imprezy odpowiednie świadczenia zastępcze. Jeżeli jakość świadczenia zastępczego jest niższa od jakości usługi określonej w programie imprezy turystycznej, klient może żądać odpowiedniego obniżenia ceny imprezy. 2. Jeżeli wykonanie świadczeń zastępczych, o których mowa w ust. 1, jest niemożliwe albo klient z uzasadnionych powodów nie wyraził na nie zgody i odstąpił od umowy, organizator turystyki jest obowiązany, bez obciążania klienta dodatkowymi kosztami z tego tytułu, zapewnić mu powrót do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej lub do innego uzgodnionego miejsca w warunkach nie gorszych niż określone w umowie. 3. W razie odstąpienia od umowy, o którym mowa w ust. 2, organizator turystyki nie może żądać od klienta żadnych dodatkowych świadczeń z tego tytułu, w szczególności zapłaty kary umownej. Klient może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy. 4. W razie niemożności wykonania świadczenia zastępczego, o której mowa w ust. 2, klient może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy, chyba że niemożność wykonania świadczenia zastępczego jest spowodowana wyłącznie: działaniami lub zaniechaniami osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu świadczenia zastępczego, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, albo siłą wyższą. 66
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ podróży. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (dalej jako: SN) oraz wypowiedziami doktryny, następstwem normalnym jest takie, które występuje w normalnym toku rzeczy, potwierdzają taki jego charakter zasady doświadczenia życiowego itp. Nie musi to być jednocześnie skutek, który występuje zawsze, w danych okolicznościach faktycznych ani taki, który jest do przewidzenia. Dla ustalenia adekwatności następstw przyjmuje się koncepcję dwustopniowego ustalania powiązania kauzalnego między zdarzeniem a szkodą w pierwszej kolejności odwoływać należy się do teorii conditio sine qua non badaniu podlega okoliczność, czy przyczyną szkody jest dane zdarzenie. W drugim etapie spośród zdarzeń, które doprowadziły do wyrządzenia szkody badamy te, których następstwem normalnym jest dany uszczerbek (czy mamy do czynienia z tzw. adekwatnym związkiem przyczynowym) 8. Wśród wszelkich zdarzeń, które mogły być źródłem szkody, dokonuje się pewnego wartościowania, za normalne uznając te, które niejako zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia danego skutku 9. Takie ujęcie pozwala ocenić, czy określony uszczerbek jest typowym, normalnym następstwem zdarzenia, a więc czy wiązać się z tym będzie powstanie obowiązku odszkodowawczego. Potwierdza to SN, który stwierdził 10, że następstwo ma charakter normalny wówczas, gdy w danym układzie stosunków i warunków oraz w zwyczajnym biegu rzeczy, bez zaistnienia szczególnych okoliczności ( ) szkoda jest następstwem danego zdarzenia, albo w zwykłym porządku rzeczy jest konsekwencją danego zdarzenia 11. Znaczenie mają zatem zasady doświadczenia życiowego i wiedzy naukowej albo specjalistycznej 12, częstotliwość występowania danego skutku w określonych warunkach czy stosunkach prawnych. Znaczenia nie ma natomiast fakt, czy sprawca albo poszkodowany przewidywali możliwość powstania danego uszczerbku 13. Ponadto, jak podkreśla Sąd Najwyższy, normalny związek przyczynowy może zachodzić nie 8 Por. Wiśniewski T., W: Bieniek G. i in., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1. Wyd. 10, Warszawa: Lexis Nexis Polska, 2011, s. 75. 9 Zob. Banaszczyk Z., W: Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny. Tom I, Komentarz do art. 1 449¹¹. Wyd. 5, Warszawa: C.H. Beck, 2008, s. 982; Dybowski T., W: Radwański Z. (red), System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań część ogólna. Tom III. cz. 1. Wrocław-Warszawa- Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981, s. 258. 10 Orzecz. SN z 26 I 2006 r., II CK 372/05, Lex nr 172186. 11 Orzecz. SN z 11 IX 2003 r., III CKN 473/01, MoP 2006 nr 17, s. 947. 12 Orzecz. SN z 2 VI 1956 r., 3 CR 515/56, OSN 1957 nr 1, poz. 24. Z kolei w wyroku z 11 IX 2003 r., III CKN 473/2001, Lex nr 191727, SN orzekł, że o tym czy określone zdarzenia pozostają w wymaganym przez art. 361 1 KC normalnym związku przyczynowym decydują takie okoliczności, jak: wiedza dostępna o tych zdarzeniach w chwili orzekania przez sąd i zobiektywizowane kryteria wynikające z doświadczenia życiowego oraz zdobyczy nauki. Za normalne następstwo danego zdarzenia uważa się taki skutek, który "zazwyczaj", "w zwykłym porządku rzeczy" jest konsekwencją tego zdarzenia, a zatem, jeżeli zdarzenie to "ogólnie sprzyja" jego wystąpieniu. 13 Przewidywalność należy ujmować jako kategorię winy, a nie związku przyczynowego. Podobnie orzecz. SN z 10 XII 1952.r, C 584/52, PiP 1953, nr 8-9, s. 366. 67
tylko między bezpośrednią przyczyną a szkodą, ale także przyczyną pośrednią 14 a danym uszczerbkiem jedna z przyczyn może mieć zatem charakter konieczny, inne zaś są pomiędzy sobą powiązane, stanowiąc jako całość przyczyny, których następstwem normalnym jest wystąpienie konkretnego uszczerbku (np. rozstroju zdrowia). Powiązania między tymi wieloma przyczynami mają zatem charakter typowy, zwykły w danych okolicznościach 15, każda z nich podlega ocenie z punktu widzenia kauzalności 16. Tak ujęty związek przyczynowy jest nie tylko przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej, ale także czynnikiem ograniczającym jej zakres w tym sensie, że w konkretnym przypadku zobowiązany nie będzie ponosić odpowiedzialności za wszystkie możliwe następstwa danego zdarzenia. Normalnym następstwem np. nieprawidłowego ustalenia programu wycieczki (choćby nieuwzględniającego faktu, że w danym dniu muzeum jest nieczynne) jest szkoda polegająca na niemożności zwiedzenia danego obiektu. Na tle umowy o podróż może chodzić nie tylko o związek przyczynowy bezpośredni, ale także pośredni, a więc gdy szkoda jest wynikiem pewnego ciągu zdarzeń (np. niewłaściwej organizacji biura podróży oraz winy przewoźnika będącego jego kontrahentem). Biuro podróży odpowiada zatem tylko wówczas, gdy istnieje związek przyczynowy między szkodą turysty a zdarzeniem (np. nienależytym wykonaniem zobowiązania), poza tym następstwa muszą mieć charakter normalny. Biuro nie będzie więc odpowiadać za każdą szkodę doznaną przez turystę. Przykładowo nie odpowiada za szkodę na osobie, która została wyrządzona turyście przez osobę trzecią, za którą biuro nie ponosi odpowiedzialności (przykładowo gdy turysta udał się samodzielnie na wycieczkę do innej miejscowości i uległ wypadkowi z winy innej osoby, np. sprawcy wypadku drogowego) 17. Niewątpliwie biuro nie odpowiada za szkodę, która w ogóle nie pozostaje w związku z wykonywaniem umowy o podróż (w razie gdy turysta doznaje szkody na osobie w tzw. czasie wolnym albo podczas samodzielnej podróży do miejsca zakwaterowania w przypadku wczasów z dojazdem własnym ). Podobnie, gdy szkoda nie jest normalnym następstwem niewykonania lub nienale- 14 W wyroku z 13 XI 2003 r., I CK 430/2002, LEX nr 191725, SN powiedział, że rozbudowany, wieloczłonowy związek przyczynowy nie wyklucza możliwości zakwalifikowania go do normalnego (adekwatnego) związku przyczynowego między szkodą a zaniechaniem sprawcy. 15 Zob. orzecz. SN z 25 V 2005 r., V CK 654/04 podaję za Banaszczyk Z., dz. cyt., s. 983. Z odmienną sytuacją mamy natomiast do czynienia, gdy łańcuch przyczynowości jest przerwany przez nowe zdarzenie, niezależne od przyczyny głównej (nova causa interveniens), co pozwala wytyczyć granice odpowiedzialności odszkodowawczej za skutki wywołane przez te w istocie odrębne zdarzenia. 16 Zob. wyrok SN z 21 VI 1960 r., I CR 592/59, OSN 1962 nr 3, poz. 84. 17 Biuro podróży odpowiada jednak, gdy istnieje tzw. związek normatywny np. na podstawie art. 474 w zw. z art. 846 k.c. 68
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ żytego wykonania umowy o podróż (np. w sytuacji, gdy turysta doznaje ataku serca w czasie nieprawidłowo zorganizowanej wycieczki fakultatywnej). Podstawy i granice odpowiedzialności biura podróży Zanim jednak przedstawione zostaną szczegółowe rozważania na temat rodzajów szkody podlegających kompensacji, w skrócie należy przedstawić podstawy i granice odpowiedzialności biura podróży. Odpowiedzialność ta może mieć nie tylko charakter kontraktowy (w związku z zawarciem umowy o podróż), ale także deliktowy (w związku z wyrządzeniem turyście szkody na osobie, a nawet jego śmiercią, także gdy mamy do czynienia z prymatem tej odpowiedzialności zob. art. 436 1, art. 434 k.c.). Możliwy jest także zbieg odpowiedzialności (art. 443 k.c.), w sytuacji, gdy biuro podróży (lub osoby, którymi posługuje się przy wykonaniu umowy) nie zapewnia klientowi bezpieczeństwa poprzez niezachowanie ogólnie obowiązujących zasad ostrożności (np. zakwateruje turystę w pokoju hotelowym, w którym nie zabezpieczono instalacji elektrycznej, przez co dochodzi do wyrządzenia szkody na osobie albo gdy pojazd użyty do przewozu turystów z hotelu na lotnisko jest niesprawny, przez co dochodzi do wypadku samochodowego skutkującego uszkodzeniem ciała turysty, a nawet jego śmiercią). Odpowiedzialność biura podróży ex contractu wynika z faktu zawarcia umowy o podróż (wycieczkę turystyczną). Potwierdza to m.in. wyrok SN z 6 VII 1966 r. 18 W sytuacji, gdy biuro podróży samo spełnia określone świadczenia, do odpowiedzialności należy stosować odpowiednie przepisy dotyczące poszczególnych świadczeń (np. art. 846 i n. k.c. dot. odpowiedzialności podmiotu prowadzącego hotel lub podobny zakład). Odpowiedzialność może opierać się także na art. 474 k.c. w zw. z art. 11a ustawy o usł. turyst. Nie wyklucza to jednocześnie możliwości dochodzenia roszczeń ex delicto, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania stanowi jednocześnie czyn niedozwolony (np. w razie wyrządzenia szkody na osobie w związku z niezapewnieniem turyście bezpieczeństwa w trakcie pobytu w miejscu zakwaterowania). Odpowiedzialność kontraktową oraz jej zakres określa art. 11a ust. 1 ustawy o usł. turyst., zgodnie z którym organizator turystyki odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych, chyba że nienależyte wykonanie lub niewykonanie jest spowodowane wyłącznie: 1. działaniem lub zaniechaniem klienta; 18 Wyrok SN z 6 VI 1966 r., I CR 134/64, Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 1967, nr 7/8, poz. 183. 69
2. działaniem lub zaniechaniem osób trzecich, nieuczestniczących w wykonaniu usług przewidzianych w umowie, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, albo 3. siłą wyższą. Powyższa regulacja stanowi efekt implementacji do polskiego porządku prawnego art. 5 Dyrektywy Rady 90/314/EEC o podróżach turystycznych 19 (dalej jako: dyrektywa). Odpowiedzialność biura podróży (organizatora) jest oparta na zasadzie ryzyka 20. Wskazane przesłanki egzoneracyjne należy interpretować ściśle 21. Jeśli chodzi o działanie lub zaniechanie klienta czy osób trzecich (pkt 1 2), muszą być one wyłączną przyczyną szkody, choć nie muszą mieć charakteru zawinionego. Przykładowo może chodzić o niemożność uczestniczenia klienta w podróży, w związku z koniecznością poddania się nagłej operacji albo wskutek doznania szkody na mieniu, w związku z powodzią i koniecznością pozostania w miejscu zamieszkania, w celu zabezpieczenia mienia itd. Gdyby natomiast działanie klienta było jedną z przyczyn nienależytego wykonania zobowiązania, jednak obok okoliczności, za które odpowiada biuro (np. spóźnienie się klienta na autokar mający zawieźć turystów w określone miejsca, przy jednoczesnym wykazaniu, że biuro nienależycie zorganizowało całą wycieczkę, przez co i tak nie wszystkie obiekty były zwiedzane), biuro poniesie odpowiedzialność, jednak zakres tej odpowiedzialności może ulec ograniczeniu, w związku z przyczynieniem się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia rozmiarów szkody (art. 362 k.c.). Jeśli chodzi o działanie osób trzecich nieuczestniczących w imprezie turystycznej, biuro podróży nie ponosi za nie odpowiedzialności, ale tylko wtedy jeśli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć. Generalnie bowiem organizator odpowiada za osoby, którym powierza wykonanie pewnych czynności, w związku z wykonaniem umowy o podróż lub którymi posługuje się w jej wykonaniu (art. 474 k.c.). Chodzi o odpowiedzialność za działania lub zaniechania jego kontrahentów (hotelarzy, przewoźników, restauratorów). Nie odpowiada natomiast za inne osoby, a więc np. osobę, z którą turysta samodzielnie zawarł umowę poza programem wycieczki, na własną rękę. Przykła- 19 Dz.Urz. 1990 L 158/159. Na temat dyrektywy zob. Nesterowicz M., Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich o podróżach turystycznych a prawo polskie, Kwartalnik Prawa Prywatnego 1996, nr 3, s. 435 i n. 20 Zob. Nesterowicz M., Umowa o podróż. W: System, s. 946; zob. też Kuska Żak I., Odpowiedzialność organizatora turystyki za szkodę niemajątkową powstałą na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną. W: Cybula P., Raciborski J. (red.), Turystyka a prawo. Aktualne problemy legislacyjne i konstrukcyjne. Kraków: Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, 2008, s. 123, 129; Gospodarek J., Prawo w turystyce i rekreacji. Warszawa: Difin, 2007, s. 322. 21 Zob. Nesterowicz M., Prawo turystyczne. Wyd. 4, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2012, s. 62. 70
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ dowo biuro podróży nie odpowiada za szkodę jakiej turysta doznał, w związku z wypożyczeniem sprzętu sportowego poza obiektem hotelowym czy samochodu, którym zamierza objechać wyspę; podobnie w sytuacji, gdy do wyrządzenia szkody doszło w restauracji, do której turysta udaje się w tzw. czasie wolnym. Osobą trzecią może być złodziej czy napastnik, którego zachowania nie można było ani przewidzieć, ani nie było możliwe zapobieżenie jego skutkom 22. Z kolei siła wyższa to pewne zdarzenie zewnętrzne, którego skutków nie można przewidzieć ani nie można im zapobiec 23, a więc nadzwyczajne zjawiska atmosferyczne, katastrofy naturalne (powódź, trzęsienie ziemi, huragan itp.), ale także np. wybuch działań wojennych, zamknięcie granic, atak terrorystyczny. Jeśli jednak biuro ma możliwość przewieźć turystów inną drogą, unikając przestoju spowodowanego np. strajkiem, powinno z niej skorzystać 24. Nie jest siłą wyższą awaria autokaru, którym turyści mieli być przewiezieni na wycieczkę fakultatywną ani choroba kierowcy, lecz np. zamknięcie jedynej drogi dojazdu do danego miejsca chociażby na skutek osunięcia się ziemi. Należy jednocześnie pamiętać, że za pewne nadzwyczajne okoliczności mające charakter siły wyższej, biuro podróży może niekiedy odpowiadać. Zgodnie bowiem z art. 13 ust. 2 ustawy o usł. turyst. organizator ma obowiązek poinformować klientów o szczególnych zagrożeniach dla życia lub zdrowia, w odwiedzanych krajach (powstałych także po zawarciu umowy). Turysta musi mieć zatem świadomość niebezpieczeństw i zagrożeń mogących wystąpić w czasie realizacji programu wycieczki. Może chodzić o zamieszki w kraju przeznaczenia, zagrożenie wybuchem wulkanu albo powodzią. Biuro podróży, mimo przekazania takich danych klientowi, zobowiązane jest zapewnić mu bezpieczeństwo, a więc np. dodatkową ochronę w czasie przejazdu przez tereny objęte zamieszkami. Jeśli biuro nie poinformuje o tym klientów, posiadając wiedzę o istniejących czy możliwych zagrożeniach, poniesie odpowiedzialność za szkodę na osobie, jakiej doznał turysta w czasie transferu z hotelu na lotnisko, w związku z atakiem uzbrojonych band wojskowych. Podobnie odpowiedzialność kształtowałaby się w razie niepoinformowania turystów o zagrożeniu wybuchem wulkanu: gdyby w związku ze ziszczeniem się tego niebezpieczeństwa klienci musieli zostać ewakuowani, przez co nie doszło do realizacji całego programu wycieczki, organizator mógłby ponieść odpowiedzialność odszkodowawczą. Jednocześnie można przyjąć, że jeśli turysta przyjął niejako na siebie ryzyko wystąpienia pewnych zdarzeń o charakterze siły wyższej, o których został 22 Zob. też Cybula P., Komentarz do art. 11a. W: Usługi turystyczne. Komentarz. Warszawa: Wolters Kluwer, 2012, Lex/el., pkt 12. 23 Zob. Olejniczak A., Radwański Z., Zobowiązania część ogólna. Warszawa: C.H. Beck, 2005, s. 82; Czachórski W. i in., Zobowiązania. Zarys wykładu. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2002, s. 247. 24 Por. wyrok SOKiK z 21 VII 2005 r., XVII Amc 89/03, MSiG 2005 nr 221, poz. 13105. 71
poinformowany, a mimo to udał się na wycieczkę w niebezpieczne rejony, zakres należnego mu odszkodowania i zadośćuczynienia za np. uszkodzenie ciała może w konkretnych okolicznościach zostać zmniejszony ze względu na przyczynienie się do szkody (art. 362 k.c.) 25. W razie wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności biura podróży w powyższych sytuacjach, ciąży na nim obowiązek udzielenia turyście w czasie trwania imprezy pomocy (art. 11a ust. 1 ust. o usł. turyst.). Ustawodawca nie określa jednak na czym ta pomoc miałaby polegać. Może się w danej sytuacji okazać, że w związku z awarią samolotu, którym turyści mieli wrócić do kraju, zmuszeni byli ponieść koszty dodatkowego zakwaterowania, wyżywienia itd. Nie jest jasne, kto te koszty powinien ponieść oraz w jakim zakresie. Można twierdzić, że koszty te powinien ponieść organizator turystyki, albo obie strony po połowie 26 lub klient. Sąd Okręgowy (dalej jako: SO) w Warszawie w wyroku z 23 VI 2012 r. (V Ca 916/12, niepubl.) musiał rozstrzygnąć, kto powinien ponieść dodatkowe koszty pobytu klienta w miejscowości turystycznej od dnia zakończenia wycieczki do dnia (opóźnionego) wylotu powrotnego do kraju. W analizowanej sprawie chodziło o sytuację powrotu już po zakończeniu wycieczki, kiedy siła wyższa (np. wybuch wulkanu Eyjafjöel na Islandii w kwietniu 2010 r., który poważnie zakłócił ruch lotniczy) uniemożliwiła planowany powrót do kraju. Poszkodowany twierdził, że biuro podróży nie wypełniło obowiązku z art. 11a ust. 2 ustawy o usł. turyst., gdyż jedynie wskazało turyście możliwość przeniesienia się do tańszego hotelu na swój koszt, przedłużając jednocześnie ubezpieczenie NNW i kosztów leczenia, informując go na bieżąco o planach powrotu. Sąd I instancji zasądził koszty powodowi, zaś SO oddalił powództwo w całości. Stwierdził, że przepisy ustawy i dyrektywy nie wskazują, że pomoc w razie zaistnienia zdarzenia o charakterze siły wyższej ma być udzielona nieodpłatnie, zatem jej koszty powinien ponieść klient, chyba że umowa z biurem stanowi inaczej. Sąd powołał również argument dotyczący obowiązków informacyjnych biura podróży ma ono poinformować klienta m.in. o możliwości wykupienia dobrowolnej polisy na pokrycie przykładowo kosztów pomocy, w tym kosztów powrotu do kraju w razie wypadku lub choroby. Gdyby natomiast wspomniane koszty miałoby ponosić biuro podróży, wspomniany powyżej artykuł pozbawiony byłby znaczenia normatywnego 27. Stan faktyczny powyższego wyroku nie dotyczył także sytuacji wskazanej w art. 16a ustawy o usł. turyst., zgodnie z którym organizator jest zobowiązany za- 25 Zob. Nesterowicz M., Prawo turystyczne. Tamże, s. 66 i cyt. tam orzeczenia francuskie. 26 Zob. Cybula P., Komentarz do art. 11a, pkt. 24 i cyt. tam wyrok SO w Warszawie z 23 VI 2012 r., VCA 916/12, niepublikowane. 27 Inaczej zupełnie orzekł francuski Cour de Cassation w wyroku z 8 III 2013 (RTD civ. 2012 nr 3, s. 533) uznając, że siła wyższa (wybuch tego samego wulkanu) nie zwalnia w przypadku niewykonania jednego z głównych elementów kontraktu (jakim jest transport) od zagwarantowania przez biuro podróży świadczeń zastępczych dla kontynuowania podróży, w tym kosztów dodatkowego 4-dniowego pobytu na wyspie Rèunion, zgodnie z art. L. 211-16 kodeksu turystyki. 72
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ pewnić powrót turysty do miejsca rozpoczęcia wycieczki, lub innego uzgodnionego bez obciążania go dodatkowymi kosztami. Przepis jednak dotyczy przypadku, w którym wykonanie świadczeń zastępczych jest niemożliwe albo gdy klient z uzasadnionych powodów nie wyraził na nie zgody i odstąpił od umowy. Poza tym zgodnie z art. 16a ustawy o usł. turyst., klient może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy, ale tylko gdy spełnione są ogólne przesłanki odpowiedzialności biura podróży. Zatem roszczenie odszkodowawcze w ramach tego przepisu nie jest zasadne, jeśli niemożność wykonania świadczenia zastępczego jest spowodowana wyłącznie działaniami lub zaniechaniami osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu świadczenia zastępczego, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, albo siłą wyższą. Biuro podróży może wykonywać świadczenia samodzielnie (np. przewóz, zakwaterowanie), w związku z czym odpowiedzialność oparta będzie o przepisy regulujące zasady wykonywania poszczególnych świadczeń. Może ono również posługiwać się innymi osobami wówczas odpowiedzialność będzie oparta o art. 474 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). Odpowiedzialność biura za osoby trzecie wykonujące niektóre świadczenia (np. zakwaterowanie, przewóz) przewiduje zarówno art. 5 dyrektywy, jak i art. 11a ustawy o usł. turyst. (w zw. z art. 474 k.c.). Nieważne są zatem klauzule nieodpowiedzialności zastrzegane w umowach, które wyłączają np. odpowiedzialność biura podróży za działania i zachowania przewoźników, którymi posługuje się w wykonaniu zobowiązania z umowy o podróż. Zgodnie z art. 11a ustawy o usł. turyst. biuro podróży nie odpowiada m.in. za osoby trzecie nieuczestniczące w imprezie turystycznej. Zakres podmiotowy osób trzecich, za których działania lub zaniechania może ponosić odpowiedzialność organizator wycieczki jest bardzo szeroki chodzi o wszystkie osoby, którym powierzono wykonanie pewnych czynności, albo przy pomocy których dłużnik wykonuje zobowiązanie. Przykładowo należy zaliczyć do nich inne biura podróży, przewoźników, podmioty prowadzące hotele 28 lub inne podobne zakłady, restauratorów 29, podmioty prowadzące wypożyczalnie sprzętu sportowego, dostarczające pożywienie do hotelu, miejscowi przewodnicy turystyczni i in. Organizator odpowiada za nich (restauratorów, hotelarzy, przewoźników, usługodawców itp.), jak za własne działania lub zaniechania. W związku z odpowiedzialnością biura podróży za osoby trzecie, konieczne jest rozstrzygnięcie, według jakiego standardu należytej staranności (zob. art. 355 28 Zob. wyrok SN z 13 I 1989 r., III CZP 112/88, PiŻ 1989 nr 29, wyrok SO w Warszawie z 18 VI 2003 r., V Ca 1109/03 podaję za Nesterowicz M., dz. cyt., s. 69. 29 Zob. uchwałę SN z 25 II 1986 r., III CZP 2/86, OSPiKA 1986 nr 6, poz. 113. 73
k.c.) odpowiada w takiej sytuacji dłużnik. Możliwe jest bowiem albo przyjęcie standardu staranności wymaganego od samego dłużnika, albo od konkretnej osoby trzeciej (zasady odpowiedzialności ryzyka lub winy), a więc np. według pewnych wzorców lokalnych w zakresie konkretnych świadczeń. Generalnie należy stosować taki standard, jaki stosujemy w stosunku do samego dłużnika (organizatora wycieczki) 30. Należy zatem przyjąć, że obowiązki i staranność osoby trzeciej, której biuro powierza wykonanie określonych czynności, muszą być oceniane przez pryzmat obowiązków i staranności organizatora turystyki 31. W ramach otrzymywania świadczeń z umowy o podróż, turysta najczęściej nie wie, kim posługuje się dłużnik w wykonaniu zobowiązania; podróżujący nie ma zatem wpływu na ich wybór, dlatego właśnie za ich działania odpowiada biuro podróży. Inną kwestią jest oczywiście istnienie i zakres ich odpowiedzialności regresowej wobec dłużnika, o czym rozstrzyga stosunek wewnętrzny łączący te podmioty. Ilekroć jednak przepisy k.c. mówią o działaniu dłużnika, jego winie czy staranności, dotyczy to zarówno jego, jak i osób, za których działanie lub zaniechanie dłużnik odpowiada, jak za własne zachowanie, a więc w tym samym zakresie (art. 474 k.c.) 32. Jeśli zatem odpowiedzialność osoby, której biuro powierzyło wykonanie określonej czynności będzie wyłączona (np. w razie ekskulpacji lub egzoneracji), to tym bardziej skutek ten należy odnieść do organizatora turystyki 33. Nie wyklucza to jednocześnie odpowiedzialności biura podróży z innej przyczyny, np. gdy odpowiada za winę własną. Biuro podróży odpowiada za osoby trzecie na zasadzie ryzyka, nie może się zatem od niej zwolnić poprzez dowód braku winy w wyborze czy nadzorze. Nie będzie odpowiadać tylko wówczas, gdy podmioty te wyrządziły szkodę przy okazji wykonywania zobowiązania (wówczas nie istniałby adekwatny związek przyczynowy między ich działaniem, a powierzonym do wykonania świadczeniem). Ponadto biuro podróży nie odpowiada za działania lub zaniechania osób trzecich, nieuczestniczących w wykonaniu usług przewidzianych w umowie, jeśli tych zachowań nie można było ani uniknąć ani przewiedzieć (art. 11a ust. 1 ustawy o usł. turyst.). 30 Zob. Wiśniewski T., tamże, s. 79; Nesterowicz M., Prawo turystyczne, s. 71, 73. 31 Tak też Nesterowicz M., Glosa do uchwały z dnia 25 lutego 1986 r. (III CZP 2/86), Nowe Prawo 1988, nr 9, s. 110; Luzak J., Osajda K., Odpowiedzialność za zmarnowany urlop w prawie polskim, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2005, nr 2, s. 344. 32 Łopuski J., Wina własna jako przesłanka zwiększonej odpowiedzialności cywilnej w prawie morskim, Państwo i Prawo 1968, nr 4/5, s. 683; podobnie Rembieliński A., Odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną przez podwładnego. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1971, s. 75. 33 Zob. Nesterowicz M., Odpowiedzialność cywilna biur podróży. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1974, s. 132. 74
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ Zgodnie z art. 11a ust. 2 ustawy o usł. turyst. organizator turystyki nie może w umowie wyłączyć lub ograniczyć swojej odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umów zawieranych z klientami. Możliwe jest jedynie kwotowe ograniczenie odpowiedzialności do dwukrotności ceny wobec jednego klienta (art. 11b ust. 2 3), z wyłączeniem szkód na osobie 34. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które biuro podróży ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 11a 11b ustawy o usługach turystycznych, może mieć wiele postaci. Nieważne są jednocześnie postanowienia, które wyłączają lub ograniczają tę odpowiedzialność, także w drodze wyboru prawa obcego, czy poprzez wyłączenie odpowiedzialności za winę; tym bardziej za wyrządzenie szkody na osobie czy śmierć klienta (zob. art. 11b ust. o usł. turyst., art. 58 k.c., art. 437 k.c.). Możliwe jest natomiast kwotowe ograniczenie odpowiedzialności (z wyjątkiem szkody na osobie), art. 11b ust. 2 3 wprowadza, zgodnie z możliwością przewidzianą w dyrektywie 90/314/EEC, ograniczenie do dwukrotności ceny imprezy turystycznej wobec każdego klienta. Słusznie wskazuje Mirosław Nesterowicz, że takie ograniczenie będzie nieważne w razie wyrządzenia szkody umyślnie lub rażącego niedbalstwa (zob. art. 473 1 k.c.) 35. Jednocześnie należy pamiętać, że niespełnienie pewnych świadczeń przez biuro podróży może wynikać z następczej niemożliwości świadczenia (art. 475 k.c.). W takim przypadku, gdy organizator turystyki nie ponosi odpowiedzialności za pewne okoliczności (np. wybuch epidemii) zobowiązanie wygasa w całości lub części. Gdyby natomiast biuro ponosiło odpowiedzialność za niemożność spełnienia świadczenia (np. w związku z niepoinformowaniem przez pilota wycieczki o odpowiednim ubiorze w związku z planem zwiedzania danych miejsc), obowiązek świadczenia przekształci się w obowiązek dania odszkodowania (zob. też art. 487 i n. k.c.) 36. Nienależytym wykonaniem umowy będzie m.in. wykonanie świadczeń o niższym standardzie, niepoinformowanie klientów o konieczności spełnienia pewnych wymogów formalnych (np. posiadanie wizy) czy zdrowotnych (np. wymóg szczepień ochronnych), ale i nienależyta organizacja wycieczki. Generalnie zatem szkodą poniesioną przez klienta biura podróży jest w szczególności nieotrzymanie pewnych świadczeń bądź otrzymanie świadczeń o niższej jakości. 34 Pewne ograniczenia odpowiedzialności przewidują także umowy międzynarodowe. Nie chodzi tu jednak o ograniczenie samej odpowiedzialności, lecz ograniczenie wysokości odszkodowania (np. w konwencji ateńskiej o przewozie morskim z 1974 r. czy konwencji warszawskiej o przewozie lotniczym z 1929 r.). Zob. także Żytkiewicz N., Ograniczenie odpowiedzialności organizatora turystyki z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną na podstawie umowy międzynarodowej. W: Turystyka a prawo, s. 139 i nast. 35 Zob. Nesterowicz M., Prawo turystyczne, s. 66. 36 Zob. też Nesterowicz M., Odpowiedzialność, s. 135 i nast. 75
W takim przypadku, wobec trudności ustalenia konkretnej wartości określonej usługi czy świadczenia, właściwym sposobem wyliczenia szkody będzie stosunek waloru tej części świadczeń do całości, przy uwzględnieniu skutków, jakie niewłaściwe wykonanie umowy wywołało w sytuacji majątkowej i życiowej uprawnionych 37. Podobne kryteria oceny, w związku ze zmianą programu wycieczki, zastosował Sąd Powiatowy dla m.st. Warszawy w wyroku z 17 III 1964 r. 38 W związku z niemożnością odwiedzenia wszystkich portów śródziemnomorskich i skróceniem czasu wycieczki uwzględniono powództwo o zwrot części ceny wycieczki. Biuro podróży może także ponieść odpowiedzialność deliktową w razie, gdy szkoda zostanie wyrządzona na skutek naruszenia pewnych powszechnych zasad postępowania. Chodzi zarówno o odpowiedzialność za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia turysty, ale także za szkodę wyrządzoną wskutek jego śmierci, gdy poszkodowanymi pośrednio są jego osoby bliskie (art. 446 k.c.). Także w drugim przypadku odpowiedzialność ma charakter deliktowy 39, z osobami bliskimi turysty nie łączą przecież biura podróży żadne więzi obligacyjne) 40. Roszczenia odszkodowawcze osób bliskich zmarłego powstają jako roszczenia de iure proprio, mają charakter samodzielny względem roszczeń samego bezpośrednio poszkodowanego. Powstają niezależnie od tego, czy roszczenia zmarłego turysty mogą przejść na nich w drodze dziedziczenia. W grę wchodzić mogą zatem roszczenia o zwrot kosztów pogrzebu (art. 446 1 k.c.), a także o rentę odszkodowawczą ( 2), stosowne odszkodowanie za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej ( 4), czy zadośćuczynienie pieniężne ( 4). Roszczenia osób wskazanych w art. 446 k.c. mają charakter samodzielny, co powoduje zrzeczenie się roszczeń przez bezpośrednio poszkodowanego czy zawarcie przez niego ugody, jednakże nie wpływa na możliwość dochodzenia roszczeń przez jego bliskich, w razie jego śmierci. Niemniej, ich roszczenia pozostają w pewnym związku ze szkodą doznaną przez bezpośrednio poszkodowanego turystę; jeśli zatem jego roszczenia byłyby niezasadne (ponieważ ich 37 Zob. Wyrok SA W-wie 10 VI 2005 r., Aca 941/2004, LexPolonica nr 379684. W sprawie chodziło o roszczenie o naruszenia dobra osobistego w postaci wolności od hałasu (powodowie zostali zakwaterowani obok głośnego agregatu klimatyzatora), przyjemności i wykorzystania urlopu zgodnie z celem. Sąd zasądził zwrot 2/3 ceny wycieczki. 38 II 1C 4388/63 podaję za Nesterowicz M., Umowa o podróż. W: System, s. 966. 39 Tymczasem w orzecz. z 6 VII 1966 r. (I CR 134/64, Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 1967, nr 7/8, poz. 183) oraz z 28 III 1968 r. (I CR 64/68, PUG 1969 nr 4, s. 137 i n.) SN przyjął odpowiedzialność kontraktową biura podróży wobec osób bliskich turysty, dochodzących roszczeń na podstawie art. 446 k.c. 40 Czym innym jest natomiast możliwość dziedziczenia roszczeń, jakie przysługiwały turyście przeciwko organizatorowi, w związku z wyrządzeniem szkody na osobie art. 445 3 stanowi bowiem, że roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego. 76
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ źródłem było zdarzenie, za które biuro podróży nie ponosi odpowiedzialności), także roszczenia osób bliskich zmarłego należy uznać za bezprzedmiotowe 41. Ze względu na wspomniany związek roszczeń (z uwagi na tożsamość podstawy faktycznej), można twierdzić, że w razie przyczynienia się turysty do powstania lub zwiększenia szkody, odszkodowanie i zadośćuczynienie na rzecz osób poszkodowanych pośrednio też powinno ulec odpowiedniemu zmniejszeniu (zob. art. 362 k.c.) 42. Szkoda majątkowa W odniesieniu do odszkodowania za szkodę majątkową nie jest nią wyłącznie np. cena biletu wstępu do obiektu, którego klient biura podróży nie mógł zwiedzić 43. Jak słusznie wskazuje Mirosław Nesterowicz, możliwość zwiedzenia jakiegoś obiektu stanowi część większego programu, zatem nie można mechaniczne uznawać jako szkody wyłącznie wartości biletu wstępu. Raczej pod uwagę należy wziąć stosunek waloru utraconej części świadczenia do wartości całości świadczenia 44. Nie można jednocześnie wykluczyć sytuacji, w której jedno zdarzenie wywoła o różnych uczestników wycieczki szkodę o różnej wysokości 45. Może się przecież zdarzyć, że nieotrzymanie danego świadczenia (np. nie zwiedzenie danego muzeum) dla jednego turysty będzie stanowiło niewykonanie całości umowy (jeśli odwiedziny tego miejsca były głównym celem jego podróży), zaś dla innego nie będzie to stanowiło istotnej zmiany programu wycieczki, a jedynie pewną niedogodność czy rozczarowanie. W niektórych przypadkach szkodą może być nawet wartość całej wycieczki, której celem było np. dotarcie do określonego miejsca w danym czasie. Przykładowo mogłoby chodzić o zamiar obejrzenia meczów finałowych piłki siatkowej w danym mieście, do którego jednak uczestnicy nie dotarli z winy biura podróży (np. wskutek zarezerwowania biletów lotniczych na datę po zakończeniu zawodów). Zgodnie z definicją szkody przewidzianą w art. 361 k.c. szkodą majątkową będą przede wszystkim poniesione straty, a więc cena wycieczki, a także wydatki z tym związane. Niekiedy nie można będzie wykluczyć kompensacji utraconych korzyści (w razie, gdy z winy biura podróży klient wrócił do kraju kilka dni później, przez co utracił spodziewane np. w związku z zawartą umową o dzieło o wygłoszenie wykładu wynagrodzenie). Poza tym klient może 41 Szpunar A., Roszczenia z powodu śmierci osoby bliskiej, Nowe Prawo 1965, nr 3, s. 242. 42 Tamże. 43 Zob. Nesterowicz M., Prawo turystyczne..., s. 57. 44 Tamże, s. 57, 98. 45 Zob. Cybula P, Komentarz do art. 11a, pkt 18. Zob. też Łętowska E., O sankcjach w prawie cywilnym deficyt ich realności na przykładach z prawa konsumenckiego. W: Gnela B., Koczanowski J., Szostak R. (red.), Studia z prawa cywilnego i gospodarczego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Czesławie Żuławskiej. Kraków: Wydaw. Akademii Ekonomicznej, 2000, s. 147. 77
doznać szkody na osobie, dojść może także do uszkodzenia jego mienia, a nawet jego utraty (np. na skutek kradzieży). Szczególnie trudna do oszacowania jest szkoda, polegająca na dostarczeniu turyście świadczeń o niższej jakości niż przewidziane w umowie (np. hotel nie w odległości 200 metrów od plaży, ale w centrum miasta czy też zakwaterowania w pokoju o niższym standardzie, hałaśliwym itp.). Można ją zakwalifikować jako szkodę majątkową, ale nie należy pomijać także pewnych elementów o charakterze uszczerbku niemajątkowego, o czym mowa dalej (z faktem umieszczenia turysty w hotelu o znacznej odległości od plaży mogą się przecież wiązać różnego rodzaju niedogodności, szczególnie dotkliwe np. dla osób z ograniczoną samodzielnością ruchową, niepełnosprawnych czy podróżujących z małymi dziećmi). Dla określenia granic odpowiedzialności biura podróży duże znaczenie ma treść art. 471 k.c., który jest podstawą domniemania (po przeprowadzeniu dowodu szkody i związku przyczynowego), że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które odpowiada dłużnik. Dla zwolnienia się organizatora turystyki z odpowiedzialności nie wystarczy jednak dowód braku winy biura podróży, bowiem odpowiada ono na zasadzie ryzyka. Niedochowanie należytej staranności przez organizatora turystyki może polegać w szczególności na nienależytej organizacji wycieczki, co polega na np. złej synchronizacji poszczególnych fragmentów programu wycieczki, złym rozplanowaniu czasu zwiedzania, przez co niektóre obiekty turystyczne w ogóle nie są przez turystów zwiedzane; organizacji wycieczki bez przewodnika, co powoduje, że program jest mniej atrakcyjny dla turystów. Może wreszcie chodzić o nieprawidłową organizację wyjazdu spowodowaną nienależytym wykonaniem poszczególnych zobowiązań przez osoby, za które odpowiada organizator turystyki (np. niepodstawienie na czas autokaru, który miał przewieźć turystów na pokaz lotniczy). W takim przypadku również można domagać się zwrotu części ceny wycieczki 46. Szkodę majątkową stanowi brak otrzymania pewnych świadczeń albo otrzymanie świadczeń o niższym standardzie. Podstawą jej kompensacji jest art. 471 w zw. z art. 474 k.c. oraz art. 11a usł. turyst. Szkodą podlegającą wynagrodzeniu będą też, jak już wspomniano, dodatkowe wydatki i koszty, jakie poniósł turysta w związku z nienależytym wykonaniem umowy o podróż, jeśli pozostają w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem (np. zaniechaniem biura podróży). Przykładowo może chodzić o koszty nabycia żywności przez turystę czy koszt podróży taksówką do hotelu w związku z awarią autokaru, który miał od- 46 Zob. np. wyrok Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy z 30 VI 1982 r., II C 2375/81, niepubl. podaję za Nesterowicz M., Umowa o podróż. W: System, s. 968. 78
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ wieźć turystów do hotelu po zakończeniu wycieczki fakultatywnej, zorganizowanej przez biuro. W takim przypadku uzasadnione jest nie tylko roszczenie o obniżenie ceny wycieczki, ale i o naprawienie poniesionej szkody. Szkoda niemajątkowa W związku z nienależytym działaniem biura podróży lub jego kontrahentów może powstać także szkoda niemajątkowa w postaci zmarnowanego urlopu. Klient może przecież, w związku z nieotrzymaniem pewnych świadczeń, albo otrzymaniem ich w niższym standardzie, doznać uszczerbku natury niemajątkowej w postaci pewnego dyskomfortu, rozczarowania, utraty przyjemności z podróży, spodziewanych doznań estetycznych, kulturalnych 47, zmarnowania czasu itp. Nie można tego typu uszczerbku zaliczać do szkody majątkowej 48, o której była już mowa. Przykładowo, szkodą są zatem pewne niedogodności, rozczarowanie związane ze złą organizacją wycieczki, przez co turyści spóźniają się na samolot, spędzają długie godziny na lotnisku, tracąc część wypoczynku (co jest oczywiście także źródłem szkody majątkowej), a więc częściowo ich wakacje są zmarnowane. Zagadnienie kompensacji tego typu uszczerbku mieści się w szerszej problematyce, jaką jest wynagrodzenie szkody niemajątkowej 47 Możliwość wzięcia udziału w tzw. wycieczkach fakultatywnych może przecież zwiększać atrakcyjność danej imprezy turystycznej. Zatem niemożność wzięcia w nich udziału (np. wskutek niedoinformowania klienta o terminach wycieczek), co jest nienależytym wykonaniem umowy o imprezę turystyczną, może stanowić uszczerbek niemajątkowy podlegający kompensacji zob. Sondel K., Problematyka tzw. wycieczek fakultatywnych a cywilnoprawna odpowiedzialność organizatora turystyki względem klienta. W: Turystyka a prawo..., s. 188 i nast.; Walczak U., Uwagi de lege lata i de lege ferenda na temat zasad odpowiedzialności kontraktowej w świetle orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 12 marca 2002 r. w sprawie Simone Leitner v. TUI GMBH&Co., Transformacja Prawa Podatkowego 2006, nr 2, s. 114. 48 Tak też Luzak J., Osajda K., Odpowiedzialność za zmarnowany urlop, s. 316; Szpunar A., Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową. Bydgoszcz: Branta, 1999, s. 70; Nesterowicz M., Odpowiedzialność, s. 159; Ciemiński M., Naprawienie uszczerbku polegającego na utraconej przyjemności z podróży, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2005, nr 2, s. 371 i nast. Odmiennie Dybowski T., który uznał, że pewna forma wypoczynku ma postać świadczenia, które ma określoną wartość majątkową wyrażoną w cenie wycieczki. Zdaniem Autora, utrata możliwości skorzystania z takiego świadczenia stanowi szkodę majątkową zob. tenże w: System, s. 237 238. Podobnie Cybula P., Umowa o imprezę turystyczną w praktyce biur podróży. W: Cybula P. (red.), Prawo w praktyce biur podróży. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2006, s. 126; Kierzyk T., Ochrona konsumentów na rynku usług turystycznych, Rejent 2002, nr 12, s. 41. 79
w reżimie ex contractu 49. Jednocześnie, na tle umowy o podróż, przepisy obowiązujące w państwach członkowskich UE muszą być interpretowane w świetle dyrektywy 90/34/WE oraz zapadłego na jej tle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TSUE). Niełatwą kwestię możliwości przyznania zadośćuczynienia pieniężnego za zmarnowany urlop rozstrzygnął Trybunał w sprawie C-168/00 (Simone Leitner v. TUI Deutschland GmbH) 50, rozpatrywanej w związku z pytaniem prejudycjalnym skierowanym przez sąd austriacki. W sprawie ustalono, że przebywająca na wakacjach z rodzicami dziewczynka zatruła się w hotelu salmonellą, przez co wakacje zarówno jej, jak i rodziców uległy w części zmarnowaniu. Trybunał uznał, że art. 5 dyrektywy powinien być interpretowany w ten sposób, że zapewnia poszkodowanym turystom możliwość domagania się nie tylko wynagrodzenia szkody majątkowej, powstałej w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy o podróż, ale także szkody niemajątkowej z tym związanej. Trybunał wyraził więc pogląd zakładający szeroką formułę szkody. Wyrok ten, jako stanowiący interpretację dyrektywy, jest wiążący dla sądów państw UE, a więc i dla Polski 51. Jest to o tyle istotne, że polski kodeks cywilny nie zawiera ogólnego przepisu będącego podstawą kompensacji uszczerbku niemajątkowego w ramach odpowiedzialności kontraktowej; wyraźnie nie przewiduje go także art. 11a ustawy o usł. turyst., stanowiący implementację art. 5 dyrektywy. 49 Zob. na ten temat m.in. Rezler J., Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według prawa cywilnego). Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1968, s. 32 i nast.; Stelmachowski A., Recenzja monografii Rezlera J., Nowe Prawo 1969, nr 11/12, s. 1751; Safjan M., Naprawienie krzywdy niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex contractu. W: Pyziak Szafnicka M. (red.) Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara. Kraków: Zakamycze, 2004, s. 255 i nast.; Łolik M., Odpowiedzialność za szkodę niemajątkową w ramach reżimu kontraktowego, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2012, nr 1, s. 107 i nast.; Pajor T., Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania. Warszawa: PWN, 1982, s. 136; Wałachowska M., Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Toruń: TNOiK, 2007, s. 373 i nast.; Jastrzębski J., Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej, Palestra 2005, nr 3/4, s. 36; Trzaskowski R., Zadośćuczynienie za krzywdę związaną z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, Prawo Spółek 2006, nr 5, s. 21 i nast. 50 ECR 2002, t. 3A, s. I-2631. 51 Zob. Nesterowicz M., Zadośćuczynienie pieniężne za zmarnowany urlop podczas wycieczki turystycznej, Państwo i Prawo 2002, nr 10, s. 77; Łętowska E., Europejskie prawo umów konsumenckich. Warszawa: C. H. Beck, 2004, s. 15 16; Radwański Z., W sprawie stosowania prounijnej wykładni prawa polskiego w umowie o usługach turystycznych. W: Choduń A., Czepita St. (red.), W poszukiwaniu dobra wspólnego: księga jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2010, s. 301 i cyt. tam literatura; zob. też Wałachowska M., Zadośćuczynienie, s. 387. Tak też SN w postan. z 27 VI 2008 r., III CZP 25/08, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009, nr 9, poz. 127. Zob. też Gospodarek J., Prawo w turystyce i rekreacji. Warszawa: Difin, 2007, s. 324. 80
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ Orzecznictwo sądów polskich nie było jednak w tej kwestii jednolite. W przeszłości sądy oddalały roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne w reżimie kontraktowym. Przykładowo, w wyroku z 25 II 1986 r. 52 SN stwierdził, że nie można dochodzić zadośćuczynienia na podstawie umowy; sąd orzekł, że Kodeks cywilny ( ) nie zawiera odpowiednika art. 242 kodeksu zobowiązań, który przy określaniu odszkodowania z umowy dopuszczał odpowiednie zastosowanie przepisów o naprawieniu szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W rezultacie powodowie mogliby skutecznie dochodzić zadośćuczynienia wówczas, gdy wykażą istnienie przesłanek z art. 429 k.c. Ten bowiem przepis mógłby stanowić w tym zakresie podstawę odpowiedzialności biura podróży, chyba że w umowie zawarto zastrzeżenie, iż biuro podróży pokrywa także szkodę wynikłą z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia bez względu na to, czy chodzi o szkodę majątkową czy szkodę niemajątkową. Co ciekawe, w glosie do tego orzeczenia 53 Krzysztof Wesołowski dopuścił roszczenie na podstawie umowy o podróż, podzielając pogląd Jana Rezlera 54, że art. 444 k.c. nie stanowi samodzielnej podstawy przyznania określonych w nim świadczeń, a jedynie sposób naprawienia szkody na osobie, pomijając charakter zdarzenia, które ją wywołało. Dlatego, mimo umiejscowienia norm z tego przepisu, mają one charakter ogólny, znajdując zastosowanie też w przypadku odpowiedzialności kontraktowej. Z kolei w uchwale SN z 28 III 1968 r. 55, sąd przyznał zadośćuczynienie od biura podróży na podstawie art. 166 k.z. (jego odpowiednikiem jest obecnie art. 446 4 k.c.). Ustalono, że w związku z niezapewnieniem koniecznej pomocy lekarskiej doszło do śmierci turysty. Sąd stwierdził, że biuro podróży odpowiada nie tylko za zorganizowanie lub nienależyte zorganizowanie opieki lekarskiej nad uczestnikami wycieczki zagranicznej, lecz także za działania lub zaniechania zagranicznej służby zdrowia, której zleciło wykonanie swych obowiązków w tym zakresie 56. Mimo żądań powódki, dwukrotnej wizyty w hotelu pogotowia ratunkowego i istnienia podejrzenia zawału serca, nie przewieziono jej męża do szpitala. Nie podano także choremu potrzebnych leków, nie wezwano do niego kardiologa. Sąd uznał, w oparciu o przeprowadzoną sekcję zwłok, że przyczyną śmierci turysty był zawał mięśnia sercowego będący jednocześnie normalnym następstwem zaniechań biura podróży i miejscowej służby zdrowia. 52 Wyrok SN z 25 II 1986 r., III CZP 2/86, Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 1986, nr 6, poz. 113, z glosą Nesterowicza M., Nowe Prawo 1988, nr 9, s. 108 i nast. 53 Orzecznictwo Sądów Polskich 1988, nr 2, poz. 28, s. 62. 54 Rezler J., Naprawienie szkody wynikłej, s. 31 i n. 55 I CR 64/68, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1969, nr 4, s. 137 i nast. 56 Taki pogląd SN wyraził również w wyroku z 6 VII 1966 r., I CR 134/66; Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 1967, nr 7/8, poz. 183 zob. Nesterowicz M., Odpowiedzialność biura podróży (na marginesie dwóch orzeczeń Sądu Najwyższego), Nowe Prawo 1970, nr 5, s. 672 i n. 81
W innym wyroku SN uznał, że przedsiębiorstwo turystyczne ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną turyście, przez oberwanie się wskutek wad konstrukcyjnych balkonu w pokoju, w którym nastąpiło zakwaterowanie. Odpowiedzialność ta opiera się na umowie, która dochodzi do skutku pomiędzy osobą korzystającą z wczasów a przedsiębiorstwem turystycznym kierującym osobę na zakwaterowanie w pokoju gościnnym 57. W sprawie ustalono, że organizator turystyki, dokonując zakwaterowania turystów w domu wybudowanym przez pozostałych pozwanych, nie sprawdził stanu technicznego budynku, warunków użytkowania czy spełnienia norm bezpieczeństwa. Powódka wraz z inną osobą doznała poważnej szkody na osobie wskutek oberwania się balkonu, na którym przebywała. Sąd słusznie przyjął jako podstawę odpowiedzialności nienależyte wykonanie umowy, a także uznał, że obowiązkiem organizatora jest zapewnienia turystom bezpieczeństwa. Nie odniesiono się szerzej do problematyki zbiegu roszczeń (art. 443 k.c.), niemniej jego przyjęcie byłoby w sprawie uzasadnione. Z kolei w wyroku Sądu Powiatowego dla m. st. Warszawy z 11 XI 1967 r. 58 sąd uznał, że żądanie odszkodowania za utracony wypoczynek nie znajduje uzasadnienia w przepisach prawnych. Również SO w Warszawie w wyroku z 21 VIII 2008 r. 59 oddalając powództwo o zadośćuczynienie stwierdził, że ani aktualny porządek prawny w Polsce, ani prawo europejskie nie dają podstaw do żądania zadośćuczynienia pieniężnego w razie doznania szkody w postaci zmarnowanego urlopu. Uznał stanowisko TSUE w cyt. sprawie Simone Leitner za mające charakter indywidualny, jednostkowy, nie dając podstaw o kompensacji omawianego uszczerbku niemajątkowego. Z kolei SA w Warszawie w wyroku z 9 IX 2009 r. 60 oddalił roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne twierdząc, że nie przysługuje ono w reżimie kontraktowym, a poprzez zmarnowanie urlopu nie dochodzi do naruszenia dobra osobistego. Powództwo uwzględnił natomiast Sąd Rejonowy dla Warszawy- Śródmieścia 61, który uznał za zasadne (na podstawie art. 471 k.c.) roszczenie w związku z niedogodnościami i zmarnowaniem urlopu z winy organizatora 57 Wyrok SN z 6 IV 1977 r., IV CR 90/77, Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 1978, nr 11, poz. 200 z glosą Masłowskiego Z. Glosator słusznie stwierdził, że w sprawie doszło do zbiegu odpowiedzialności (art. 443 k.c.), co dawało możliwość domagania się zadośćuczynienia pieniężnego w związku z doznaniem szkody na osobie. 58 XV 2687/67, niepubl. podaję za Nesterowicz M., Odpowiedzialność cywilna biura podróży za zmarnowany urlop w prawie polskim i porównawczym (na tle uchwały Sądu Najwyższego z 19 listopada 2010 r.), Prawo Spółek 2011, nr 5, s. 11 59 V Ca 1505/08, niepubl. podaję za Radwański Z., W sprawie stosowania, s. 300 301 60 VI ACa 201/09, LexPolonica nr 2073868. 61 Wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia z 23 VII 2008 r., VI C-upr 160/07, niepubl. podaję za Nesterowicz M., Odpowiedzialność cywilna biura podróży za zmarnowany urlop w prawie polskim i porównawczym, s. 12. 82
ODSZKODOWANIE ZA NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE UMOWY O PODRÓŻ (powódkę niewłaściwie poinformowano o godzinie odlotu samolotu, przez co nie mogła z rodziną uczestniczyć w wycieczce). Natomiast SO w Szczecinie, w wyroku z 4 XI 2008 r. 62 zasądził zadośćuczynienie pieniężne za naruszenie dobra osobistego, w postaci prawa do niezakłóconego wypoczynku i zadowolenia z urlopu. Można twierdzić, że tę kwestię jednoznacznie przesądził Sąd Najwyższy, który w uchwale z 19 XI 2010 r. 63 orzekł, że podstawą przyznania zadośćuczynienia pieniężnego za zmarnowany urlop może być art. 11a ust. o usł. turyst. 64, odrzucając słusznie 65 koncepcję dobra osobistego w postaci przyjemności podróży (gdzie podstawą roszczenia mógłby wówczas być art. 448 k.c. 66 ). Sąd powiedział, że uszczerbek w postaci zmarnowanego urlopu stanowi szkodę niemajątkową, choć oczywiście nie wyklucza to kompensacji szkody majątkowej powstałej w związku z wadliwym wykonaniem umowy o podróż. Brak uznania prawa do niezakłóconego odpoczynku za dobro osobiste nie stoi na przeszkodzie uznaniu, że wraz ze szkodą w postaci zmarnowanego urlopu może także dojść do naruszenia innych dóbr osobistych wymienionych w art. 23 k.c., a zwłaszcza 62 II CA 812/08 tamże. 63 III CZP 79/10, Orzecznictwo Sądu Najwyższego 2010, nr 4, poz. 41; Orzecznictwo Sądu Najwyższego 2012, nr 1, poz. 2 z glosą J. Gospodarka. 64 Sąd odrzucił również koncepcję szkody majątkowej w tym przypadku oraz powoływania się na art. 322 k.p.c. czy art. 56 k.c. (odnośnie drugiego przepisu jako podstawy zadośćuczynienia zob. Trzaskowski R., Zadośćuczynienie za krzywdę związaną z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, Prawo Spółek 2006, nr 5, s. 36 39). 65 Zob. Radwański Z., W sprawie stosowania, s. 303; Wałachowska M., Zadośćuczynienie, s. 389; Nesterowicz M., Odpowiedzialność cywilna biura podróży za zmarnowany urlop w prawie polskim i porównawczym, s. 13. Zob. też Łolik M., Odpowiedzialność organizatora turystyki za zmarnowany urlop glosa do uchwały SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), EPS 2011 nr 9, s. 47; K. Kryla, Zmarnowany urlop. Glosa do uchwały z dnia 19 listopada 2010 r. (III CZP 79/10), Prawo Spółek 2011, nr 9, s. 141; Walczak U., Uwagi, s. 117, Walczak U., Geneza problemu w prawie europejskim i pojęcie szkody niemajątkowej, Transformacja Prawa Prywatnego 2007, nr 1, s. 127. 66 Za istnieniem dobra osobistego w postaci przyjemności podróży opowiadali się Ciemiński M., Naprawienie uszczerbku, s. 372; zob. też Kuska Żak J., Odpowiedzialność, dz. cyt., s. 135; Matys J., Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym. Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2010, s. 362. Tak też wyrok SA w Warszawie z 2 VI 2006 r., V Ca 2387/05 (Rzeczpospolita Prawo co dnia z 3 VI 2006 r.), który stwierdził, że prawo do czerpania pełnej satysfakcji z zakupionej imprezy turystyczne stanowi dobro osobiste (zasądzono zadośćuczynienie w związku z brakiem wycieczek fakultatywnych). Z kolei Luzak J. i Osajda K. twierdzili, że skutkiem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez biuro podróży może być niekiedy naruszenia prawa do zdrowia, zob. Luzak J., Osajda K., Odpowiedzialność za zmarnowany urlop, s. 341 (podobnie Ciemiński M., Naprawienie, s. 373 i nast.). Tezę o istnieniu dobra osobistego w postaci spokojnego wypoczynku (urlopu) odrzucił SN w wyroku z 24 III 2011 r. (I CSK 372/10, OSP 2012 nr 1 poz. 3). Sąd stwierdził ponadto, że zachowanie organizatora turystyki, czego skutkiem jest zmarnowanie urlopu może jednocześnie naruszać dobra osobiste wskazane w art. 23 k.c. 83
prawa do zdrowia, co będzie uzasadniało roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 445 lub 448 k.c. W konsekwencji Sąd uznał, że art. 11a jest autonomiczną podstawą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy o podróż i jest podstawą kompensacji zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej. Podobnie orzekł SN w wyroku z 24 III 2011 r. 67, w którym stwierdził, że prawo do spokojnego wypoczynku nie jest dobrem osobistym. Zachowanie się organizatora turystyki, prowadzące do zmarnowania urlopu, może jednak zdaniem SN naruszać dobra osobiste przykładowo wymienione w art. 23 k.c. Również w tym wyroku SN wskazał jako podstawę kompensacji uszczerbku niemajątkowego w postaci utraty przyjemności podróży art. 11a ust. 1 ustawy o usługach turystycznych. Obecnie zatem nie powinno być już żadnych wątpliwości, że de lege lata uczestnikom wycieczki turystycznej przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za zmarnowany urlop 68. Jest to roszczenie kontraktowe a podstawą odpowiedzialności jest zasada ryzyka 69. Nie ma już zatem konieczności dokonywania interpretacji art. 471 k.c. w duchu art. 5 dyrektywy, co podnoszono wcześniej w doktrynie (wskazywano tę interpretację jako jedną z możliwych sposobów wykładni przepisów w duchu art. 5 dyrektywy) 70. Natomiast w razie naruszenia dóbr osobistych wymienionych w art. 23 k.c. może dojść do zbiegu roszczeń. Niemniej, oparcie roszczeń przez turystę na innej podstawie niż art. 11a ustawy o usługach turystycznych nie będzie dla niego korzystne 71 o ile bowiem na podstawie art. 11a odpowiedzialność oparta jest na zasadzie ryzyka, 67 I CSK 372/10, Lex nr 927833; OSP 2012 nr 1, poz. 3, z glosą Nesterowicza. M. Wcześniej dopuszczalność kompensacji szkody niemajątkowej w oparciu o interpretację przepisów w duchu dyrektywy głoszono w literaturze zob. m.in. Radwański Z., W sprawie stosowania, s. 303; Sondel K., Problematyka, s. 195; Wałachowska M., Zadośćuczynienie, s. 385 i n. 68 Wcześniej pogląd ten głoszono już w doktrynie zob. Nesterowicz M., Prawo turystyczne. Wyd. 3, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2009, s. 97 i nast.; Luzak J., Osajda K., Odpowiedzialność za zmarnowany urlop, s. 309 i nast.; Walczak U., Geneza problemu, s. 138 i nast.; Wałachowska M., Zadośćuczynienie, s. 386 i nast. 69 Zob. Nesterowicz M., Odpowiedzialność cywilna biura podróży za zmarnowany urlop w prawie polskim i porównawczym, s. 6. 70 Zob. m.in. Nesterowicz M. W: System Prawa Prywatnego. Tom 7. Prawo zobowiązań część szczegółowa. Warszawa: C. H. Beck, 2004, s. 803; Nesterowicz M., Zadośćuczynienie pieniężne ex contractu i przy zbiegu z odpowiedzialności ex delicto, Państwo i Prawo 2007, nr 1, s. 7; Luzak J., Osajda K., Odpowiedzialność za zmarnowany urlop, s. 332 i nast.; Wałachowska M, Zadośćuczynienie, s. 387 i nast.; Boszko M., Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Leitner. Odszkodowanie za szkodę niematerialną oraz model odpowiedzialności odszkodowawczej w Dyrektywie w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek, Transformacje Prawa Prywatnego 2007, nr 1, s. 62. 71 Zob. Nesterowicz M., w glosie do wyroku SN z 24 III 2011 r., Orzecznictwo Sądu Najwyższego 2012, nr 1, poz. 3, s. 15. 84