OCENA ZASOBÓW POMOCY SPOŁECZNEJ WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE 2012

Zał. do uchwały Zarządu Województwa Śląskiego Nr 1792/164/IV/2012 z dnia 28.06.2012 r. Obserwatorium Integracji Społecznej Województwa Śląskiego OCENA ZASOBÓW POMOCY SPOŁECZNEJ WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE 2012 CZĘŚĆ I Katowice, czerwiec 2012 1

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 3 2. STRESZCZENIE... 5 3. REKOMENDACJE... 12 4. SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA... 15 4.1. Wybrane elementy sytuacji demograficznej... 15 4.2. Wybrane elementy sytuacji społecznej... 27 5. OSOBY I RODZINY KORZYSTAJĄCE Z POMOCY SPOŁECZNEJ... 38 5.1. Liczba korzystających... 38 5.2. Powody korzystania z pomocy społecznej... 44 6. INFRASTRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ... 51 6.1. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu lokalnym... 58 6.2. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu ponadlokalnym... 65 7. RODZINY ZASTĘPCZE... 70 8. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE... 76 9. KADRY POMOCY SPOŁECZNEJ... 79 9.1. Liczebność i struktura pracowników JOPS... 79 9.2. Pracownicy PCPR i OPS... 85 9.2.1. Pracownicy PCPR... 86 9.2.2. Pracownicy OPS... 87 9.3. Poziom wykształcenia pracowników PCPR i OPS... 91 10. NAKŁADY FINANSOWE NA ŚWIADCZENIA POMOCY SPOŁECZNEJ... 97 10.1. Świadczenia udzielone w ramach zadań gminy... 98 10.1.1. Świadczenia udzielone w ramach zadań zleconych gminom... 101 10.1.2. Świadczenia udzielone w ramach zadań własnych gmin... 105 10.2. Świadczenia udzielone w ramach zadań powiatu... 111 10.2.1. Pomoc mająca na celu życiowe usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem... 111 10.2.2. Pomoc dla rodzin zastępczych... 116 10.2.3. Pomoc cudzoziemcom, którzy uzyskali status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą... 123 11. SPIS WYKRESÓW... 124 12. SPIS TABEL... 127 13. ANEKS... 130 2

1. WSTĘP Nowelizacja ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz. 1362 j.t. z późn. zm.) wprowadziła obowiązek przygotowania przez gminy, powiaty i samorząd województwa oceny zasobów pomocy społecznej (OZPS), która zastąpiła dotychczas przygotowywany bilans potrzeb w zakresie pomocy społecznej. Ustawodawca dość precyzyjnie określił ramy realizacji zadania. Odpowiednie zapisy ujęto w: art. 16a, art. 17 ust. 1 pkt 2 (zadania gminy), art. 19 ust. 18 (zadania powiatu), art. 21 ust. 8 (zadania samorządu województwa) oraz art. 22 ust. 11 (zadania wojewody) ustawy o pomocy społecznej. I tak w art. 16a czytamy: 1. Gmina, powiat i samorząd województwa przygotowują ocenę zasobów pomocy społecznej w oparciu o analizę lokalnej sytuacji społecznej i demograficznej. 2. Zasoby, o których mowa w ust. 1, obejmują w szczególności infrastrukturę, kadrę, organizacje pozarządowe i nakłady finansowe na zadania pomocy społecznej bez względu na podmiot je finansujący i realizujący. 3. Ocena, o której mowa w ust. 1, obejmuje osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej, rodzaje ich problemów oraz ich rozkład ilościowy. 4. Organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego przedstawia co roku do dnia 30 kwietnia odpowiednio radzie gminy, radzie powiatu, a do dnia 30 czerwca sejmikowi województwa właściwej jednostki samorządu terytorialnego ocenę, o której mowa w ust. 1. Ocena wraz z rekomendacjami jest podstawą do planowania budżetu na rok następny. Natomiast art. 21 ust. 8 mówi, iż : Do zadań samorządu województwa należy (...) sporządzanie oceny, o której mowa w art. 16a, na podstawie ocen sporządzonych przez gminy i powiaty z obszaru województwa, uwzględniającej kwestie i problemy społeczne wynikające z przyjętej strategii wraz z projektami, o których mowa w pkt 3 i przekazanie ich właściwemu wojewodzie do dnia 31 lipca każdego roku. Niniejszy dokument przygotowany został w oparciu o trzy główne źródła informacji: Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach MPiPS-03, Bank Danych Lokalnych prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny oraz opracowane w Instytucie Rozwoju Służb Społecznych 3

narzędzie Ocena zasobów pomocy społecznej służące do zbierania danych z gmin i powiatów. Ponadto przy opracowaniu niniejszego materiału wykorzystano Sprawozdanie o placówkach zapewniających całodobową opiekę i wsparcie MPiPS-05 oraz dane nt. sytuacji na rynku pracy dostępne w ramach portalu Publiczne Służby Zatrudnienia. O ile nie podano inaczej, dane dotyczą całego województwa śląskiego. Występujący w tabelach znak x oznacza, że wypełnienie pozycji było niemożliwe lub niecelowe. 4

2. STRESZCZENIE Województwo śląskie, mimo iż jest jednym z mniejszych pod względem powierzchni, charakteryzuje się najwyższą gęstością zaludnienia i wysoką liczbą ludności (przede wszystkim miejskiej), która jednak systematycznie maleje. Niski przyrost naturalny, przy rosnącej przeciętnej długości trwania życia powoduje, iż spada udział osób w wieku przedprodukcyjnym, wzrasta natomiast odsetek ludności w wieku 60+/65+. O ile w 2000 roku osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły 14,2%, w roku 2010 już 17,7%, o tyle w 2035 roku ich udział ma wynieść 28,2%. Powyższym procesom starzenia się ludności towarzyszy ujemne saldo migracji zagranicznych oraz międzywojewódzkich. W 2010 r. przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na jedną osobę, jak i przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie śląskim było wyższe od średniej dla Polski podobnie sytuacja wyglądała w przypadku rent i emerytur wypłacanych w ramach pozarolniczego i rolniczego systemu ubezpieczeń społecznych. W województwie śląskim w 2010 roku 14,0% osób w gospodarstwach domowych żyło poniżej relatywnej granicy ubóstwa, 5,7% poniżej ustawowej granicy ubóstwa, a 4,4% poniżej minimum egzystencji. Na przestrzeni lat 2005-2010 można było zaobserwować spadek liczby osób żyjących w ubóstwie. Niepokoi jednak wysoki na tle kraju wskaźnik przestępczości oraz tendencja wzrostowa w zakresie liczby bezrobotnych, w tym długotrwale. W 2011 roku objętych pomocą społeczną było 124 056 rodzin, a w nich 303 252 osoby, które stanowiły 6,5% mieszkańców województwa śląskiego. W latach 2010-2011, zmniejszyła się liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej, jak również liczba osób w tego rodzaju rodzinach. Zmiana ta częściowo wynika z przyjętego mechanizmu ustalania kwot uprawniających do ubiegania się o świadczenia pieniężne z systemu pomocy społecznej. Od 1 października 2009 roku kwoty te nie uległy podwyższeniu. Gdyby zostały one urealnione em wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych liczba korzystających z pomocy społecznej byłaby wyższa 1. W przeliczeniu na liczbę ludności, najwięcej klientów pomocy społecznej odnotowano w podregionie bytomskim, natomiast najmniej w rybnickim. Wśród beneficjentów pomocy społecznej nieznacznie zwiększył się udział jednoosobowych gospodarstw domowych 1 Główny Urząd Statystyczny, Ubóstwo w Polsce w 2010 r., s. 3. 5

oraz rodzin z dziećmi, zmniejszeniu uległ natomiast odsetek rodzin niepełnych oraz rodzin emerytów i rencistów. W 2011 r. najczęstszy powód korzystania z pomocy społecznej stanowiło bezrobocie, następnie ubóstwo oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego. Co istotne w latach 2010-2011 spadła bezwzględna liczba osób objętych wsparciem ze względu na wskazane wyżej przyczyny. Do najrzadszych powodów udzielania pomocy społecznej w minionym roku zaliczały się m.in.: potrzeba ochrony handlu ludźmi, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy oraz klęska żywiołowa lub ekologiczna, przy czym również w powyższych kategoriach odnotowano spadek liczby osób korzystających z pomocy społecznej. Wzrost liczby osób objętych wsparciem nastąpił jedynie w przypadku przemocy w rodzinie. Rozpatrując wybrane powody korzystania z pomocy społecznej w przeliczeniu na 1000 mieszkańców danego podregionu, okazuje się, iż w 2011 roku: najwyższy wskaźnik liczby osób objętych pomocą społeczną z tytułu bezrobocia wystąpił w podregionie bytomskim, najniższy w tyskim; najwyższy wskaźnik liczby osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa wystąpił w podregionie bytomskim, najniższy w tyskim; najwyższy wskaźnik liczby osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z uwagi na bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego wystąpił w podregionie katowickim, najniższy w rybnickim. W 2011 w województwie śląskim na szczeblu gminy i powiatu funkcjonowało 781 jednostek organizacyjnych pomocy społecznej (JOPS), w tym 184 podstawowe (OPS-y i PCPR-y) oraz 597 specjalistycznych (pozostałe jednostki). W latach 2010-2011 odnotowano spadek liczby jednostek organizacyjnych pomocy społecznej zarówno w instytucjach o zasięgu lokalnym, jak i ponadlokalnym (przekraczającym zasięg gminy). Specjalistyczne jednostki organizacyjne pomocy społecznej dysponowały w 2011 roku 22 954 miejscami, w tym 11 353 w jednostkach o zasięgu lokalnym, a 11 601 w jednostkach o zasięgu ponadlokalnym. 6

W 2011 r., w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, największa liczba miejsc w instytucjach o zasięgu lokalnym wystąpiła w podregionach: katowickim i bytomskim, najmniejsza w: rybnickim i tyskim. W odniesieniu do 2010 r. zaobserwowano wyraźny spadek liczby dziennych placówek opiekuńczo-wychowawczych, powstało natomiast kilka nowych klubów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz ośrodków interwencji kryzysowej. Największą liczbą miejsc dysponowały dzienne domy pomocy, dzienne placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz jadłodajnie. W okresie 2010-2011 najwięcej nowych miejsc utworzono w jadłodajniach oraz klubach samopomocy innych niż te przeznaczone dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Z kolei najbardziej widoczny spadek dotyczył dziennych placówek opiekuńczo-wychowawczych. W 2011 r., w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, największą liczbą miejsc w instytucjach o zasięgu ponadlokalnym charakteryzował się podregion bytomski, najmniejszą sosnowiecki. Zdecydowanie największą ilość miejsc posiadały domy pomocy społecznej, najmniejszą pozostałe ośrodki wsparcia oraz mieszkania chronione. W okresie 2010-2011 najwięcej miejsc przybyło w domach pomocy społecznej, z kolei w placówkach opiekuńczowychowawczych wielofunkcyjnych oraz rodzinnych, jak również w ośrodkach interwencji kryzysowej liczba miejsc została zredukowana. W 2011 roku w województwie śląskim funkcjonowało 6 359 rodzin zastępczych, w których wychowywało się 9 435 dzieci. W okresie 2010-2011 zmniejszyła się liczba rodzin, jednak liczba umieszczonych w nich dzieci wzrosła. Wśród rodzin zastępczych dominowały rodziny spokrewnione z dzieckiem. Znacznie mniej dzieci przebywało w rodzinach niespokrewnionych oraz zawodowych. Wśród rodzin zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem znalazło się najwięcej rodzin wielodzietnych. W 2011 r. stosunek liczby dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych do liczby dzieci korzystających z całodobowych placówek opiekuńczowychowawczych wypadł mniej korzystnie niż średnia krajowa. W obrębie regionu najkorzystniejszą relacją w tym zakresie wyróżniał się podregion tyski, najmniej korzystną sosnowiecki. Liczba pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej szczebla gminnego i powiatowego wyniosła w województwie śląskim na koniec 2011 roku 15 603. Na jednego pracownika JOPS przypadało przeciętnie 297 mieszkańców, najwięcej w podregionie tyskim, najmniej w bytomskim. Wśród pracowników tychże jednostek dominowały osoby zatrudnione w ośrodkach pomocy społecznej oraz domach pomocy społecznej. W stosunku do roku 2010 wzrosła łączna liczba pracowników JOPS szczebla gminnego i powiatowego. Największy 7

bezwzględny wzrost odnotowano w przypadku domów pomocy społecznej, zaś spadek w przypadku środowiskowych domów samopomocy. W 2011 roku, na jednego pracownika OPS i PCPR przypadało przeciętnie 715 mieszkańców, przy czym najmniej w podregionie bytomskim, a najwięcej w rybnickim. Na koniec 2011 roku w powiatowych centrach pomocy rodzinie działających na terenie województwa śląskiego zatrudnionych było 369 osób. Wśród nich zdecydowanie dominowali pozostali pracownicy (m.in. pracownicy działów kadr, księgowości, itp.), stanowiący blisko połowę ogółu zatrudnionych. Osoby te były stosunkowo dobrze wykształcone blisko 80% z nich posiadało wykształcenie wyższe. Drugą pod względem liczebności kategorię stanowili pracownicy socjalni, z których ponad 90% legitymowało się wyższym wykształceniem. Zgodnie z prognozami powiatowych centrów pomocy rodzinie na rok 2012, poziom wykształcenia kadr ulegnie podwyższeniu. Na koniec 2011 roku w ośrodkach pomocy społecznej z terenu województwa śląskiego zatrudnionych było 6 115 osób. Struktura pracowników OPS według zajmowanych stanowisk była bardzo podobna do tej z powiatowych centrów pomocy rodzinie. Biorąc pod uwagę strukturę wykształcenia, również tutaj dominowały osoby, które ukończyły studia wyższe, jednakże wśród pracowników administracyjnych stanowiły one 59,1%, a wśród pracowników socjalnych 69%. Ośrodki pomocy społecznej zakładają, iż w roku 2012 wśród pracowników administracyjnych, jak również pracowników socjalnych, zwiększy się udział osób posiadających wykształcenie wyższe, natomiast spadnie odsetek osób o wykształceniu średnim. Na koniec 2011 roku, 88 ośrodków pomocy społecznej, tj. 52,7% nie spełniało ustawowego wymogu, zgodnie z którym powinny zatrudniać pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy, w stosunku jeden pracownik socjalny na 2 000 mieszkańców, ale nie mniej niż trzech pracowników. Analizując dane z lat 2000-2011 można jednak stwierdzić, że w województwie nastąpił wyraźny postęp w tej dziedzinie. Na koniec 2011 roku najkorzystniejsza sytuacja pod względem liczby pracowników socjalnych miała miejsce w podregionie częstochowskim, najmniej korzystna w tyskim. W całym 2011 roku na realizację świadczeń z pomocy społecznej w ramach zadań zleconych gminie wydatkowano kwotę 5 232 678 zł, tj. o 25,7% więcej niż rok wcześniej. 8

W 2011 roku, w przeliczeniu na jednego mieszkańca najwyższe wydatki poniesiono w podregionie bielskim, najniższe w tyskim. W ramach realizacji tychże świadczeń, najwięcej środków przeznaczono na specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi. W latach 2011-2012 prognozuje się wzrost liczby osób korzystających z tego rodzaju pomocy, co może przyczynić się do zwiększenia kwoty wydatków na realizację świadczeń z pomocy społecznej w ramach zadań zleconych gminie. Na realizację świadczeń z pomocy społecznej w ramach zadań własnych gminy w całym 2011 roku wydatkowano w województwie śląskim kwotę 359 517 682 zł, tj. o 4,3% więcej niż rok wcześniej. W 2011 roku, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, największą kwotę wydatkowano w podregionie katowickim, najmniejszą w tyskim. W ramach realizacji zadań własnych gmin najwięcej środków przeznaczono na odpłatność gminy za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej, inne zasiłki celowe i w naturze oraz zasiłki okresowe, najmniej na zasiłki celowe w formie biletu kredytowego, pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie oraz zapewnienie ubrania. W latach 2011-2012 prognozuje się wzrost liczby osób korzystających z tego rodzaju pomocy, co może przyczynić się do zwiększenia kwoty wydatków na realizację świadczeń z pomocy społecznej w ramach zadań własnych gminy. W 2011 roku, przynajmniej 508 organizacji pozarządowych posiadało umowy współpracy z gminą w zaresie realizacji zadań z obszaru pomocy społecznej. OPS szacują, iż w 2012 roku liczba ta zmniejszy się do 489. Prognozy wskazują, iż zostanie zwiększona liczba zadań zleconych organizacjom pozarządowym w zakresie usług opiekuńczych oraz specjalistycznych usług opiekuńczych, zmniejszy się natomiast liczba zleceń dotyczących prowadzenia placówki pomocy społecznej. Jeśli chodzi o świadczenia pomocy społecznej realizowane w ramach zadań powiatów, w 2011 roku na ten cel wydatkowano ogółem 89 957 805 zł. Zdecydowaną większość wydatkowanych środków stanowiła pomoc dla rodzin zastępczych. Mniejsze wydatki poniesiono na pomoc mającą na celu życiowe usamodzielnienie i integrację oraz na pomoc dla cudzoziemców, którzy uzyskali status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą. W 2011 roku na pomoc dla rodzin zastępczych wydatkowano 73 917 993 zł, tj. o 1,6% mniej niż rok wcześniej. W 2011 roku, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, na pomoc dla tego typu rodzin najwięcej przeznaczono w podregionie katowickim, najmniej w częstochowskim. W strukturze wydatków na pomoc pieniężną dla dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych zdecydowanie dominowała pomoc pieniężna na częściowe pokrycie kosztów 9

utrzymania umieszczonego dziecka. Najmniejszą część stanowiła rzeczowa pomoc losowa. Wśród wynagrodzeń za pełnienie funkcji zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodziny zastępczej najwięcej środków wydatkowano na wynagrodzenia osób za pełnienie funkcji wielodzietnej zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodziny zastępczej, najmniej na wynagrodzenia osób pozostających w gotowości do pełnienia zadań pogotowia rodzinnego. W województwie śląskim w 2011 roku w ramach pomocy mającej na celu życiowe usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem wydatkowano kwotę 15 969 334 zł, tj. 7,5% więcej niż rok wcześniej. Najwięcej, w przeliczeniu na 1 mieszkańca, przeznaczono na ten cel w podregionie katowickim, najmniej w tyskim. W ramach tego rodzaju pomocy największy udział stanowiła pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki oraz pomoc pieniężna na usamodzielnienie. W minionym roku wartość środków przeznaczonych na sfinansowanie świadczeń przyznawanych w ramach pomocy cudzoziemcom wyniosła 70 478 zł. Środki te w całości zostały wydatkowane na świadczenia pieniężne na utrzymanie" w ramach pomocy dla cudzoziemców z ochroną uzupełniającą. Porównując zaprezentowane w sprawozdaniu oceny zasobów pomocy społecznej wyliczone na poziomie województwa śląskiego, z analogicznymi wskaźnikami określonymi dla całego kraju, okazuje się, iż w 2010 r.: w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, wskaźnik liczby miejsc w JOPS o zasięgu lokalnym był wyższy niż na poziomie całego kraju; jedynie w przypadku pozostałych ośrodków wsparcia, rodzinnych domów pomocy oraz środowiskowych domów pomocy, liczba miejsc wypadła mniej korzystnie; w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, wskaźnik liczby miejsc w JOPS o charakterze ponadlokalnym był niższy niż na poziomie całego kraju; nieznacznie korzystniej kształtowała się liczba miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych interwencyjnych, wielofunkcyjnych, jak również socjalizacyjnych, zaś mniej korzystnie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego, pozostałych ośrodkach wsparcia", ośrodkach interwencji kryzysowej, mieszkaniach chronionych, środowiskowych domach samopomocy, placówkach opiekuńczo-wychowawczych rodzinnych oraz domach pomocy społecznej; 10

stosunek liczby mieszkańców przypadających na jednego pracownika JOPS był nieco wyższy w porównaniu ze em wyliczonym dla całego kraju; stosunek liczby mieszkańców przypadających na jednego pracownika socjalnego OPS był mniejszy w porównaniu ze średnią krajową; w przeliczeniu na jednego mieszkańca, wartość wydatków na realizację świadczeń z pomocy społecznej w ramach zadań zleconych gminie była niższa niż na poziomie całego kraju; w przeliczeniu na jednego mieszkańca, wartość wydatków na realizację świadczeń z pomocy społecznej w ramach zadań własnych gmin była niższa niż średnia krajowa; w przeliczeniu na jednego mieszkańca, wartość wydatków na pomoc dla rodzin zastępczych była wyższa niż w całym kraju; w przeliczeniu na jednego mieszkańca, kwota środków wydatkowanych na udzielenie pomocy mającej na celu życiowe usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem była niższa w porównaniu z poziomem krajowym; w przeliczeniu na jednego mieszkańca, przeciętna wysokość wydatków poniesionych na sfinansowanie świadczeń w ramach pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą kształtowała się na niższym poziomie niż średnia krajowa. 11

3. REKOMENDACJE W ciągu ostatniej dekady nastąpił znaczny wzrost zarówno liczby osób w wieku poprodukcyjnym, jak i udziału tej kategorii w całej populacji województwa śląskiego. Prognoza ludności do 2035 roku przewiduje kontynuację istniejącej tendencji. Liczba osób w wieku emerytalnym zwiększy się o kolejne 324 580, a ich udział wyniesie 28,2%, co oznacza wzrost o 10,6 punktu proc. w odniesieniu do roku 2010. Porównując poziomu zasobów w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej o zasięgu lokalnym w województwie śląskim i w Polsce w 2010 roku warto zwrócić uwagę na zdecydowanie mniej korzystny ich poziom w zakresie środowiskowych domów samopomocy. Jeśli chodzi o JOPS o zasięgu ponadlokalnym niekorzystna sytuacja występowała w przypadku: ośrodków interwencji kryzysowej, mieszkań chronionych, środowiskowych domów samopomocy oraz domów pomocy społecznej. Jednocześnie poziom zasobów instytucjonalnych był znacząco zróżnicowany w poszczególnych podregionach. Ponadto z informacji ujętych w sprawozdaniu MPiPS-05 wynika, że na koniec 2011 roku w województwie śląskim na umieszczenie w domu pomocy społecznej o zasięgu lokalnym oczekiwało 87 osób (z czego 52 osoby w podeszłym wieku), w domu pomocy społecznej o zasięgu ponadlokalnym aż 1 988 osób (z czego 756 osób w podeszłym wieku), natomiast na umieszczenie w środowiskowych domach samopomocy (bez wyszczególnienia zasięgu) oczekiwało 86 osób. W 2011 roku nadal bardzo wiele ośrodków pomocy społecznej nie spełniało ustawowych wymogów dotyczących zatrudnienia pracowników socjalnych. Na koniec tego okresu dla 88 OPS (52,7%) liczba ludności przypadającej na 1 pracownika socjalnego przewyższała wartość 2 000, a 12 OPS (7,2%) zatrudniało mniej niż 3 pracowników socjalnych. Co najmniej jednego z wymienionych kryteriów nie spełniało 93 ośrodków pomocy społecznej (55,7%), a obu kryteriów jednocześnie 7 tego rodzaju jednostek (4,2%). Ośrodki pomocy społecznej oraz powiatowe centra pomocy rodzinie prognozują w 2012 roku wzrost liczby osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Ponadto, zgodnie z planami rządu, w drugiej połowie roku mają wzrosnąć kryteria dochodowe uprawniające do świadczeń z pomocy społecznej. Dzięki temu więcej rodzin będzie mogło ubiegać się o uzyskanie wsparcia. 12

W świetle powyższych informacji oraz mając na względzie: dobro osób korzystających z pomocy społecznej, prognozowaną sytuację demograficzną, aktualny stan zasobów instytucjonalnych i kadrowych pomocy społecznej, zmiany w systemie pomocy społecznej spowodowane wejściem w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, planowane zmiany wysokości kryteriów dochodowych, przewidywany wzrost liczby świadczeniobiorców, ograniczone możliwości finansowe budżetów państwa i samorządów, jak również kierując się zapisami dokumentu Strategia Polityki Społecznej Województwa Śląskiego na lata 2006-2020, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego rekomenduje: 1. W dziedzinie zasobów instytucjonalnych: a) dostosowanie dostępności usług opiekuńczych do rosnącej populacji osób starszych i/lub niepełnosprawnych; b) dostosowanie dostępności usług świadczonych w dziennych domach pomocy do rosnącej populacji osób starszych i/lub niepełnosprawnych; c) podjęcie działań zmierzających do rozwoju sieci rodzinnych domów pomocy, które w bliższej perspektywie zapewnią opiekę całodobową osobom oczekującym na umieszczenie w domach pomocy społecznej, a w dalszym horyzoncie czasowym przejmą część zadań związanych z zapewnieniem opieki rosnącej populacji osób starszych i/lub niepełnosprawnych; d) zwiększenie liczby miejsc, którymi dysponują środowiskowe domy samopomocy; e) zwiększenie liczby miejsc, którymi dysponują ośrodki interwencji kryzysowej; f) rozwój sieci mieszkań chronionych; g) monitorowanie sytuacji w zakresie dostępu osób starszych i/lub niepełnosprawnych do opieki środowiskowej i całodobowej; h) zmniejszenie różnic w liczbie miejsc w instytucjach opieki stacjonarnej, półstacjonarnej oraz rodzinnej pomiędzy podregionami województwa śląskiego; 2. W dziedzinie zasobów kadrowych: a) dostosowanie liczby pracowników socjalnych zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej do obowiązującego standardu; b) zapewnienie kadrze jednostek organizacyjnych pomocy społecznej możliwości podwyższania kwalifikacji poprzez szkolenia, kursy oraz studia I i II stopnia oraz studia podyplomowe; 13

3. W dziedzinie środków na świadczenia pomocy społecznej - uwzględnienie przy planowaniu budżetów prognozowanego wzrostu liczby osób korzystających z pomocy społecznej. Ponadto ważnym jest doskonalenie narzędzi badawczych, które pozwolą na coraz bardziej precyzyjne określanie potrzeb występujących w obszarze pomocy społecznej. 14

4. SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA 4.1. Wybrane elementy sytuacji demograficznej POWIERZCHNIA Powierzchnia województwa śląskiego wynosiła na koniec 2010 roku 12 333 km², co stanowiło 3,9% powierzchni kraju. Pod względem terytorialnym region klasyfikował się na 14 miejscu spośród wszystkich województw w Polsce. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY Region składa się ze 167 gmin, w tym 49 miejskich, 22 miejsko-wiejskich oraz 96 wiejskich. Gminy te tworzą 36 powiatów, w tym 19 grodzkich (miasta na prawach powiatu) oraz 17 ziemskich. Województwo śląskie jest jedynym województwem w Polsce, w którym jest więcej powiatów grodzkich niż powiatów ziemskich. Dla celów statystyki regionalnej województwo zostało podzielone na 8 podregionów: 1. Podregion bielski obejmujący powiaty: bielski, cieszyński, żywiecki, m. Bielsko-Biała; 2. Podregion bytomski obejmujący powiaty: lubliniecki, tarnogórski, m. Bytom, m. Piekary Śląskie; 3. Podregion częstochowski obejmujący powiaty: częstochowski, kłobucki, myszkowski, m. Częstochowa; 4. Podregion gliwicki obejmujący powiaty: gliwicki, m. Gliwice, m. Zabrze; 5. Podregion katowicki obejmujący powiaty: m. Chorzów, m. Katowice, m. Mysłowice, m. Ruda Śląska, m. Siemianowice Śląskie, m. Świętochłowice; 6. Podregion rybnicki obejmujący powiaty: raciborski, rybnicki, wodzisławski, m. Jastrzębie-Zdrój, m. Rybnik, m. Żory; 7. Podregion sosnowiecki obejmujący powiaty: będziński, zawierciański, m. Dąbrowa Górnicza, m. Jaworzno, m. Sosnowiec; 8. Podregion tyski obejmujący powiaty: mikołowski, pszczyński, bieruńsko-lędziński, m. Tychy. LICZBA LUDNOŚCI Zgodnie z danymi pochodzącymi z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, według stanu na dzień 31 marca 2011 r., województwo śląskie zamieszkiwało 4 617 000 osób, co stanowiło 12,0% ludności kraju. Pod względem liczby mieszkańców zajmowało ono drugie miejscu w Polsce (zaraz po województwie mazowieckim). Liczba ludności 15

województwa śląskiego systematycznie maleje. Na koniec 2010 roku wynosiła 4 635 882 osoby, czyli o 4 843 mniej niż w 2009 roku (-0,1%). W latach 2000-2010 spadek wyniósł 2,6%. Do roku 2035 prognozowane jest dalsze zmniejszanie się liczby ludności. W tymże roku ma ona wynieść już tylko 4 052 187 osób, tj. o 12,6% mniej niż w roku 2010. Dla porównania w skali całego kraju GUS przewiduje spadek liczby ludności rzędu 5,8%. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA Znaczna liczba ludności skoncentrowana na stosunkowo niedużym obszarze skutkuje dużą gęstością zaludnienia. W 2010 roku wynosiła ona 376 osób/km 2 i była najwyższa spośród wszystkich województw w Polsce. Dla porównania wartość tego wskaźnika dla całego kraju kształtowała się na poziomie 122 osób/km 2. Prognozowany dla województwa śląskiego spadek liczby ludności spowoduje zmniejszenie gęstości zaludnienia do 329 osób/km 2 w 2035 roku. STRUKTURA LUDNOŚCI WG WIEKU Ważnym czynnikiem mającym wpływ na politykę społeczną jest struktura ludności według ekonomicznych grup wieku. W województwie śląskim w 2010 roku udział osób w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) wynosił 17,2% (Polska 18,7%). Na przestrzeni lat 2000-2010 daje się zauważyć znaczący spadek zarówno liczby osób w wieku przedprodukcyjnym, jak i zmniejszenie się udziału tej kategorii w strukturze ludności. Liczebność kategorii wiekowej 0-17 lat spadła w tym okresie o 284 326 osób (z 1 081 347 do 797 021), a udział o 24,3%. Prognoza ludności na lata 2015-2035 przewiduje kontynuację istniejącej tendencji. Szacuje się, że liczba osób w wieku przedprodukcyjnym zmniejszy się o kolejne 201 152, do poziomu 595 869, a ich udział wyniesie 14,7%, co oznacza spadek w stosunku do roku 2010 o 2,5 punktu proc. W województwie śląskim w 2010 roku udział osób w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat) kształtował się na poziomie 65,2% (Polska 64,4%). W latach 2000-2010 zarówno liczba osób w wieku produkcyjnym, jak również ich udział w ogólnej liczbie ludności nieznacznie wzrosły - liczba osób z 3 003 302 do 3 020 585, a udział z 63,1% do 65,2%. Prognoza na lata 2015-2035 zakłada odwrócenie się tej tendencji. GUS przewiduje, że liczba osób w wieku produkcyjnym zmniejszy się w tym okresie znacząco, tzn. o 707 123, a ich udział wyniesie 57,1%, co oznacza spadek o 8,1 punktu proc. w stosunku do roku 2010. W 2010 roku odsetek osób w wieku emerytalnym (60+/65+ lat) osiągnął w województwie śląskim poziom 17,7% (Polska 16,9%). W ciągu ostatniej dekady nastąpił znaczny wzrost zarówno liczby osób w wieku poprodukcyjnym, jak i udziału tej kategorii. W latach 2000-2010 16

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Struktura wiekowa 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Liczba ludności liczba osób wzrosła o 1 439 841 (z 674 295 do 818 276), a udział zwiększył się z 14,2% do 17,7%. Prognoza ludności do 2035 roku przewiduje kontynuację istniejącej tendencji. Liczba osób w wieku emerytalnym zwiększy się o kolejne 324 580, do poziomu 1 142 856, a ich udział wyniesie 28,2%, co oznacza wzrost o 10,6 punktu proc. w odniesieniu do roku 2010. Wykres 1. Liczba ludności w województwie śląskim w latach 2000-2010 (stan na koniec roku) oraz prognoza na lata 2015-2035. 4 800 000 4 700 000 4 600 000 4 500 000 4 400 000 4 300 000 4 200 000 4 100 000 4 000 000 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. Lata Wykres 2. Struktura wiekowa ludności województwa śląskiego* w latach 2000-2010 oraz prognoza na lata 2015-2035. wiek poprodukcyjny wiek produkcyjny wiek przedprodukcyjny 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Lata * Ludność w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), produkcyjnym (18-59/60) i poprodukcyjnym (60+/65+). Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. 17

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Wskaźnik obciążenia demograficznego Wykres 3. Wskaźnik obciążenia demograficznego* w latach 2000-2010 oraz prognoza na lata 2015-2035. 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 Polska Śląskie * Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Lata Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. WSKAŻNIK OBCIĄŻENIA DEMOGRAFICZNEGO Opisane powyżej tendencje będą skutkowały w przyszłości wzrostem wskaźnika obciążenia demograficznego 2. Jego wartość, która w 2010 roku wyniosła w województwie śląskim 53,5, zgodnie z obliczeniami GUS, w 2035 roku osiągnie 75,2 i będzie wyższa od średniej krajowej prognozowanej na 73,6. STRUKTURA LUDNOŚCI WG MIEJSCA ZAMIESZKANIA Na koniec 2010 roku tereny miejskie zamieszkiwało 3 613 684 osób (78,0% ludności), natomiast tereny wiejskie 1 022 198 osób (22,0% ludności). Wysoki udział ludności zamieszkującej miasta, który jest najwyższy w kraju (średnia dla Polski to 60,9%), jest cechą charakterystyczną województwa śląskiego, wyraźnie odróżniającą je od pozostałych regionów. Obserwowany jest systematyczny spadek odsetka ludności miejskiej między 2009 a 2010 rokiem o 0,1 punktu proc., natomiast w latach 2000-2010 o 1,2 punktu proc. 2 Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym. 18

Mapa 1. Podział województwa śląskiego na powiaty. Źródło: opracowanie własne Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Województwa Śląskiego. 19

Mapa 2. Podział województwa śląskiego na podregiony. Źródło: opracowanie własne Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Województwa Śląskiego. 20

PRZYROST NATURALNY Duży wpływ na zmiany w zakresie liczby ludności ma poziom przyrostu naturalnego, definiowanego jako różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w danym okresie. W roku 2010 liczba urodzeń przewyższyła liczbę zgonów o 95, co w przeliczeniu na 1000 mieszkańców dało wskaźnik na poziomie 0,02. Dla całego kraju wartość ta wyniosła 0,91. W latach 2000-2009 w województwie śląskim przyrost naturalny przyjmował ujemne (najniższą w 2003 roku, kiedy to w przeliczeniu na 1000 ludności wyniósł -1,36), choć od roku 2006 daje się zauważyć tendencję wzrostową. MIGRACJE ZAGRANICZNE Oprócz przyrostu naturalnego wpływ na stan i zmianę liczby ludności regionu ma również poziom migracji zagranicznych i międzywojewódzkich. W 2010 roku odpływ ludności za granicę przewyższył jej napływ o 1 744 osoby. W przeliczeniu na 1000 ludności współczynnik salda migracji zagranicznych ukształtował się na poziomie -0,38. Dla porównania analogiczna miara dla całego kraju osiągnęła wartość -0,06. W latach 2000-2010 systematycznie notowano ujemne saldo migracji zagranicznych. Najniższą jego wartość (-2,22) zaobserwowano w roku 2000. MIGRACJE MIĘDZYWOJEWÓDZKIE Podobnie jak migracje zagraniczne również migracje międzywojewódzkie cechuje ujemne saldo. Napływ ludności z innych województw wyniósł w 2010 roku 8 224 osób, natomiast odpływ 11 418 osób. W rezultacie saldo migracji międzywojewódzkich wyniosło w 2010 roku -3 194 (w 2009 roku -3 163). URODZENIA ŻYWE W 2010 roku w województwie śląskim zanotowano 47 814 urodzeń żywych, co w przeliczeniu na 1000 mieszkańców dało wskaźnik na poziomie 10,3. Jego wartość była niższa od średniej krajowej wynoszącej 10,8. W stosunku do roku 2009 zanotowano o 46 żywych urodzeń mniej (spadek o 0,1%). Mimo tego od 2004 roku w województwie śląskim w zakresie liczby urodzeń żywych utrzymuje się trend rosnący. 21

ZGONY OGÓŁEM Liczba zgonów w województwie śląskim wyniosła w 2010 roku 47 719 i była niższa w porównaniu z rokiem 2009 o 854 (1,8%). Wskaźnik zgonów na 1000 ludności kształtował się na poziomie 10,3 i był wyższy niż dla całej Polski, gdzie wyniósł 9,9. Mimo niewielkiego spadku liczby zgonów w 2009 roku, od roku 2002 w obszarze tym mamy do czynienia z tendencją rosnącą. ZGONY NIEMOWLĄT Liczba zgonów niemowląt (dzieci w wieku poniżej 1 roku) w województwie śląskim w 2010 roku wyniosła 274 i była niższa w stosunku do 2009 roku o 70 (20,3%). Wskaźnik zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych kształtował się na poziomie 5,7. Dla porównania w całym kraju jego wartość wyniosła 5,0. Generalnie w latach 2000-2010 możemy zauważyć w tym obszarze tendencję spadkową. PRZECIĘTNA DŁUGOŚĆ TRWANIA ŻYCIA Według danych GUS w 2010 roku kobiety żyły przeciętnie 79,7 lat, natomiast mężczyźni 71,6 lat. Wartości te były niższe od średnich dla kraju wynoszących: dla kobiet 80,6 lat, natomiast dla mężczyzn 72,1 lat. Korzystną tendencją, którą można było zaobserwować w latach 2000-2010 był systematyczny wzrost przeciętnej długości trwania życia. W stosunku do roku 2000 kobiety w województwie śląskim żyły przeciętnie o 2,5 roku dłużej, natomiast mężczyźni o 2 lata dłużej. W przypadku całego kraju analogiczne wynosiły odpowiednio 2,6 i 2,4. 22

Saldo migracji 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Saldo migracji na 1000 ludności 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Wykres 4. Saldo zagranicznych migracji na pobyt stały na 1000 ludności w latach 2000-2010. Polska Śląskie 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5 Lata Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. Wykres 5. Saldo międzywojewódzkich migracji na pobyt stały w województwie śląskim w latach 2000-2010. -1 000,0-1 500,0-2 000,0-2 500,0-3 000,0-3 500,0-4 000,0 Lata Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. 23

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Przyrost naturalny na 1000 luności Wykres 6. Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2000-2010. 1,5 Polska Śląskie 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5 Lata Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. 24

Ludność w tym wg: 2000 2002 2004 2006 2008 2009 2010 Tabela 1. Wybrane elementy sytuacji demograficznej województwa śląskiego w latach 2000-2010. Lata ogółem kategorii wieku fakt. miejsca zam. liczba odsetek ludności liczba odsetek ludności wartość (tys.) 4758,9 4731,5 4700,8 4669,1 4645,7 4640,7 4635,9 odsetek ludności Polski 12,4 12,4 12,3 12,2 12,2 12,2 12,1 w wieku przedprodukcyjnym (tys.) 1081,3 992,2 915,6 858,8 819,1 806,1 797,0 w wieku produkcyjnym (tys.) 3003,3 3036,8 3058,0 3058,3 3043,4 3034,5 3020,6 w wieku poprodukcyjnym (tys.) 674,3 702,5 727,1 752,1 783,2 800,1 818,3 w wieku przedprodukcyjnym 22,7 21,0 19,5 18,4 17,6 17,4 17,2 w wieku produkcyjnym 63,1 64,2 65,1 65,5 65,5 65,4 65,2 w wieku poprodukcyjnym 14,2 14,8 15,5 16,1 16,9 17,2 17,7 w miastach (tys.) 3767,2 3738,8 3702,6 3666,1 3635,1 3624,4 3613,7 na wsi (tys.) 991,7 992,7 998,1 1003,1 1010,6 1016,3 1022,2 w miastach 79,2 79,0 78,8 78,5 78,2 78,1 78,0 na wsi 20,8 21,0 21,2 21,5 21,8 21,9 22,0 Gęstość zaludnienia 387 384 381 379 377 376 376 Wskaźnik obciążenia demograficznego Urodzenia żywe Zgony ogółem Zgony niemowląt Przyrost naturalny Przeciętne dalsze trwanie życia Migracje ludność w wieku nieprod. na 100 osób w wieku prod. 58,5 55,8 53,7 52,7 52,6 52,9 53,5 ludność w wieku poprod. na 100 osób w wieku przedprod. 62,4 70,8 79,4 87,6 95,6 99,3 102,7 ludność w wieku poprod. na 100 osób w wieku prod. 22,5 23,1 23,8 24,6 25,7 26,4 27,1 liczba (w tys.) 42,2 39,3 40,1 42,5 47,0 47,9 47,8 wsk. na 1000 ludności 8,9 8,3 8,5 9,1 10,1 10,3 10,3 liczba (w tys.) 46,0 44,8 45,6 46,3 48,0 48,6 47,7 wsk. na 1000 ludności 9,7 9,5 9,7 9,9 10,3 10,5 10,3 liczba 427 367 319 309 318 344 274 wsk. na 1000 urodzeń żywych 10,1 9,3 7,9 7,3 6,8 7,2 5,7 liczba (w tys.) -3,8-5,4-5,5-3,9-1,0-0,7 0,1 wsk. na 1000 ludności -0,8-1,1-1,2-0,8-0,2-0,2 0,0 mężczyźni 69,6 70,1 70,2 70,5 70,9 71,0 71,6 kobiety 77,2 78,1 78,4 78,8 78,9 79,1 79,7 saldo zagranicznych migracji na pobyt stały (w tys.) -10,6-8,2-5,0-8,5-4,2-1,6-1,7 saldo międzywojew. migracji na pobyt stały (w tys.) -1,7-1,6-3,6-3,7-2,9-3,2-3,2 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. 25

Ludność w tym wg kategorii wieku odsetek ludności liczba Tabela 2. Prognoza ludności województwa śląskiego do roku 2035. Lata 2015 2020 2025 2030 2035 ogółem wartość 4 534 547 4 447 088 4 338 218 4 202 147 4 052 187 odsetek ludności Polski 11,9 11,8 11,6 11,4 11,3 w wieku przedprodukcyjnym 765 118 763 596 738 113 667 854 595 869 w wieku produkcyjnym 2 841 651 2 639 809 2 490 909 2 406 730 2 313 462 w wieku poprodukcyjnym 927 778 1 043 683 1 109 196 1 127 563 1 142 856 w wieku przedprodukcyjnym 16,9 17,2 17,0 15,9 14,7 w wieku produkcyjnym 62,7 59,4 57,4 57,3 57,1 Wskaźnik obciążenia demograficznego w wieku poprodukcyjnym 20,5 23,5 25,6 26,8 28,2 ludność w wieku nieprod. na 100 osób w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprod. na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprod. na 100 osób w wieku produkcyjnym 59,6 68,5 74,2 74,6 75,2 121,3 136,7 150,3 168,8 191,8 32,6 39,5 44,5 46,9 49,4 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. Tabela 3. Wybrane elementy sytuacji demograficznej województwa śląskiego i Polski w 2010 r. Polska Śląskie Gęstość zaludnienia na km 2 122 376 Saldo migracji zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności -0,1-0,4 Ludności wg kategorii wieku (w %) Wskaźnik obciążenia demograficznego Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania (w %) ogółem 100,0 100,0 w tym w wieku: przedprodukcyjnym 18,7 17,2 produkcyjnym 64,4 65,2 poprodukcyjnym 16,9 17,7 ludność w wieku nieprod. na 100 osób w wieku prod. 55,2 53,5 ludność w wieku poprod. na 100 osób w wieku przedprod. 90,3 102,7 ludność w wieku poprod. na 100 osób w wieku prod. 26,2 27,1 ogółem 100,0 100,0 w tym: Przeciętne dalsze trwanie życia (w latach) w miastach 60,9 78,0 na wsi 39,1 22,0 mężczyźni 72,1 71,6 kobiety 80,6 79,7 Urodzenia żywe na 1000 ludności 10,8 10,3 Zgony ogółem na 1000 ludności 9,9 10,3 Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych 5,0 5,7 Przyrost naturalny na 1000 ludności 0,9 0,0 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl. 26

4.2. Wybrane elementy sytuacji społecznej DOCHODY I WYDATKI GOSPODARSTW DOMOWYCH Dochód rozporządzalny, zgodnie z definicją GUS, obejmuje bieżące dochody pieniężne i niepieniężne (w tym wartość spożycia naturalnego, tj. wartość towarów i usług konsumpcyjnych pobranych na potrzeby gospodarstwa domowego z działalności gospodarczej na własny rachunek rolniczej i pozarolniczej oraz wartość towarów i usług otrzymanych bezpłatnie), bez zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych płaconych z tytułu dochodów (z pracy najemnej, ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz ze świadczeń pomocy społecznej), bez składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne płacone przez ubezpieczonego pracownika oraz bez podatków płaconych przez osoby pracujące na własny rachunek 3. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę wyniósł w województwie śląskim w 2010 roku 1168 zł i był niższy niż średnia krajowa (1193 zł). W stosunku do 2009 roku zanotowano wzrost o 54 zł, tj. o 4,8%. Z kolei przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę kształtowały się na poziomie 1 006 zł. W tym przypadku zanotowano poziom wyższy od średniej dla całej Polski (991 zł). Wzrost w stosunku do 2009 roku wyniósł 46 zł, tj. 4,8%. PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIA BRUTTO Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto stosunek sumy wynagrodzeń osobowych brutto, honorariów wypłaconych niektórym grupom pracowników za prace wynikające z umowy o pracę, wypłat z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej w spółdzielniach oraz dodatkowych wynagrodzeń rocznych dla pracowników jednostek sfery budżetowej do przeciętnej liczby zatrudnionych w danym okresie; po wyeliminowaniu osób wykonujących pracę nakładczą oraz zatrudnionych za granicą 4. Według danych GUS w 2010 roku w województwie śląskim przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto wyniosło 3 528 zł i było wyższe od średniej dla Polski o 93 zł (2,7%). W stosunku do roku 2009 zanotowano wzrost jego wysokości o 123 zł (3,6%). 3 Główny Urząd Statystyczny, Emerytury i renty w 2010 r., Warszawa 2012, s.12. 4 Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl. 27

PRZECIĘTNA MIESIĘCZNA EMERYTURA I RENTA BRUTTO Renty i emerytury w Polsce wypłacane są w ramach pozarolniczego i rolniczego systemu ubezpieczeń społecznych. Jeśli chodzi o system pozarolniczy emerytury i renty wypłacane są przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) i tzw. resorty mundurowe : Ministerstwo Obrony Narodowej (MON), Ministerstwo Sprawiedliwości (MS) i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW), a w ramach systemu rolniczego przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) 5. Emerytura to świadczenie pieniężne przysługujące ubezpieczonemu, który spełnia warunki uprawniające do emerytury z ubezpieczenia społecznego tzn. osiągnął wiek emerytalny zróżnicowany w zależności od płci, zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze oraz ma odpowiedni okres składkowy i nieskładkowy. Wysokość emerytury dla osób, które urodziły się przed rokiem 1949 określona jest przez staż pracy i wysokość zarobków w wybranych okresach pracy. Dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., które przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego, lub które nie są członkami OFE i nie spełniły warunków do emerytury na dotychczasowych zasadach, wysokość emerytury jest uzależniona od wysokości kapitału zgromadzonego na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Warunki nabywania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych wypłacanych przez MON, MSW oraz MS oraz wysokość tych świadczeń uregulowane są odrębnie (ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw Dz. U. z 2003 r., Nr 166, poz. 1609 z późn. zm.) 6. Przeciętna miesięczna emerytura z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych wyniosła w województwie śląskim w 2010 roku 2 069 zł i była wyższa od średniej krajowej o 314 zł (17,9%). W porównaniu z rokiem 2009 wartość tego świadczenia zwiększyła się o 117 zł, tj. blisko 6,0%. Renta z tytułu niezdolności do pracy to świadczenie pieniężne przysługujące ubezpieczonemu, który jest niezdolny do pracy, ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy oraz niezdolność do pracy powstała w okresach określonych przepisami, ale nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. Jednakże w przypadku, gdy niezdolność do pracy powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy ubezpieczonemu przysługuje renta, mimo iż nie posiada wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego. Ponadto ubezpieczonemu przysługuje renta mimo, iż stał się niezdolny do 5 Główny Urząd Statystyczny, Emerytury i renty w 2010 r., Warszawa 2012, s. 17. 6 Ibidem, s. 11. 28

pracy po upływie 18 miesięcy od ustania określonych okresów w przypadku, gdy ma odpowiednio długi okres składkowy i nieskładkowy (kobieta 20 lat, mężczyzna 25 lat) 7. Przeciętna miesięczna renta z tytułu niezdolności do pracy z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych kształtowała się na poziomie 1 669 zł. Średnia dla całego kraju, wynosząca 1 300 zł, była niższa o 369 zł (28,4%). Na przestrzeni lat 2009-2010 zanotowano wzrost przeciętnej renty z tytułu niezdolności do pracy o 102 zł (6,5%). Renta rodzinna to świadczenie pieniężne przysługujące uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki do uzyskania jednego z tych świadczeń, bądź pobierała zasiłek lub świadczenie przedemerytalne. Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna 8. Wysokość przeciętnej renty rodzinnej z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych wyniosła w województwie śląskim na koniec 2010 roku 1 902 zł. Była to kwota o 387 zł (24,2%) wyższa od średniej dla całego kraju. W porównaniu z poprzednim rokiem jej wysokość wzrosła o blisko 104 zł (5,8%). Statystyki GUS nie zawierają szczegółowych danych na temat poszczególnych świadczeń wypłacanych z rolniczego systemu ubezpieczenia społecznego. Przeciętna wysokość świadczeń wypłacanych rolnikom indywidualnym wyniosła w województwie śląskim w 2010 roku 1 204 zł i była wyższa o blisko 250 zł (26,1%) od analogicznej dla całego kraju. W porównaniu do roku 2009 wartość przeciętnego świadczenia wzrosła o blisko 52 zł (4,5%). ZAGROŻENIE UBÓSTWEM Do oceny zasięgu ubóstwa wykorzystuje się miernik zwany stopą ubóstwa lub też em zagrożenia ubóstwem. Oblicza się go dzieląc liczbę ubogich (osób lub gospodarstw domowych) przez odpowiadającą im liczbę jednostek w całej populacji. Pomnożony przez sto określa odsetek ubogich w danej zbiorowości 9. 7 Główny Urząd Statystyczny, Emerytury i renty w 2010 r., Warszawa 2012, s. 11. 8 Ibidem. 9 Główny Urząd Statystyczny, Ubóstwo w Polsce w 2010 r, s. 2. 29

Poziom ubóstwa najczęściej określa się w sposób obiektywny 10. W podejściu tym gospodarstwa domowe lub osoby uznaje się za ubogie, jeżeli poziom ich wydatków, do którego wlicza się także wartość artykułów otrzymanych nieodpłatnie oraz pochodzących z indywidualnego gospodarstwa rolnego/działki bądź prowadzonej działalności na własny rachunek), jest niższy od przyjętej granicy ubóstwa. Przy dokonywaniu pomiaru ubóstwa w sposób obiektywny wykorzystywane są granice absolutne lub względne (relatywne). W przypadku granic absolutnych za ubogie uznawane są te gospodarstwa domowe lub osoby, które nie są w stanie zaspokoić potrzeb uznanych w danych warunkach za podstawowe. Nie ma przy tym znaczenia na jakim poziomie żyją oraz jak liczne są bardziej zamożne warstwy społeczeństwa 11. Przykładami granic absolutnych są minimum egzystencji oraz ustawowa granica ubóstwa. Minimum egzystencji (zwane także minimum biologicznym), ustalane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, stanowi model zaspakajania potrzeb bytowo-konsumpcyjnych na bardzo niskim poziomie. Koszyk minimum biologicznego określa praktycznie najniższy standard życia, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. W przeciwieństwie od minimum socjalnego w koszyku minimum egzystencji ujmuje się tylko wydatki na towary i usługi umożliwiające tzw. przeżycie. Zalicza się do nich wyżywienie oraz potrzeby mieszkaniowe. Kwestia utrzymania więzi społecznych bardzo ważna w modelu minimum socjalnego nie jest w tym przypadku uwzględniona. Podobnie rzecz się ma z takimi obszarami potrzeb jak: rekreacja, transport, łączność czy uczestnictwo w kulturze. W związku z tym minimum egzystencji uznawane jest za dolną granicę obszaru ubóstwa 12. Z kolei ustawowa granica ubóstwa jest definiowana jako kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z systemu pomocy społecznej. Od 1 października 2009 roku obowiązują kryteria dochodowe wynoszące: 477 zł dla gospodarstw jednoosobowych oraz 351 zł na osobę dla gospodarstw wieloosobowych. 10 Poziom ubóstwa może być również mierzony w sposób subiektywny. Przykładem tego typu podejścia jest metoda lejdejska (Leyden Poverty Line). Wykorzystuje ona oceny dokonywane przez badane gospodarstwa domowe. Według tej metody granice ubóstwa odpowiadają mniej więcej poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające. 11 Główny Urząd Statystyczny, Budżety gospodarstw domowych w 2008 r., Warszawa 2009, s. 43. 12 Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Badania nad poziomem i strukturą zmodyfikowanego minimum egzystencji w 2008 r., Warszawa 2009 r., s. 1. 30

W podejściu względnym ubóstwo określa się jako formę nierówności, nadmiernego dystansu między poziomem życia poszczególnych warstw społeczeństwa. Za ubogie uznaje się te osoby lub rodziny, których poziom życia jest znacznie niższy niż pozostałych grup ludności 13. Główny Urząd Statystyczny stosuje granicę relatywną definiowaną jako 50% średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych 14. Według szacunków Głównego Urzędu Statystycznego w województwie śląskim w 2010 roku udział osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum egzystencji kształtował się na poziomie 4,4%. Dla całego kraju wskaźnik ten był o 1,3 punktu proc. wyższy. W stosunku do roku 2009 w województwie śląskim nastąpił spadek udziału osób żyjących poniżej minimum egzystencji o 0,3 punktu proc. W latach 2005-2010 można zaobserwować pozytywną tendencję zmniejszania się poziomu analizowanego wskaźnika. Poniżej ustawowej granicy ubóstwa żyło w 2010 roku w województwie śląskim 5,7% osób w gospodarstwach domowych (dla całego kraju wartość tego wskaźnika wynosiła 7,3%). W stosunku do roku 2009 nastąpił spadek o 0,9 punktu proc. Również w przypadku ustawowej granicy ubóstwa w latach 2005-2010 mamy do czynienia z tendencją malejącą, która jednak częściowo wynika z przyjętego mechanizmu ustalania kwot uprawniających do ubiegania się o świadczenia pieniężne z systemu pomocy społecznej. Gdyby bowiem za granicę ubóstwa ustawowego przyjąć poziom progów urealniony em wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych, to stopa ubóstwa ustawowego w 2010 roku byłaby wyższa. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym wyniósł w województwie śląskim w 2010 roku 14,0% (w całym kraju 17,1%). Także i w przypadku tej granicy ubóstwa zanotowano korzystną zmianę w stosunku do 2009 roku spadek o 0,2 punktu proc. W odróżnieniu od minimum egzystencji oraz ustawowej granicy ubóstwa, na przestrzeni lat 2005-2010 wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym pozostawał na względnie stałym poziomie. 13 Główny Urząd Statystyczny, Budżety gospodarstw domowych w 2008 r., Warszawa 2009, s. 43. 14 A. Szukiełojć-Bieńkuńska, GUS, Ubóstwo w Polsce i jego regionalne zróżnicowanie, artykuł na IX Konwencję Ruchu przeciw Bezradności Społecznej, Warszawa 17.10.2009 roku, s. 5. 31