WSTĘP. Struktura 4.3.2 Programy pracy grupy oraz konferencje Zakończenie Literatura Spis rysunków i tablic Załącznik

SPIS TREŚCI Wstęp 1.NARKOMANIA I ZWIĄZANE Z NIĄ PROBLEMY NA OBSZARZE UNII EUROPEJSKIEJ 1.1 Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki narkomanii 1.2 Charakterystyka zjawiska narkomanii w krajach Unii Europejskiej 1.3 Europejski rynek narkotyków 1.3.1 Konopie indyjskie 1.3.2 Kokaina 1.3.3 Heroina 1.3.4 Narkotyki syntetyczne 1.4 Skutki narkomanii 1.4.1 Zgony związane z zażywaniem narkotyków 1.4.2 Choroby zakaźne 1.4.3 Przestępczość 1.5 Niepokojące tendencje 2. PROBLEM NARKOMANII I NARKOTYKÓW JAKO PRZEDMIOT WSPÓŁPRACY PAŃSTW UE 2.1 Inicjatywy podejmowane na forum międzynarodowym w zakresie przeciwdziałania narkomanii i zwalczania narkotyków 2.2 Początki współpracy w dziedzinie zwalczania problemu narkomanii i narkotyków 2.3 Instytucjonalizacja współpracy 2.4 Rozwój współpracy po Traktacie z Maastricht 2.5 Instrumenty prawne 3. WSPÓŁPRACA PAŃSTW UE W DZIEDZINIE ZWALCZANIA NARKOTYKÓW I NARKOMANII PO REFORMIE AMSTERDAMSKIEJ 3.1 Traktat Amsterdamski wobec problemu narkotyków i narkomanii 3.2 Charakterystyka współpracy w latach 1998-2004 3.3 Plan i Strategia Narkotykowa Unii Europejskiej 3.4 Zwalczanie problemu narkomanii i narkotyków a rozszerzenie Unii Europejskiej 3.5 Regulacje prawne 4. KLUCZOWE INSTYTUCJE W PRZECIWDZIAŁANIU PROBLEMOM NARKOMANII I NARKOTYKÓW 4.1 Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) 4.1.1 Struktura organizacyjna 4.1.2 Zadania Centrum 4.1.3 Obszary aktywności i działalność Centrum 4.2 Europol 4.2.1 Jednostka Europolu ds. Narkotyków (EDU) 4.2.2 Struktura Europolu 4.2.3 Zadania Europolu 4.3 Grupa Pompidou 3 5 5 9 10 12 13 14 15 17 17 19 20 21 24 25 28 32 34 39 44 44 47 50 54 56 61 62 63 64 65 68 68 70 71 73 4.3.1 1

Struktura 4.3.2 Programy pracy grupy oraz konferencje Zakończenie Literatura Spis rysunków i tablic Załącznik 75 77 79 81 86 WSTĘP Narkomania jest problemem wielowymiarowym i złożonym. Od lat stanowi duże zagrożenie dla zdrowia publicznego, szczególnie, jeśli chodzi o choroby infekcyjne takie jak HIV, czy HCV. Wiąże się z wieloma problemami społecznymi - z przestępczością, prostytucją, bezdomnością, czy ubóstwem. Pieniądze z handlu narkotykami są istotnym elementem światowego systemu gospodarczego. Dzięki nim organizacje przestępcze mogą 2

korumpować różne instytucje, a to z kolei może spowodować osłabienie systemu politycznego władzy lub destabilizację państwa, czego przykładem może być Afganistan. Poprzez finansowanie organizacji terrorystycznych mają negatywny wpływ na bezpieczeństwo międzynarodowe. Z narkomania wiążą się takie zjawiska jak narkoterroryzm, narkobiznes. Praktycznie nie ma państwa, które nie boryka się z tym problemem. Rozwój międzynarodowego handlu i transportu spowodował zmniejszenie się dystansu między państwami, a przez to narkotyki stały się znane i dostępne na całym świecie. Ograniczenie narkomanii jest niezwykle trudne, ponieważ zyski z handlu, produkcji i przemytu narkotyków są ogromne, a przeciwdziałanie jej wiąże się z dużymi kosztami, które ponosi społeczeństwo. Począwszy od lat 60. spożycie narkotyków i związanych z tym problemów wzrosło kilkanaście razy. Narkomania stała się na tyle poważnym problemem, że od tego czasu zaczęto podejmować wspólne wysiłki, o charakterze prawnym, socjalnym, operacyjnym oraz instytucjonalnym, przeciwdziałające jej. Jednak wielowymiarowość tego problemu bardzo utrudnia wypracowanie zgodnej koncepcji zwalczania omawianych problemów, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i europejskim. Celem pracy jest charakterystyka rozwijającej się dynamicznie od kilkunastu lat współpracy państw członkowskich Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu narkomanii i zwalczaniu narkotyków, pokazanie zachodzących zmian w podejściu to tych problemów, przedstawienie instrumentów prawnych i instytucji pomocnych w działaniach podejmowanych na poziomie unijnym. Zakres czasowy pracy obejmuje okres współpracy od jej początków, czyli od lat 50. do 1 maja 2004, chwili rozszerzenia UE o kolejne państwa. Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę zjawiska narkomanii oraz rynku narkotykowego w krajach UE. Przedstawiłam w nim skalę tego problemu, oraz związanych z nim konsekwencji zdrowotnych, socjalnych i prawnych. Jego głównym założeniem jest uświadomienie wagi i złożoności omawianego zjawiska oraz skutków przez niego implikowanych. W rozdziale drugim narkomania traktowana jest jako przedmiot współpracy państw UE. Koncentruję się tu na przedstawieniu jej genezy oraz rozwoju do połowy lat 90. Kolejny rozdział to dalsza charakterystyka współpracy począwszy od podpisania Traktatu Amsterdamskiego do maja 2004 roku. Zarówno w drugim, jak i trzecim rozdziale przedstawione zostały chronologicznie instrumenty prawne przyjęte przez UE w zwalczaniu omawianych problemów. Instytucje związane ze zwalczaniem narkomanii i narkotyków są przedmiotem analizy w ostatnim rozdziale. Przedstawione zostały cele, struktura 3

organizacyjna oraz działalność Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA), Europolu oraz Grupy Pompidou. Literatura w języku polskim na ten temat jest bardzo skromna. Dominują głównie artykuły w pismach specjalistycznych, lecz i tych jest niewiele. Publikacje książkowe koncentrują się głównie na prawnych aspektach narkomanii, najczęściej na poziomie narodowym. Natomiast brak jest książek, które traktowałyby ten problem jako przedmiot współpracy politycznej na szczeblu międzynarodowym, czy jak w tej pracy, unijnym. Najbardziej pomocne były przede wszystkim źródła internetowe, materiały rządowe agendy unijnej- Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, korzystałam także z różnych raportów oraz badań. Przedmiotem mojej analizy były też o konwencje oraz akty prawne, oraz inne oficjalne dokumenty rządowe. W pracy posługiwałam się głównie takimi metodami badawczymi, jak analiza dokumentów, czy też metoda historyczna. ROZDZIAŁ PIERWSZY NARKOMANIA I ZWIĄZANE Z NIĄ PROBLEMY NA OBSZARZE UNII EUROPEJSKIEJ 1.1 Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki narkomanii 4

Termin narkomania w znaczeniu nałogu powstałego w wyniku używania środka z określonej małej grupy farmakologicznej pojawił się na początku XX wieku. 1 Słowo to pochodzi od greckiego narke, narkosis - odurzenie, oszołomienie i mania szaleństwo, chorobliwy, nieprzeparty pociąg do zażywania środków prowadzących do tego rodzaju stanów. 2 Pod tym pojęciem rozumie się patologiczne zjawisko społeczne, uzależnienie spowodowane krótszym lub dłuższym zażywaniem leków (głownie przeciwbólowych środków narkotycznych albo innych środków uzależniających (narkotyki, leki uspokajające i psychotropowe). Charakteryzuje się koniecznością przyjmowania środka odurzającego z tendencją do stałego zwiększania dawki oraz fizycznym i psychicznym uzależnieniem. Zaprzestanie zażywania powoduje bardzo przykre doznania abstynencie prowadzące w krańcowych przypadkach nawet do śmierci. 3 Dla potrzeb mojej pracy przyjęłam prawne zdefiniowanie narkomanii jako stałe lub okresowe używanie w celach niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich. 4 Podobnie jak narkomania termin narkotyk wywodzi się z tego samego źródłosłowu i używane było jeszcze w starożytności na określenie środków, których zażycie powoduje stan odurzenia. Pojęcie to jest mało precyzyjne, ponieważ nie wszystkie substancje wywołujące taki stan są zaliczane do narkotyków. Słowo narkotyk to potoczne określenie niektórych substancji psychotropowych i nie posiada jednoznacznej definicji. Jest to spowodowane m.in różnicami kulturowymi oraz statusem prawnym występującymi pomiędzy różnymi państwami. W literaturze przedmiotu używa się obecnie takich pojęć jak: narkotyk, środek odurzający, substancja psychotropowa, środek zastępczy, prekursor. Nazwa narkotyk obejmuje więc wiele środków o bardzo różnej charakterystyce farmakologicznej. 5 Ogólnie określany jest jako związek chemiczny lub mieszanina tych związków, nie stosowana w celach zdrowotnych, która przy podaniu zmienia funkcje biologiczne lub strukturę biologiczną. 6 Inna definicja mówi, że jest to substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, która przyjęta przez 1 A. Muszyńska, Narkomani, sprawcy czynów karalnych, Wydawnictwo Zakamycze Kraków 2004, s. 17, za: Encyklopedyczny słownik psychiatrii, Warszawa 1978, s. 386. 2 Ibidem, s. 17, za: S. Redo, Narkomania- próba wyjaśnienia pojęć, Acta Universitatis Nicolai Copernici 1979, Prawo XVII, s. 174. 3 Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, R. Solski, M. Solski, E.Stadtmuller, Wydawnictwo Europa 1999. 4 Art. 6 Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii dostępny na oficjalnej stronie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii: Jednolity tekst Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii - wersja zip - wersja Word, s. 4. (Dz. U. 2003 r. Nr 24 poz. 198) z dnia 11 kwietnia 2005. 5 A. Muszyńska, Narkomani.., s. 20. 6 S. Maisto, M. Galizio, G. Connors, Uzależnienia: zażywanie i nadużywanie, Wydawnictwo Karan, Warszwa 1999, s. 3. 5

żywą istotę, degeneruje jedną lub kilka czynności jej organizmu. 7 Ze względu na zwięzłość tego terminu zastępuje się nim pojęcia środków odurzających, substancji psychotropowych i środków zastępczych. 8 Środek odurzający to każda substancja, która obniżając lub podwyższając pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego, wywołuje przymus stałego jej przyjmowania, zależność fizyczną i psychiczną od działania środka oraz powoduje szkodliwe następstwa dla zdrowia fizycznego i psychicznego. 9 Terminu środek psychotropowy używa się dla określenia substancji syntetycznych (leków lub substancji uzależniających). 10 Przez środek zastępczy rozumie się substancję w każdym stanie fizycznym, która jest trucizną lub środkiem szkodliwym, używaną zamiast lub w takich samych celach niemedycznych jak środek odurzający lub substancja psychotropowa. 11 Wyjaśnienia wymaga także termin prekursor. W znaczeniu chemicznym są to związki chemiczne potrzebne do otrzymania narkotyków. Zalicza się do nich substancje, które stanowią główny szkielet cząsteczek narkotyków, oraz inne reagenty i rozpuszczalniki. 12 Według prawnej definicji prekursorem jest każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, która może być przetworzona na środek odurzający lub substancję psychotropową albo może służyć do ich wytworzenia, określona w wykazie prekursorów stanowiącym załącznik nr 1 do ustawy. 13 Do substancji uzależniających zalicza się zarówno nielegalne środki psychoaktywne, jak i legalne, np. środki psychotropowe (m.in. benzodiazepiny i barbiturany) lub substancje wziewne (kleje, benzyny itp.). Należy podkreślić, że legalne środki psychoaktywne, jeśli są używane w celu odurzenia się, pełnią rolę narkotyków. Typologia środków odurzających wprowadzona przez Komitet Ekspertów WHO wyróżnia: 1. opium i opiaty; 2. barbiturany i barbituropodobne środki nasenne i kojące; 3. amfetaminy i amfetaminopodobne; 4. kokainy; 5. cannabis; 6. halucynogeny, uzyskiwane z roślin; 7. khat, uzyskiwany z roślin catha edulis; 7 A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki.Podstawowe rodzaje i opis, Warszawa 1997, s. 6. 8 Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2002-2005, Warszawa 2002, s. 6. 9 A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki, s. 6. 10 Ibidem, s. 6. 11 Art. 6. Ustawy, s. 5. 12 D. Dudek, M. Karnaś, Chemikalia i ich rola w nielegalnej produkcji narkotyków, Serwis Informacyjny Narkomania, 2003, nr 4 (23), s. 27. 13 Art. 6 Ustawy, s. 3. 6

8. różne rozpuszczalniki, np. toluen, aceton, benzen. 14 Słowo narkoman jest mało precyzyjnym terminem. Używa się go zarówno dla określenia osoby uzależnionej, jak i eksperymentującej z narkotykami. Przyjęłam społeczną definicję, według której narkoman to osoba regularnie doświadczająca różnych poważnych problemów: zdrowotnych, prawnych, psychologicznych 15 Definicja używania środków odurzających i psychotropowych to stosowanie w celach innych niż medyczne różnorodnych środków farmakologicznie czynnych zakazanych przez prawo międzynarodowe. 16 Okazyjne lub doświadczalne stosowanie tych substancji nie jest jeszcze narkomanią. Zjawisko to występuje wtedy, gdy środki są używane stale lub okresowo. Używanie narkotyków jest czynnością nielegalną i bardzo często ukrywaną. Narkomanów określa się jako populację ukrytą (hidden population). 17 Szacuje się, że ciemna liczba jest od siedmiu do dziesięciu razy wyższa od oficjalnych danych. 18 Narkomania stała się problemem współczesnej cywilizacji jej rozwój można zaobserwować w skali światowej, krajowej i regionalnej, zarówno w krajach biednych, jak i bogatych. Według danych Światowego Raportu o Narkotykach liczba osób nadużywających nielegalnych narkotyków w skali światowej wyniosła 185 milionów, co stanowi 3% całej światowej populacji, lub 4.7% populacji osób w wieku od 15 do 64 lat. Z raportu tego wynika, że na całym świecie najbardziej rozpowszechnione jest nadużywanie konopi (marihuany i haszyszu) 150 mln, następnie substancji pobudzających z grupy amfetamin, łącznie z ecstasy 38. Liczba osób używających opiatów (heroiny, morfiny, opium, syntetycznych opiatów) wynosi 15 mln, w tym 9 milionów używa heroiny. Liczba osób zażywająca kokainę szacowana jest na 13 mln. 19 Osoby przyjmujące narkotyki różnią się między sobą w zakresie przyjmowanej substancji, jej ilości oraz sposobu zażywania. Niektóre z narkotyków mogą być brane tylko doustnie, część z nich może być palona, wstrzykiwana lub wdychana. Najbardziej niebezpiecznym sposobem używania narkotyków jest wieloletnie codzienne wstrzykiwanie opiatów. Wśród tej grupy zaobserwować można wysoki wskaźnik umieralności z powodu zakażeń HIV/AIDS i wirusowych zapaleń wątroby, przedawkowań, samobójstw oraz urazów. 20 14 A. Muszyńska, Narkomani, s. 21. 15 J. Sierosławski, Na polskiej scenie, Świat problemów, nr 7-8 (78-79) Warszawa, lipec-sierpień 1999, s. 4. 16 Raport o stanie zdrowia na świecie 2002, Warszawa 2003, s. 101. 17 J. Sierosławski, Na polskiej, s. 101. 18 Kompendium wiedzy o profilaktyce, Tom II, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997, s. 23. 19 Word Drug Report dostępny na stronie internetowej: http:// www.unodc.org/pdf/wdr_2004/volume_1.pdf s. 8, z dnia 1 stycznia 2005. 20 A. Verster, E. Buning, Skuteczność leczenia substytucyjnego uzależnienia od opiatów, s. 11, Warszawa 2004, za: WHO, Word Health Report, 2002. 7

Poniższa mapa obrazuje skalę tego problemu. Szacuje się, że 13 mln. osób używa narkotyków drogą iniekcji, z czego 1.2 w Europie Zachodniej. Według Światowej Organizacji Zdrowia WHO każdego roku narkotyki powodują śmierć 1.2 miliona ludzi. 21 Rysunek 1: Liczba osób na świecie używających narkotyków drogą iniekcji. Źródło: Word Drug Report 2004 1.2 Charakterystyka zjawiska narkomanii w krajach Unii Europejskiej Narkomania nie jest z pewnością nowym zjawiskiem w Europie. Produkcja, dystrybucja oraz konsumpcja narkotyków jest tak stara, jak stary jest ten kontynent. 22 Jednakże narkomania aż do XX wieku była zjawiskiem marginalnym. Dotyczyła przede wszystkim środowiska artystycznego i paradoksalnie- medycznego, ze względu na łatwy dostęp do środków odurzających. Eskalacja tego zjawiska rozpoczęła się w latach 60 ubiegłego stulecia, 21 strony internetowe Światowej Organizacji Zdrowia: http://www.who.int z dnia 21 grudnia 2004. 22 M. Ickiewicz-Sawicka, Wybrane aspekty problematyki narkomanii w krajach Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej, Ekonomia i Zarządzanie, Zeszyt 4 (1999) s.199, za: S. Petrovic, Narkotyki i człowiek, Warszawa 1998. 8

przesuwając się z południowo- wschodniej Azji do Ameryki Północnej, a następnie do Europy Zachodniej i Australii. 23 Na nasilenie się zjawiska niewątpliwie miały wpływ przemiany społeczno- kulturalne, kontestacja młodzieżowa, fascynacja ideami hipisowskimi. Była to wręcz o moda na narkotyki, a ich zażywanie miało charakter demonstracyjny. Zjawisko to szczególnie rozpowszechniło się wśród młodzieży i studentów. Mniej więcej od połowy lat 60. XX wieku możemy zacząć traktować narkomanię w kategoriach problemu społecznego. W latach 70. rządy krajów zachodnich Europy podjęły działania mające na celu przeciwdziałaniu narkomanii. Były to przede wszystkim działania skierowane na ograniczaniu dostępności i walce z nielegalnym handlem narkotykami, czyli oparte na redukcji podaży. Pochłaniało to ogromne środki, natomiast skuteczność była niewielka. Rynek narkotykowy Europy Zachodniej nadal rozwijał się, a narkomania przybrała rozmiary epidemii. Od połowy lat 80. stała się problemem ogólnoświatowym-szacuje się, że co najmniej 120 państw walczy z tym problemem. 24 Od tego czasu zaobserwować możemy trwający do dziś stały wzrost popularności narkotyków-szczególnie syntetycznych, które są stosunkowo tanie, łatwe do wyprodukowania, a przez to najłatwiej dostępne. Kolejny ważny okres w rozwoju narkomanii w Europie to dekada lat 90. Intensywne przemiany ekonomiczno-społeczne, charakterystyczne dla tego okresu, dotyczyły nie tylko państw bloku wschodniego. Postępujący proces integracji europejskiej spowodował, że transformacji uległy także inne kraje europejskie. 25 Otwarcie granic wewnątrz wspólnoty po 1 stycznia 1993 roku i związany z tym swobodny przepływ osób, towarów i usług oznaczał oprócz głębszej współpracy politycznej i gospodarczej, nasilenie kontaktów między grupami przestępczymi, co spowodowało m.in. wzrost handlu narkotykami. 26 Pojawił się wówczas termin narkotykowej turystyki, której przyczyną były np. niższe ceny narkotyków w innych państwach lub mniej represyjne prawo dotyczące narkotyków. To wszystko znalazło odzwierciedlenie w zjawisku narkomanii. Przestała ona być problemem wąskiej grupy osób z marginesu społecznego. Zaczęto też wtedy mówić o zjawisku normalizacji używania narkotyków. Stały się one dostępne dla wszystkich grup społecznych bez względu na wiek, wykształcenie, czy status majątkowy. O wadze tego zjawiska, o tym, że jest to poważny problem społeczny świadczą badania Eurobarometru. W 1996 roku 68%, a w 1999 58% obywateli UE wyraziło zaniepokojenie 23 Kompendium wiedzy o profilaktyce, Tom II, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997, s. 23. 24 Tamże, s. 23. 25 G. Świątkiewicz, Europejskie działania ograniczające popyt na narkotyki, Serwis Informacyjny Narkomania, 2003, nr 1(10), s. 25. 26 M.Ickiewicz-Sawicka, Wybrane aspekty, s. 198. 9

wzrostem przemytu narkotyków oraz przestępczością zorganizowaną. To bardzo dużo-jedynie przenoszenie miejsc pracy do państw o niższych kosztach produkcji wzbudza większy niepokój. 27 1.3 Europejski rynek narkotyków Aktualnie problem używania nielegalnych narkotyków i substancji psychoaktywnych w Europie należy do jednych z większych na świecie. Obszar Unii Europejskiej stanowi największy- po Ameryce Północnej- rynek spożycia narkotyków przy jednoczesnej koncentracji międzynarodowego przemytu narkotyków. 28 Problem narkomanii w krajach członkowskich Unii Europejskiej monitorowany i analizowany jest przede wszystkim przez Europejskie Centrum Monitoringu Narkotyków i Narkomanii EMCDDA (European Center for Drugs and Drugs Addiction) jedną ze zdecentralizowanych agencji UE. EMCDDA jest głównym ośrodkiem informacyjnym o narkotykach w tym regonie. Podstawę elementu systemu informacji EMCDDA stanowi pięć zasadniczych i zharmonizowanych wskaźników epidemiologicznych, które są standardowym narzędziem do zbierania i tworzenia sprawozdań zawierających porównywalne dane o problemie narkotyków. Są to: stopień rozpowszechnienia i wzorce używania narkotyków wśród całej populacji, stopień rozpowszechnienia i wzorce tzw. problemowego używania narkotyków, choroby zakaźne związane z narkotykami, zgony związane z narkotykami i umieralność wśród narkomanów oraz zgłaszalność do leczenia z powodu problemu narkotyków. 29 Zapewnia to lepszą porównywalność danych dotyczących różnych krajów. Każdego roku EMCDDA publikuje raport, który zawiera m.in. dokładną analizę aktualnych wskaźników rozpowszechnienia narkotyków i narkomanii, sytuację epidemiologiczną chorób związanych z narkomanią, czy też przestępczości. Rozpowszechnienie narkotyków obejmuje cały obszar Unii Europejskiej. Różne czynniki natury ekonomiczno-społecznej sprawiają, że skala tej patologii w krajach UE wciąż wzrasta. Obliczono, że mniej więcej jeden na pięciu mieszkańców UE zażywał narkotyki w pewnym 27 F. Jasiński, Walka z narkotykami, Unia Europejska, 2000, nr 3, s. 85. 28 A. Gruszczak, Unia Europejska wobec przestępczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 56, za: A. Jamieson, Global Trafficing, w: Terrorism and Drug Trafficing In the 1990, red. A. Jamieson, Aldershot and Brookfield, 1994. 29 biuletyn EMCDDAdostępny na stronie internetowej:http://emcdda.eu.int/index.cfm?fuseaction=public.attachmentdownload&nnodeid=2381&languag eiso=pl z dnia 11 stycznia 2005. 10

etapie swojego życia. Aż 7% ludności zażywało je w poprzednim roku, a 4% w ostatnim miesiącu. 30 Istotną część problemów społecznych i zdrowotnych związanych z zażywaniem narkotyków powoduje regularne oraz przewlekłe zażywanie heroiny, wstrzykiwanie narkotyków oraz, w niektórych państwach, nasilone stosowanie środków pobudzających. Mimo, że w całej populacji Unii Europejskiej liczba osób reprezentujących takie zachowania jest względnie niska, to skutki tzw. problemowego zażywania narkotyków są znaczące. W celu lepszego zrozumienia tej kwestii EMCDDA definiuje to zjawisko w celach zadaniowych jako dożylne stosowanie narkotyku lub długoterminowe/regularne zażywanie opatów, kokainy i/lub amfetamin. 31 Osoby z problemem narkotykowym są bardzo zróżnicowaną grupą. W wielu państwach większość tych osób tradycyjnie charakteryzowano jako zażywające heroinę, ale coraz bardziej powszechne jest problemowe zażywanie różnych narkotyków i środków pobudzających. 32 Na podstawie raportu za rok 2003 można stwierdzić, iż od połowy lat 90. obserwuje się stały wzrost w konsumpcji narkotyków w państwach UE. Z szesnastu krajów aż osiem zanotowało wzrost problemowego używania narkotyków - między innymi Niemcy, Hiszpania, Włochy, Luksemburg i Szwecja. Szacunkowe wartości dotyczące tego zjawiska wahają się od dwóch do dziesięciu przypadków na 1000 w populacji osób w wieku od 15 do 64 lat (w oparciu o średnie wartości szacunkowe). Najwyższy wskaźnik zanotowano we Włoszech, Luksemburgu, Portugalii i Wielkiej Brytanii (6-10 przypadków na 1000 osób w wieku 15-64), a najniższe w Niemczech, Holandii i Austrii-około trzech przypadków na 1000 osób w tym samym wieku. Ogólnie szacuje się, że na obszarze Unii Europejskiej około 1-1.5 miliona to osoby problemowo zażywające narkotyki. 33 1.3.1 Konopie indyjskie Konopie indyjskie (Cannabis Sativa Linne), do których zalicza się marihuanę i haszysz, są jedną z najstarszych roślin narkotycznych. Początkowo były uprawiane w Azji Środkowej, jednak na skutek migracji ludzi, wojen i handlu rozprzestrzeniły się we wszystkich strefach tropikalnych i umiarkowanych. 34 Używanie tych narkotyków przez młodych ludzi po raz 30 strony internetowe EMCDDA : http://www.emcdda.eu.int z dnia 22 stycznia 2005. 31 Sprawozdanie roczne 2004:stan problemu narkotykowego w Unii Europejskiej i Norwegii s. 50, dostępne na stronie internetowej EMCDDA: http://.ar2004.emcdda.eu.int/download/ar2004_pl.pdf z 11 stycznia 2005. 32 Ibidem, s. 10. 33 Annual report:the state of drugs problem in the European Union and Norway, s. 19 dostępny na stronie internetowej : http://ar2003.emcdda.eu.int/download/ar2003en_en.pdf z dnia 22 stycznia 2005. 34 A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki, s. 26. 11

pierwszy rozpowszechniło się w kilku krajach europejskich w latach siedemdziesiątych, a następnie rozszerzyło się na pozostałe kraje UE. 35 Obecnie są najczęściej stosowaną substancją nielegalną we wszystkich państwach UE. Cały region charakteryzuje stałe zwiększanie się powierzchni upraw oraz wzrost konsumpcji tych narkotyków. Są one najczęściej produkowanym i nielegalnie sprzedawanym narkotykiem na całym świecie. Głównym światowym źródłem żywicy konopnej stało się Maroko plasując się przed Afganistanem i Pakistanem. Inne źródła to państwa Azji Środkowej, Federacji Rosyjskiej, Liban i Albania. Globalny charakter produkcji konopi może potwierdzać fakt, że oprócz tego wskazuje się na 31 państw-producentów konopi przechwyconych w Europie. Lokalna produkcja jest notowana we wszystkich krajach członkowskich. 36 Według badań EMCDDA każdego dnia w Unii Europejskiej około 3 miliony osób zażywa pochodne konopi. W większości państw szacunkowe wartości dotyczące aktualnego zażywania tej substancji (w ciągu ostatnich 30 dni) dotyczą od 3 do 12% młodych dorosłych (15-34) i 1-7% ogółu dorosłych (15-64). Najwyższe szacunkowe wartości zostały zanotowane w Hiszpanii, Francji, Irlandii i Wielkiej Brytanii. 37 Niepokojące są również statystyki dotyczące młodzieży. Według ostatnich badań wśród 15-letnich uczniów wskaźnik przynajmniej jednokrotnego zażycia pochodnych konopi waha się od poniżej 10% do powyżej 30%. Najwyższy poziom zanotowano w Wielkiej Brytanii wśród chłopców- 42,5%. 38 Od kilku lat obserwuje się tendencję w kierunku liberalizacji przepisów prawnych. Portugalia, Hiszpania, Włochy, Luksemburg, Szwajcaria wprowadziły dekryminalizację używania i uprawy konopi na własny użytek. W ten sposób rosną rozbieżności pomiędzy deklarowaną polityką rządów poszczególnych krajów, a implementacją międzynarodowych przepisów. Celem programu Narodów Zjednoczonych do 2008 jest redukcja popytu na środki odurzające, co przy łagodzeniu kontroli i jednoczesnej rosnącej wciąż tendencji spożycia konopi osłabia wyniki eliminacji nielegalnych upraw oraz zwalczania handlu nie tylko na kontynencie europejskim, ale i w innych regionach świata. 39 1.3.2 Kokaina 35 Sprawozdanie roczne..., s. 28. 36 Tamże, s. 10. 37 http://www.emcdda.eu.int/nndeid=275 z dnia 11 stycznia 2005. 38 Sprawozdanie roczne, s. 10. 39 B. Bukowska, Raport Międzynarodowej Rady Kontroli Narkotyków za rok 2001, Serwis Informacyjny Narkomania, 2002, nr 1(17), s. 55. 12

Kokaina to produkt finalny otrzymywany z przetworzonych liści krzewu kokainowego (Erythroxylonn coca). Krzew ten występuje przede wszystkim na wyżynach indyjskich w Ameryce Południowej. Szacuje się, że w tym regionie areał upraw krzewu kokainowego wynosi od 400 do 500 tysięcy hektarów. 40 Największym źródłem jest Kolumbia-skupia 72% światowej produkcji, następnie Peru-20% i Boliwia-8%. Szacuje się, że w 2002 roku produkcja w skali światowej wyniosła około 800 ton metrycznych. Kokaina przechwycona w Europie pochodzi bezpośrednio z Azji Południowej lub jest przemycona przez Amerykę Środkową i Karaiby. Najważniejsze miejsca wprowadzania tego narkotyku na rynek UE to Hiszpania, Portugalia, Holandia oraz w mniejszym stopniu Francja i Wielka Brytania. 41 Europejski rynek kokainowy pod względem wielkości ustępuje jedynie Ameryce Północnej, a sprzedaż tego środka rośnie. Według danych Europolu około dwustu ton kokainy pojawia się w krajach UE drogą powietrzną oraz morską. 42 Według Komisji ds. Środków Odurzających w Europie przechwycono 13,5% całkowitej ilości kokainy skonfiskowanej na całym świecie. 43 Według badań sondażowych EMCDDA od 1do 10% młodych Europejczyków (15-34 lat) deklaruje sięgnięcie po kokainę przynajmniej raz w życiu, a mniej więcej połowa z badanych zażywała kokainę w ciągu ostatniego roku. Ponadto badania pokazują, że zażywanie kokainy w ciągu ostatniego roku wzrosło w populacji młodzieży w Danii, Niemczech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii, a lokalny wzrost odnotowano w Grecji, Irlandii, Włoszech i Austrii. Na obszarach miejskich i w specyficznych grupach społecznych poziom zażywania bywa o wiele wyższy. Przykładowo niektóre badania sondażowe w klubach tanecznych ujawniły, że wskaźnik zażywania kokainy przynajmniej raz w życiu plasuje się na poziomie 40-60%. 44 W krajach UE obserwuje się coraz większą zgłaszalność do leczenia z powodu problemów wywołanych zażywaniem tej substancji. Na przykład w Holandii i Hiszpanii kokaina jest narkotykiem wymienianym najczęściej po heroinie w statystykach lekarskich ze specjalistycznych ośrodków leczenia uzależnień. Stanowi przyczynę ponad 35% w Holandii oraz 26% w Hiszpanii wszystkich zgłoszeń do leczenia. 45 1.3.3 Heroina 40 A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki, s. 17. 41 Sprawozdanie roczne, s. 47. 42 Annual report, s. 38. 43 Sprawozdanie roczne, s. 47. 44 http://www.emcdda.eu.int/nnoideid=875 z dnia 11 stycznia 2005. 45 Ibidem. 13

Heroina (dwuacetylomorfina) to pochodna morfiny zawartej w opium, uprawianym głównie w następujących regionach świata: w tzw. Złotym Trójkącie, Złotym Półksiężycu, Turcji, Indiach oraz na Bliskim Wschodzie. Opium znane jest od tysiącleci, a poprzez swe pochodne- m.in. morfinę i heroinę rozpowszechniło się na wszystkie kontynenty i kraje świata. 46 Ze Złotego Trójkąta, do którego należą Birma, Laos i Tajlandia pochodzą największe dostawy opium i surowej morfiny. Region Złotego Półksiężyca obejmuje Iran, Afganistan i Pakistan. W ostatnich latach znacznie wzrosła produkcja na tym obszarze. Jest to związane z polityczną destabilizacją, gdzie obrót środkami odurzającymi stał się sposobem na finansowanie działań zbrojnych różnych frakcji politycznych. 47 Według danych ONZ Afganistan jest dostarczycielem trzech czwartych światowej produkcji opium- produkuje 3.400 ton opium rocznie, a powierzchnia upraw makowych stale wzrasta. 48 Produkcja w Turcji i Indiach przeznaczona jest na legalne rynki zbytu tzn. na cele lecznicze i doświadczalne i znajduje się pod nadzorem Międzynarodowego Organu Kontroli Narkotyków - INCB. Bliski Wschód to kolejny obszar produkcji, ale też trasa przerzutowa, która wiedzie przez Liban, Syrię i Turcję. Wytwarzana tu surowa morfina przeznaczona jest m. in. na rynek europejski. Również Meksyk jest liczącym się na świecie producentem opium, a heroina tu wyprodukowana przeznaczona jest na rynek północnoamerykański. Heroina wykorzystywana w UE jest produkowana głównie w Afganistanie, wzdłuż szlaków handlowych opium- głównie w Turcji, a następnie wprowadzana na obszar Europy dwoma głównymi szlakami handlowymi. Pierwszy z nich wiedzie przez Pakistan, Iran, Turcję i rozdziela się na południe- przez Jugosłowiańską Republikę Macedonii, Albanię, część Włoch, Serbię, Czarnogórę, Bośnie i Hercegowinę. Drugi w Turcji rozdziela się na północ przez Bułgarię, Rumunię, Węgry i Austrię. 49 W 2000 roku oszacowano ilość heroiny w państwach członkowskich na 9 ton, z czego blisko jedna trzecia znajdowała się w Wielkiej Brytanii. 50 Heroina zażywana jest przez około 1% dorosłej populacji Unii Europejskiej. Wśród tej grupy odsetek ogólnej liczby zgonów z powodu przedawkowania, zakażeń HIV, HCV i innych chorób zakaźnych jest najwyższy. Popularność tego narkotyku wykazuje tendencję spadkową we Francji i Hiszpanii, a wzrostową w Grecji, Finlandii, Luksemburgu, Szwecji, oraz Wielkiej Brytanii. 51 Ostatnio niepokój budzi handel fentanylem - syntetycznym opiatem 46 A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki, s. 8. 47 Kompendium, s. 28. 48 H. Suchar, Opiumostan, Wprost, nr 1006, z dnia 10 marca 2002. 49 Sprawozdanie roczne, s. 53. 50 Annual report, s. 27. 5151 http://www.emcdda.eu.int/nnoid=875 z dnia 11 stycznia 2005. 14

o prawie 100-krotnie większej sile działania od heroiny. Substancja ta pojawiła się m.in. na rynkach narkotykowych w Finlandii i Szwecji. 52 1.3.4 Narkotyki syntetyczne Najważniejsze narkotyki syntetyczne to m.in. amfetaminy i pochodne środki pobudzające, LSD oraz ecstasy. Tę grupę środków odurzających charakteryzuje duże zróżnicowanie, np. amfetaminy były znane już na początku XX wieku, a substancje typu ekstazy pojawiły się stosunkowo niedawno. 53 Według Europolu ilość miejsc, w których produkuje się narkotyki syntetyczne odnotowywana każdego roku w UE wynosi od około 50 do siedemdziesięciu, jednakże wzrasta efektywność i możliwości produkcyjne. 54 Globalna produkcja amfetaminy koncentruje się w Europie. Najwięcej laboratoriów produkujących ten narkotyk odkryto w 2002 roku w Polsce, Holandii, a także w mniejszym stopniu w Niemczech oraz Francji. W Europie Zachodniej dokonuje się zdecydowanie najwięcej konfiskat. W 2002 roku na tym obszarze skonfiskowano 86% całkowitej ilości przechwyceń amfetaminy na całym świecie. Krajem, który od pięciu lat dokonuje największej liczby konfiskat jest Wielka Brytania. Odsetek osób dorosłych (15-64 lat), którzy co najmniej raz w życiu spróbowali amfetaminę waha się od 0,5 do 12%. Najwyższy wskaźnik zanotowano w Wielkiej Brytanii. 55 Europa jest największym dostawcą ecstasy na świecie, lecz jej znaczenie powoli spada, ponieważ produkcja tej substancji stale rozszerza się na inne kontynenty-przede wszystkim na Amerykę Północną oraz wschodnią i południowo-wschodnią Azję. Aż 75% laboratoriów produkujących tą substancję znajdowała się w Holandii, 14% w Belgii, 6% w Wielkiej Brytanii, a 4% w Niemczech. Handel ecstasy także skupia się w Europie Zachodniej, a państwem, które przechwytuje największa ilość tego narkotyku jest Wielka Brytania. 56 Narkotyk ten cieszy się coraz większą popularnością, szczególnie wśród młodzieży europejskiej nadal rośnie popyt na ecstasy. W samej Hiszpanii przechwycono w 2001 3 750 tabletek tej substancji, a w 2003 już 11 947. 57 Wśród tej grupy zaobserwować możemy też inny niepokojący trend- bardzo popularne jest mieszanie tego narkotyku z alkoholem, co stwarza dodatkowe zagrożenie zdrowia i życia. 52 Ibidem. 53 Sprawozdanie roczne, s. 34. 54 Annual report..., s. 39. 55 http://www.emcdda.eu.int/nnoid=875 z dnia 12 stycznia 2005. 56 Sprawozdanie roczne, s. 39. 57 Annual report, s. 39. 15

Według badań EMCDDA w Niemczech, Irlandii, Holandii, Portugalii i Wielkiej Brytanii ecstasy dogania lub może nawet wyprzedzać amfetaminę i stać się po pochodnych konopi indyjskich najpopularniejszym narkotykiem. Około dwóch trzecich państw członkowskich UE zgłasza w ostatnim czasie powszechniejsze zażywanie ecstasy. W Hiszpanii, Irlandii, Holandii i Wielkiej Brytanii od 5 do 13% młodych mężczyzn w wieku 15-24 lat deklaruje zażycie tej substancji w ciągu ostatniego roku. 58 Wytwarzanie i handel LSD jest o wiele mniej popularne niż pozostałych narkotyków syntetycznych. Liczba ogólnoświatowych konfiskat zmniejszyła się do 2000 do 2001 roku aż o 73%. 59 Innym ważnym problemem wśród populacji Unii Europejskiej jest nadużywanie środków nasennych i uspokajających. INCB zwrócił uwagę w swym raporcie z 2003 roku, że konsumpcja farmaceutyków w krajach rozwiniętych jest bardzo wysoka. Europa przoduje w spożyciu środków nasennych i uspokajających. Statystyczny Europejczyk zażywa ich trzykrotnie więcej niż przeciętny Amerykanin. Europa przoduje w spożyciu tych leków. 60 Rynek narkotykowy Unii Europejskiej jest niezwykle różnorodny. Oprócz wymienionych narkotyków istnieje jeszcze bardzo wiele innych substancji, jednakże zostały przedstawione te, które są najczęściej używane. 1.4 Skutki narkomanii Narkomania związana jest z różnymi problemami zdrowotnymi. Są one szczególnie nasilone wśród osób przyjmujących narkotyki drogą dożylną, a zakażenia z tym związane stanowią poważny problem w epidemiologii chorób zakaźnych. Ciągły wzrost zakażeń HIV, wirusowych zapaleń wątroby oraz innych krwiopochodnych chorób infekcyjnych sprawia, że narkomania jest od lat bardzo ważną kwestią medyczną i socjalną. 1.4.1 Zgony związane z zażywaniem narkotyków Niewątpliwie nadużywanie narkotyków wiąże się ze wzmożoną umieralnością. Badania EMCDDA wykazują, że na skutek różnych powikłań somatycznych występujących wskutek używania substancji psychoaktywnych oraz z powodu prowadzonego stylu życia śmiertelność 58 http://www.emcdda.eu.int/nnoid=875 z dnia 12 stycznia 2005. 59 Sprawozdanie roczne..., s. 40. 60 Raport Międzynarodowej Rady Kontroli Narkotyków (INCB), Serwis Informacyjny Narkomania, 2000, nr `12/13, s. 32. 16

wśród narkomanów jest do dwudziestu razy wyższa niż wśród zdrowej, nieuzależnionej populacji w tym samym wieku. Natomiast śmiertelność wśród osób przyjmujących narkotyki dożylnie jest od dwóch do czterech razy wyższa niż wśród innych narkomanów. 61 Od 1990 do 2002 roku w piętnastu krajach członkowskich UE zgłoszono EMCDDA około 100 000 nagłych zgonów, które związane były z zażywaniem narkotyków. 62 Każdego roku na skutek tego umiera około 8-9 tysięcy osób. W rzeczywistości liczba ta może być nawet trzykrotnie wyższa. Często zgony związane z przedawkowaniem, jak również pośrednio związane z używaniem narkotyków- jak AIDS, HCV i inne choroby zakaźne, samobójstwa, przemoc- nie są zgłaszane. 63 Główną przyczyną zgonów wśród tej populacji jest przedawkowanie. Choć HIV/AIDS powoduje wiele problemów zdrowotnych, to w 2000 roku wśród chorych na AIDS zanotowano 1507 zgonów wynikających z przyjęcia narkotyków drogą iniekcji w porównaniu z 8838 ofiarami przedawkowania. Przedawkowanie opiatów jest w wielu państwach UE jedną z głównych przyczyn śmierci wśród młodych ludzi, szczególnie na obszarach miejskich. Według badań przeprowadzonych w niektórych miastach europejskich zgony spowodowane przedawkowaniem narkotyków stanowiły np. 15% ( Monachium w 1995 r.), 17% (Barcelona w r.) lub 33% (Aglomeracja Glasgow w 2003) wszystkich zgonów wśród mężczyzn w wieku 15-35 lat. 64 W latach 80. i wczesnych 90. liczba zgonów związanych z zażywaniem narkotyków znacząco wzrosła. W latach 1990-2000 pomimo spadku w kilku krajach UE- trend wzrostowy nadal się utrzymywał. W 1990 zanotowano 6 284 zgony z tego powodu, a w 2000 aż 8 838, co stanowi wzrost o 40%. Najwyższym współczynnikiem śmiertelności charakteryzuje się Barcelona, natomiast Wiedeń i Dublin najniższym. Między 2000 a 2001 w wielu krajach UE zanotowano nieznaczny 6-cio % spadek z 8838 do 8306 i taka tendencja utrzymuje do 2004. 65 Wpłynęły na to m.in. różne przedsięwzięte środki zapobiegawcze- wdrażanie programów nowoczesnego systemu opieki dla narkomanów, w tym redukcję szkód zdrowotnych (harm reduction). Oznacza to różne działania mające na celu zmniejszenie problemów zdrowotnych, wynikających z używania narkotyków, bez konieczności zachowania abstynencji. Typowe programy redukcji szkód to leczenie substytucyjne (np. programy metadonowe), bezpłatna 61 Annual report, s. 32. 62 Biuletyn EMCDDA, Cel narkotyki, s. 1, dostępny na stronie internetowej: http://www.emcdda.eu.int/index.cfm?fuseaction=pubkic.attachmentdownload&nnodeid=6468&slanguageiso= PL z dnia 22 stycznia 2004. 63 Annual report,.s. 28. 64 Biuletyn EMCDDA, Cel narkotyki, s. 2. 65 Sprawozdanie roczne, s. 60. 17

wymiana igieł i strzykawek, pokoje iniekcji (miejsca, w których można zażyć narkotyk pod kontrolą medyczną), terapia uliczna itp. Pod względem dostępu do tych programów państwa członkowskie UE różnią się znacząco pomiędzy sobą. W niektórych krajach redukcja szkód działa już od kilku lat, natomiast, np. w Szwecji w dalszym ciągu trwa dyskusja na temat wprowadzenia programów wymiany igieł i strzykawek. Należy w tym miejscu dodać, że zmniejszenie liczby zgonów na skutek zażywania narkotyków to jeden z celów Strategii Narkotykowej Unii Europejskiej na lata 2000-2004. 66 1.4.2 Choroby zakaźne Choroby zakaźne, wirus HIV, wirusowe zapalenie wątroby typu B i C to bardzo istotny problem związany z narkomanią. Według danych WHO i UNAIDS liczba osób na całym świecie zakażonych wirusem HIV rośnie każdego dnia o kolejne 14 tysięcy- tylko w 2003 roku przybyło 5 milionów osób zakażonych wirusem HIV. Szacuje się, że w 2003 roku zmarło na świecie 3 mln. osób, a od początku epidemii około 25 mln. 67 Do tej pory rozprzestrzeniania się zakażeń HIV nie udało się zatrzymać w żadnym kraju. Optymistycznym akcentem może być fakt, że we wszystkich krajach Unii Europejskiej- oprócz Portugaliiliczba zakażeń stale zmniejsza się od połowy lat 90 lub się stabilizuje. 68 Niestety sytuacja ta może ulec mianie po rozszerzeniu UE. Związane jest to z bliskim sąsiedztwem z Rosją, gdzie od kilku lat HIV gwałtownie się rozprzestrzenia i można mówić o epidemii. Narkomania jest jedną z głównych przyczyn zakażenia wirusem HIV. Narkomani są zaliczani do grupy wysokiego ryzyka- biorąc pod uwagę sposób zakażenia w latach 1981-2001 zakażenia w wyniku dożylnego stosowania narkotyków stanowią 39,4%, 32,6% poprzez kontakty homoseksualne, a na ostatnim miejscu kontakty heteroseksualne-17,6%. 69 Według danych z 2003 roku w Europie liczba osób zakażonych wirusem HIV to około 600 tysięcy, z tego blisko 200 tysięcy stanowią mieszkańcy Francji, Hiszpanii i Włoch. 70 Wśród osób stosujących narkotyki drogą dożylną zakażenia wirusem HIV dotyczą ogólnie 25% spośród tej grupy. 71 Od około 2001 roku można zaobserwować trend spadkowy w 66 Tamże, s. 61. 67 W. Janiszewski, X Międzynarodowa Konferencja Człowiek żyjący z HIV/AIDS w rodzinie i społeczeństwie, Problemy Narkomanii, 2004, nr 2, s. 79. 68 AIDS w Unii Europejskiej- http://www.mp.pl/kurier/indem.php?aid=13106 z dnia 23 grudnia 2004. 69 Ibidem. 70 W. Janiszewski, X Międzynarodowa, s. 79. 71 Annual report..., s. 19. 18

nowych zakażeniach. Według Eurostatu w 2001roku w krajach Unii Europejskiej stwierdzono 8 210 tys. nowych przypadków zakażenia HIV, co stanowi 11% mniej niż w 2000. 72 Wirusowe zapalenie wątroby typu C-czyli HCV jest od kilku lat największym zagrożeniem dla zdrowia publicznego. Zakażenie tym wirusem u 60 do 80% osób przekształca się w infekcje chroniczne, co w 20% przypadków doprowadza do końcowego stadium niewydolności wątroby. 73 Liczba osób na obszarze Unii Europejskiej zakażonych tym wirusem nie jest dokładnie znana może sięgać o jednego do kilku milionów. 74 Osoby zażywające narkotyki drogą dożylną są w grupie najwyższego ryzyka. Rozpowszechnienie HCV wśród osób stosujących dożylnie narkotyki jest wysokie we wszystkich krajach Unii Europejskiej od 40% do 90%.Według raportu EMCDDA w 2000 i 2001 roku powyżej 75% zostało zanotowane w Antwerpii, Frankfurcie, Berlinie, w południowej Grecji, w kilku regionach Włoch oraz Lizbonie. Ogólnie- rozpowszechnienie zakażeń wśród młodych ludzi stosujących narkotyki drogą dożylną wydaje się jednak maleć w Belgii i Grecji, ale wzrastać w Anglii i Walii (według danych za lata 1999-2001). 75 Zażywanie narkotyków przez iniekcje może prowadzić także do innych chorób zakaźnych. Przykładowo w Wielkiej Brytanii prawdopodobnie w wyniku wstrzykiwania skażonej heroiny zaobserwowano wybuch epidemii tężca oraz zatrucia ran jadem kiełbasianym. Także rozprzestrzenianie chorób przenoszonych drogą płciową jest wśród tej grupy znaczącenajwyższy wskaźnik zanotowano w Irlandii oraz we Włoszech. Zakażenia gruźlicą w krajach UE są stosunkowo rzadkie i notowane przeważnie w państwach nadbałtyckich. 76 1.4.3 Przestępczość Kolejnym ważnym problemem narkomanii jest kryminogenność. Zależność między zażywaniem narkotyków a popełnianiem przestępstw jest bezsporna. Zjawisko to powoduje załamanie postaw etycznych, moralnych oraz systemu wartości. Zmiany psychiczne przez nią wywołane prowadzić mogą do agresji, a w miarę postępowania uzależnienia także do zdobywania narkotyków drogą przestępczą. 77 72 AIDS w Unii Europejskiej:http:// www.mp.pl/kurier/index.php?aid=13106 z dnia 23 grudnia 2004. 73 Sprawozdanie roczne, s. 58. 74 Biuletyn Drugs in Focus dostępny na stronach internetowych EMCDDA: http://www.emcdda.eu.int/index.ctm?fuseaction=public.attachementdownload&nnodeid=563&languageiso=e N 75 Annual report, s. 27. 76 Sprawozdanie roczne, s. 56. 77 Stan zagrożenia narkomanią i wyniki zwalczania przestępstw związanych z narkomanią w 1998 roku, Serwis Informacyjny Narkomania, 1999, nr 1 (10), s. 14. 19

Przestępczość dokonywana pod wpływem narkotyków jest palącym problemem przede wszystkim w krajach rozwijających się, jednak nawet w krajach UE skala tego problemu jest znacząca. Na podstawie danych z końca lat 90., dotyczących pięciu rewirów policyjnych w Wielkiej Brytanii, szacuje się, że u 69% zatrzymanych wykryto co najmniej jeden nielegalny środek odurzający. Jeśli zaś chodzi o osoby podejrzane o napaść-procent ten wynosi 61. 78 Analizując dane pochodzące z raportu EMCDDA można stwierdzić, iż liczba zanotowanych przestępstw wśród narkomanów wzrosła w większości krajów UE. Największy wzrost zanotowano w Irlandii, Finlandii i Norwegii. Według tego raportu w 10 krajach członkowskich w latach 1996-2001 przestępstwa dokonane głównie pod wpływem marihuany wzrosły we Francji, Niemczech, Luksemburgu, Hiszpanii. Natomiast pozostały na tym samym poziomie w Szwecji, a ilość ich zmniejszyła się w Irlandii, Austrii, oraz Wielkiej Brytanii. W ciągu tych samych pięciu lat przestępstwa dokonane pod wpływem heroiny zmalały w krajach UE- za wyjątkiem wielkiej Brytanii, gdzie z roku na rok wzrastają. Odwrotny trend zaobserwować można z kokainą- ilość przestępstw dokonanych pod jej wpływem wzrasta we wszystkich krajach UE z w wyjątkiem Niemiec i Portugalii. 79 1.5 Niepokojące tendencje Obecnie najważniejsze wyzwania to wzrost zagrożeń dla bezpieczeństwa publicznego przez przestępczość zorganizowaną, zmiana postaw społecznych w kierunku bardziej liberalnym, rozprzestrzenianie się narkomanii w więzieniach, rozszerzenie Unii Europejskiej. 80 Z całkowitą pewnością można stwierdzić, że Unia Europejska stale stawać będzie wobec nowych problemów, które wymagać będą szybkiego reagowania. Jedną z najbardziej niepokojących tendencji jest zmiana postaw społecznych w stosunku do narkotyków. Obserwuje się coraz większe przyzwolenie na ich stosowanie narkotyków. Są one coraz częściej postrzegane jako niegroźna używka, o czym świadczy duża popularność konopi indyjskich- i to zarówno wśród dorosłych, jak i młodzieży. Ponadto z jednej strony zaobserwować możemy, że próg inicjacji narkotykowej ciągle się obniża-sięgają po nie dzieci, a z drugiej strony wzrasta liczba osób dorosłych nadużywających tych substancji. 78 INCB apeluje by w walce z narkotykami oraz związaną z nią przestępczością stosować działania oparte na lokalnych społecznościach- artykuł dostępny na stronie internetowej: http://www.unic.un.org.pl/incb/2003.2.php z dnia 11 stycznia 2005. 79 Annual report, s. 34. 80 P. Jabłoński, Unijna strategia zapobiegania narkomanii, Serwis informacyjny Narkomania, 2003, nr 2 (21), s.24. 20

Kolejnym problemem jest narkomania w więzieniach. Z pewnością nie jest to zjawiskiem nowym, aczkolwiek w ostatnich latach problem ten stał się bardziej widoczny. Według szacunków EMCDDA każdego roku przez więzienia na obszarze Unii Europejskiej przechodzi najmniej 180.000 do nawet 600.000 tysięcy osób używających narkotyków. 81 Rozpowszechnienie używania narkotyków w więzieniach różni się znacząco w obrębie UE. Badania pokazują, że od 22 do 86% osadzonych deklaruje przynajmniej jednorazowe zażycie narkotyków podczas przebywania w zakładzie karnym, a od 10 do 36% deklaruje przyjmowanie w ciągu ostatnich 12-stu miesięcy. Zróżnicowana jest również liczba więźniów przyjmujących narkotyki drogą dożylną - od 0.2 do 34% osób - w zależności od badanego więzienia. 82 Taka sytuacja generuje z kolei dodatkowe problemy nieodłącznie związane z tą patologią- szczególnie rozszerzanie się zakażeń HIV i HCV. Zmusza to do wypracowania metod postępowania z osobami uzależnionymi przebywającymi w więzieniach, ponieważ iż dostęp do lecznictwa, czy też programów substytucyjnych jest ograniczony. Kolejną istotną kwestią jest ciągły wzrost spożycia narkotyków syntetycznych. Te wytwarzane na bazie prekursorów chemicznych substancje są stosunkowo tanie i najprostsze w produkcji. W Raporcie INCB za rok 2003 (Międzynarodowego Organu Kontroli Środków Odurzających- International Narcotics Control Board) - prognozuje się, że narkotyki syntetyczne mogą stać się największą grupą nielegalnie produkowanych narkotyków i będą stanowić większy problem niż te pochodzenia naturalnego. Innym poważnym problemem jest także nabywanie substancji nielegalnych przez Internet. Internet stał się narzędziem powodującym wzrost dostępności do narkotyków, forum, na którym można dowiedzieć się jak produkować np. narkotyki syntetyczne. 83 Potrzebę współpracy dotyczącej tego zjawiska potwierdzono na konferencji, która miała miejsce w Atenach 6-8 marca 2003. Istotnym problemem jest także działalność nielegalnych aptek internetowych- tych, które oferują substancje psychotropowe i leki zawierające środki odurzające bez recepty. Apteki te działają przede wszystkim w Tajlandii, Indiach i Pakistanie, ale odbiorcami są przede wszystkim klienci z Europy i Stanów Zjednoczonych. Raport INCB również zwraca uwagę na 81 strony internetowe EMCDDA: http://www.emcdda.eu.int/en/page/70_en.htm z dnia 21 stycznia 2005. 82 strony internetowe EMCDDA: http://www.emcdda.eu.int/nnoid=875 z dnia 22 stycznia 2005. 83 Walka z plagą syntetycznych narkotyków wyzwaniem dla całego świata: http://www.unic.un.org.pl/incb/2002.6php z dnia 11 listopada 2004. 21

ten proceder - według opublikowanego 3 marca 2004 roku Raportu sprzedaż farmaceutyków, które zawierają substancje objęte międzynarodową kontrolą znacznie wzrasta. 84 Szacuje się, że ekonomiczne skutki narkomanii będą ogromne. Prognozuje się, że leczenie chorób zakaźnych HIV oraz wirusowego zapalenia wątroby typu B i C będzie kosztować kraje Unii Europejskiej około 1,9 mld euro rocznie. Kwota ta stanowi pół procenta całego budżetu UE na opiekę zdrowotną. 85 84 Rośnie sprzedaż reglamentowanych środków odurzających przez Internet: http://www.unic.un.org.pl/incb/2003.4php z dnia 11 listopada 2004. 85 Raport Unii Europejskiej o narkomanii w Europie, Gazeta Wyborcza, 2002 01 11, s. 21. 22

ROZDZIAŁ DRUGI PROBLEM NARKOMANII I NARKOTYKÓW JAKO PRZEDMIOT WSPÓŁPRACY PAŃSTW UE Przez wiele lat Unia Europejska postrzegana była przede wszystkim jako forum współpracy w sferze ekonomicznej, niemniej jednak pierwsze inicjatywy wspólnego rozwiązywania problemu narkomanii w UE mają dość długą tradycję. Unia Europejska stworzyła ogólne zasady przeciwdziałania temu zjawisku, natomiast zasadnicze kompetencje zarówno decyzyjne, jak i wykonawcze pozostają w gestii państw członkowskich. Podkreśla się, że po pierwsze celem UE nie jest sformułowanie wspólnej polityki antynarkotykowej, po drugie polityka każdego państwa powinna uwzględniać swoje warunki społeczne, ekonomiczne czy też kulturowe w tej dziedzinie. Tymczasem według badania Eurobarometru z 2002 roku aż 71% Europejczyków uważa, że w kwestii narkotyków decyzje powinny być podejmowane na poziomie wspólnotowym. 86 Społeczeństwo UE podkreśla potrzebę osiągania komplementarności między działaniami poszczególnych krajów członkowskich oraz akcjami podejmowanymi przez samą Unię. Wszyscy ankietowani optują za wyższym poziomem ochrony, a większość z nich wskazuje na konieczność ograniczenia spozycia narkotyków, wpływu narkomanii na zagadnienia natury społecznej, finansowej, oraz rodzinnej osób uzależnionych. Zgodnie z danymi Eurobarometru (1995 rok) spożycie narkotyków najczęściej prowadzi do: problemów z prawem (zdaniem 95-96% ankietowanych), problemów społecznych (zdaniem 95-96% ankietowanych), biedy (zdaniem 95-96% ankietowanych), przemocy (zdaniem 91-94% ankietowanych), prostytucji (zdaniem 88-93% ankietowanych), samobójstw (zdaniem 90-92% ankietowanych), zakażeń AIDS (zdaniem 89-90% ankietowanych). 87 W celu analizy współpracy na forum unijnym konieczne jest opisanie ewolucji kształtowania się podejścia UE do tego problemu, a następnie scharakteryzowanie najważniejszych instrumentów i inicjatyw służących jej pogłębianiu. 86 http://www.euro.pap.pl z dnia 11 marca 2005. 87 F. Jasiński, Walka z narkotykami, Unia Europejska, 2000, nr 3, s. 86. 23