Szwecja: - chęć władców Szwecji zdobycia ziem mogących być zapleczem rolniczym kraju (surowy klimat i niewiele ziem uprawnych) - rywalizacja o dominację nad morzem Bałtyckim - Dążenie Zygmunta III Wazy do objęcia tronu w Szwecji, gdzie został zdetronizowany - włączenie do Polski Estonii w 1600r. - używanie tytułu króla Szwecji przez Zygmunta III Wazę i jego następców Działania: 1563-1570 udział Polski w północnej wojnie siedmioletniej (pierwsza wojna północna) W wojnie walkę toczyły Dania ze Szwecją i Polska ze Szwecją, potem doszło do nieporozumień na tle żeglugi narewskiej i w 1568 doszło do odwrócenia sojuszy 1570 rozejm w Szczecinie pokój duńsko-szwedzki i 3letni rozejm polsko rosyjski 1598-99 zbrojna wyprawa Zygmunta III do Szwecji zakończona jego klęską i detronizacją w Szwecji 1600-1611 pierwszy etap w ciągu długotrwałych wojen polsko-szwedzkich zapoczątkowany przez ogłoszenie przez Zygmunta III inkorporacji Estonii po Polski i atak Szwedów na Inflanty 1605 zwycięstwo polskiej husarii w bitwie pod Kircholmem (J.K Chodkiewicz) 1609 zawarcie sojuszu rosyjsko-szwedzkiego i zajęcie Mitawy przez Szwedów 1609-1611 z związku z zaangażowaniem sił polskich w dymitriady i wojnę z Rosją walki ze Szwedami stopniowo wygasły 1617-22 druga faza wojen- przewaga Szwedów, którzy zajęli część Inflant z Parnawą i Rygą 1622 rozejm w Mitawie 1625-35 trzeci etap wojen polsko-szwedzkich- przewaga Szwedów, którzy zajęli Dorpat 1626 zajęcie przez Szwedów Prus Królewskich z Piławą, Broniewem, Elblągiem, Tczewem, Oliwą, [Puckiem i blokada ujścia Wisły 1627 bitwa morska koło Oliwy, zwycięstwo polskich galeonów (A. Dickmann) 1629 zwycięstwo pod Trzcianą S. Koniecpolskiego nad dwukrotnie liczniejszymi oddziałami Gustawa Adolfa II 1629 rozejm w Altmarku- utrzymanie przewagi Szwecji 1635 rozejm w Sztumskiej wsi
Efekty: - po zakończeniu północnej wojny siedmioletniej sprawa Inflant nie została rozwiązana -rozejm w Altmarku- Szwedzi przejęli ziemie na północ od Dźwiny i wszystkie porty oprócz gdańska, Królewca, Pucka, mieli prawo do [pobierania cła, Sztum, Malbork i Iławę oddano w zarząd elektorowi brandenburskiemu, handel ze Szwecją został zwolniony od ceł -rozejm w sztumskiej Wsi- Szwedzi wycofali załogi z Prus królewskich, zrezygnowali z pobierania ceł gdańskich, zobowiązali się oddać zagarniętą flotę polską a Piławę zwrócić księciu Prus, zatrzymali natomiast opanowaną wcześniej część Inflant a Władysław IV Waza zrezygnował z roszczeń do tronu Szwecji -dążenie króla Szwecji Karola Gustawa do Podporządkowania sobie Rzeczypospolitej -formalnie Karol Gustaw uzasadniał wkroczenie do Polski nieprawnym używaniem tytułu króla Szwecji przez Jana Kazimierza Działania: 1655-60 wojna północna tzw. Potop szwedzki 1655 uderzenie Szwedów na Polskę i Litwę od Pomorza Zach. I Inflant 25 VII kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem 18 VIII poddanie Litwy (zdrada Janusza Radziwiłła) 8 IX zajęcie Warszawy 17 X kapitulacja Krakowa 26 X kapitulacja armii koronnej i ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk VII-XII 1655 powstanie oddziałów partyzanckich wywołane przez wojska szwedzkie dopuszczające się grabieży i gwałtów na zajmowanych terytoriach XI-XII oblężenie Jasnej Góry (przeor paulinów- Kordecki) XII zawiązanie prze szlachtę polską antyszwedzkiej konfederacji w Tyszowicach I 1656 przekształcenie w Łańcucie konfederacji tyszowieckiej w generalną II-XII Zawyki ze Szwedami (Czerniecki) Szwecję poparła Brandenburgia
IV śluby Jana Kazimierza w katedrze lwowskiej i zwycięstwo pod Warką XII traktat w radna projektem rozbioru polski (Szwecja, Brandenburgia, Siedmiogród, Kozacy) 1657 najazd wojsk Jerzego Rakoczego na Polskę i wsparcie polski przez cesarza Leopolda Habsburga oraz Danię Kapitulacja armii siedmiogrodzkiej Rakoczego, otoczonej przez Czarnieckiego i Lubomirskiego pod czarnym Ostrowcem na Ukrainie 9 IX traktat Walewski- między rzeczpospolitą a elektorem Brandenburgii Fryderykiem Wilhelmem w zamian za zerwanie sojusze ze Szwecją rzeczpospolita rozwiązała stosunek lenny z Prusami. Traktat bydgoski przymierze wieczyste, fryderyk dostał w lenno ziemię lębordzko- bytowską 1658- antyszwedzkie działania wojsk Czarnieckiego w Danii 1660 pokój w oliwie Efekty: - ogromne zniszczenia na ziemiach polskich - Jan Kazimierz zrzekł się pretensji od tronu Szwecji - likwidacja zależności lennej Prus od Polski - większa część Inflant znalazła się w granicach Szwecji -Polska zachowała część Inflant (Łagalię) i uznała suwerenność Prus (potwierdzenie traktatów welawsko- bydgoskich) -protestantom w Prusach królewskich zagwarantowano tolerancję religijną Rosja: -rywalizacja o Inflanty - zaangażowanie magnaterii polskiej w dymitriady -dążenie magnatów polskich do powiększenia swoich majątków na wschodzie -dążenie Zygmunta II wazy do objęcia tronu w Moskwie -dążenie kościoła katolickiego do podporządkowania sobie prawosławia -podporządkowanie się Kozaków Rosji
Działania: XVIw- wojna o Inflanty 1558-1582 zajęcie przez Rosjan Narwy, Dorpatu i wschodniej części Inflant 1561-1570- na mocy pokoju szczecińskiego Rosja zagarnęła Dorpat Szwecję północną część z Rewiem, dania wyspy Ozalię i dago na Bałtyku, a Rzeczypospolita Kurlandię jako lenno 1577-82 po pierwszych sukcesach armii cesarskiej wynikających z wewnętrznych problemów Polski opanowanie większości obszaru Inflant do kontrakcji przystąpił król Polski Stefan Batory który poprowadził trzy wyprawy przeciwko Rosjanom zakończone zdobyciem Połocka w 1579 i wielkich łuków w 1580 a w efekcie przyłączeniem do rzeczpospolitej na mocy rozejmu w 1582 w jamie Zapolskim ziemi połockiej i zwróceniem Inflant 1604-1606 pierwsza dymitriada 1607-09 druga 1609-12 interwencyjna wojna z Rosją po wmieszaniu się W wewnętrzne sprawy Rosji i wybraniu na cara przez bojarów Władysława Wazy 1609-11 oblężenie i zdobycie smoleńska przez wojska żółkiewskiego pod Kłuszynem 1612 kapitulacja polskiej załogi Kremla 1617-18 nieudana wyprawa na Moskwę Władysława IV 1618- rozejm w Dywilinie 1632-34 kolejna wojna- Moskwa podjęła zakończone niepowodzeniem działanie zbrojne w celu odzyskania smoleńska 34- pokój w Polanowie 54-67- wojna wywołana podpisaniem przez Rosję i kozaków ugody hadziackiej jednak wobec najazdu szwedzkiego na Polskę car nie chciał za bardzo wzmocnić Szwecji i zrezygnował z walki 56- rozejm w Niemieżu brak zmian terytorialnych a Rosja obiecała Polsce pomoc wojskową w walce ze Szwedami 60- wznowienie działań wojennych VI 60 zwycięstwo w bitwie pod Połonką XI zwycięstwo pod Cudnowem 67 rozejm w Andruszowie 86 moskiewski pokój Grzymułowskiego bardzo niekorzystny dla polski 1700-21 udział polski w wielkiej wojnie północnej definitywna utrata Inflant na rzecz Rosji
Efekty: - rozejm w jamie Zapolskim- Rosjanie zrzekli się ziemi połockiej ewakuowali załogi z zamków w Inflantach a rzeczpospolita zwróciła ostatnie zdobycze na ziemiach (m in wielkie łuki) - Wzrost zainteresowania ziemiami wschodnimi wśród polskiej magnaterii po okresie dymi triad - wzrost niechęci polsko- rosyjskiej po interwencji polaków w Moskwie - rozejm w Dywilinie- przy Rzeczypospolitej pozostały ziemia smoleńska, czerniohowska, siewierska,, pominięto sprawę pretensji Władysława wazy do tronu rosyjskiego - pokój w Polanowie: Rzeczpospolita odzyskała większość ziem zwróconych Rosji po rozejmie w Dywilinie Rosja zrzekła się pretensji do Infant i zobowiązała się zapłacić 200tys. Rubli srebrnych odszkodowania wojennego. Władysław IV Waza zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego oraz zrezygnował z używania tytułu cara -rozejm w Andrudszowie- Rosja zatrzymała ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską, Ukrainę lewobrzeżną oraz Kijów formalnie na 2 lata a faktycznie na stałe przewidziano prowadzenie wspólnych działań przeciwko Turcji. -pokój Grzymułowskiego- pokój wieczysty potwierdził rozejm anduszopwski. Turcja: - ekspansja polskich magnatów na teren Mołdawii - najazdy tatarów podległych sułtanowi na ziemie polskie - poparcie Austrii w konflikcie z Turcją - Łupieżcze wyprawy Kozaków na tereny Tureckie - rywalizacja polityczna o Mołdawię - udzielenie przez Polskę pomocy Habsburgom w walce z lennikiem tureckim ks. Siedmiogrodu Działania: 1620 wyprawa wojsk polskich do Mołdawii i klęska w Biwie pod Cecorą- Żółkiewski, Sobieski 1621 odwetowa wyprawa turecka zatrzymana pod Chocimiem, śmierć Chodkiewicza, zawarcie pokoju chocimskiego 1666 hetman kozacki Doroszenko uznał się lennikiem tureckim, godziło to w interesy Polski i doprowadziło do wybuchu nowej wojny 72- udana wyprawa Mehmeta IV na Polskę, zdobycie kamieńca podolskiego, pokój w Buczaczu
73- zwycięstwo Jana Sobieskiego pod Chocimiem 76- zwycięstwo Jana Sobieskiego w oblężonym Żurawnie, zawarcie rozejmu żurawieńskiego 81- polsko- austriackie przymierze przeciw Turcji 83- zwycięstwo pod Wiedniem (odsiecz wiedeńska), zwycięstwo pod Parkanami 84- powstanie Ligi Świętej- przymierza Polski, Austrii, Wenecji i papiestwa przeciwko Turkom 84-91- okres walk, w której żadna ze stron nie uzyskała znaczącej przewagi 98- zwycięstwo wojsk polskich nad tatarami w bitwie pod Pohajcami 99- kres wojen polsko- tureckich Efekty: - pokój chocimski: ustalono granicę polsko- turecką na Dniestrze - pokój w Buczaczu: Polska utraciła województwa: podolskie, Racławskie, południową część Kijowszczyzny oraz zobowiązała się płacić haracz - rozejm w Żurawnie: zawarty przy pośrednictwie Francji, Turcji pozostawiono większą część zdobyczy na Ukrainie, w tym Podole z Kamieńcem - pokój w Karłowicach- Polska odzyskała Podole wraz z kamieńcem oraz zajęte przez Turków tereny województw kijowskiego i bracławskiego - pogranicze polsko-ukraińsko-tureckie uległo spustoszeniu i wyludnieniu - Po zakończeniu wojen stosunki polsko- tureckie były więcej niż poprawne - Turcja nie uznała rozbiorów polski Kozacy: - dążenie magnaterii polskiej do podporządkowania sobie kozaków - traktowanie przez szlachtę polską Kozaków na równi z pańszczyźnianymi chłopami - najazdy kozackie na ziemie tatarsko-kozackie co narażało polaków na problemy - dążenie Kozaków do powiększenia rejestru.
- dążenie Kozaków do uzyskania większych swobód politycznych i przywilejów analogicznych ze szlacheckimi. -konflikty religijne między katolikami a prawosławnymi na Ukrainie Działania: 1591-93 powstanie Kozackie pod wodzą Kosińskiego wywołane niezadowoleniem Kozaków z ustawy, która podporządkowywała ich władzy hetmana koronnego i ujmowała w ramy rejestru kozackiego stłumione przez nadworne wojsko Ostrogockich i Wiśniowieckich 95-96 powstanie pod wodza nalewajki spowodowane polską kolonizacją na Ukrainie i decyzją sejmu zaostrzającą represje wobec Kozaczyzny stłumione przez Żółkiewskiego 1625- powstanie Żmajły- stłumione przez koniecpolskiego 30- powstanie Fedorowicza wybuchło na skutek konfliktu uprzywilejowanych Kozaków uprzywilejowanych (rejestrowanych) a pozostałymi. Zakończone ugodą 35- powstanie I Sulimy- zniszczenie Kudaku, twierdzy nadnieprzańskiej utrudniającej Kozaków organizowanie wypraw na tereny tureckie- stłumione przez wojska polskie i Kozaków rejestrowych 37-38 powstanie Pawluka stłumione przez Potockiego. 38 powstanie Putywlca wywołane przez kozaków wypisanych z rejestru- stłumione prze Wiśniowieckiego. 48-54 powstanie Chmielnickiego 48 porażki wojsk magnackich i koronnych (Żółte Wody, Korsuń, Piławce) 49 ugoda zborowska0 tytuł hetmana kozackiego dla Chmielnickiego, usunięcie jezuitów z województw kozackich, podniesienie rejestru do 40 tys. Powołanie prawosławnego metropolity kijowskiego do senatu, zagwarantowanie kozakom sprawowania przez nich urzędów na kozackiej Ukrainie 51 zwycięstwo Jana Kazimierza w bitwie pod Beresteczkiem 51 ugoda w Białej Cerkwi- zmniejszenie rejestru do 20 tys. Ograniczenie terytorium kozackiego do woj. Kijowskiego 52 wznowienie walk, bitwa pod Batohem, porażka polaków 53 ugoda chmielnickiego z Janem Kazimierzem w Żwańcu (potwierdzenie Zborowa) 54 uchwalenie przez starszyznę kozacką w Perejasławiu ugody z Rosją- zjednoczenie lewobrzeżnej Ukrainy z Rosją 57- śmierć Chmielnickiego 1702-04 powstanie S. Pejela wywołane likwidacją wojska kozackiego przez Sejm- ostatecznie stłumione dopiero w 1714, było to ostatnie znaczące powstanie kozackie
Efekty: - tworzenie się wśród Kozaków więzów o charakterze narodowościowym - zniszczenia na ziemiach polskich - dostanie się Kozaczyzny w strefę wpływów Rosyjskich - wzrost niechęci polsko- ukraińskiej SKUTKI WOJEN RZECZYPOSPOLITEJ: - straty terytorialne na rzecz Rosji, Szwecji, Turcji, Prus, - ogromne straty demograficzne - zniszczenia gospodarcze - znaczne obniżenie się poziomu życia kulturalnego - ksenofobia i nietolerancja religijna - stereotyp Polski jako przedmurza Chrześcijaństwa - mimo chwilowych sukcesów i okrycia się sławą przez polskich wodzów i żołnierzy (husaria) pogorszenie stanu obronności Rzeczypospolitej - obniżenie się prestiżu Rzeczypospolitej