econstor zbw www.econstor.eu

econstor www.econstor.eu Der Open-Access-Publikationsserver der ZBW Leibniz-Informationszentrum Wirtschaft The Open Access Publication Server of the ZBW Leibniz Information Centre for Economics Czapiński, Janusz Article Podsumowanie Badań Contemporary Economics Provided in Cooperation with: University of Finance and Management, Warsaw Suggested Citation: Czapiński, Janusz (211) : Podsumowanie Badań, Contemporary Economics, ISSN 1897-9254, Vol. 5, Iss. 3, pp. 353-376 This Version is available at: http://hdl.handle.net/1419/55892 Nutzungsbedingungen: Die ZBW räumt Ihnen als Nutzerin/Nutzer das unentgeltliche, räumlich unbeschränkte und zeitlich auf die Dauer des Schutzrechts beschränkte einfache Recht ein, das ausgewählte Werk im Rahmen der unter http://www.econstor.eu/dspace/nutzungsbedingungen nachzulesenden vollständigen Nutzungsbedingungen zu vervielfältigen, mit denen die Nutzerin/der Nutzer sich durch die erste Nutzung einverstanden erklärt. Terms of use: The ZBW grants you, the user, the non-exclusive right to use the selected work free of charge, territorially unrestricted and within the time limit of the term of the property rights according to the terms specified at http://www.econstor.eu/dspace/nutzungsbedingungen By the first use of the selected work the user agrees and declares to comply with these terms of use. zbw Leibniz-Informationszentrum Wirtschaft Leibniz Information Centre for Economics

CONTEMPORARY ECONOMICS Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 5 Issue 3 September 211 SPECIAL ISSUE SOCIAL DIAGNOSIS 211 OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND DIAGNOZA SPOŁECZNA 211 WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW Edited by: Janusz Czapiński and Tomasz Panek Raport Diagnoza Społeczna 211 finansowany przez: Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego

CONTEMPORARY ECONOMICS ABSTRACTED/INDEXED: Cabell s Directories ECONIS EconStor GALE Science in Context Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 9 pts) Research Papers in Economics (RePEc) SCOPUS The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest Ulrichsweb Contemporary Economics is published with the financial support of Polish Ministry of Science and Higher Education, in the frame of research supporting activity and programme INDEX PLUS. Academic Board Icek Ajzen (USA) Damodaran Appukuttan Nair (India) Zenon Biniek (Poland) Constantin A. Bob (Romania) Wiesław Dębski (Poland) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Zoran Ivanovic (Croatia) Sten Jönsson (Sweden) Victor Martinez Reyes (USA) Ieva Meidute (Lithuania) Fatmir Memaj (Albania) Grażyna Rytelewska (Poland) Shelby D. Hunt (USA) Maria Sierpińska (Poland) President of Academic Board Miemie Struwig (South Africa) Tadeusz Szumlicz (Poland) Editorial Board Witold Jakóbik Henryk Król Editor in Chief Witold Małecki Danuta Mliczewska Deputy Editor in Chief Włodzimierz Rembisz Marcin Staniewski Deputy Editorial Manager Piotr Szczepankowski Editorial Manager Ryszard Wilczyński Address of Editors: CONTEMPORARY ECONOMICS University of Finance and Management in Warsaw 1 3 Warsaw, 55 Pawia Str., room 211, phone: (22) 536 54 54 e-mail: editorial@ce.vizja.pl www.ce.vizja.pl Publisher: Vizja Press & IT 1 29 Warsaw, 6 Dzielna Str. phone/fax: (22) 536 54 68 e-mail: vizja@vizja.pl www.vizja.net.pl All articles published in the quarterly are subject to reviews

Diagnoza społeczna 211 353 Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. (211). Podsumowanie badań. Diagnoza Społeczna 211 Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 5(3), 353-376 9. PODSUMOWANIE BADAŃ Janusz Czapiński 9.1. Plus dla Polaka, minus dla Polaków Żyjemy ciągle w kulturze zawiści i nieufności. Nie wyruszyliśmy jeszcze w drogę ku społeczeństwu obywatelskiemu. Ale rozwijamy się, i to w całkiem niezłym tempie, nawet w okresie światowego kryzysu, tyle że w ostatnich latach dużo szybciej indywidualnie niż zespołowo. Widać to wyraźnie, gdy porównamy kondycję finansową polskich rodzin z kondycją budżetu centralnego, Polacy bogacili się między 28 i 21 rokiem, podobnie jak w poprzednich latach, w tempie podobnym do wzrostu PKB 19, a państwo, czyli budżet centralny, wręcz ubożeje w gwałtownym w ostatnich latach tempie (wykres 9.1.1). Poczynając od połowy minionej dekady dochody budżetu rosły szybciej niż PKB i dochody gospodarstw domowych, głównie dzięki dotacjom UE i pożyczkom. Te ostatnie spowodowały narastanie długu publicznego, zbliżając go niebezpiecznie do pierwszego progu oszczędnościowego, zapisanego w Konstytucji. Na tym tle przetoczyła się i toczy nadal gorąca debata publiczna. Wobec niepewnej sytuacji gospodarczej na świecie i w naszym najbliższym otoczeniu europejskim, ton tej debaty staje się coraz bardziej złowróżbny, żeby nie powiedzieć katastroficzny. Na rodakach nie robi to jednak większego wrażenia. Mimo radykalnego spowolnienia tempa wzrostu zamożności, nie tracą oni optymizmu, a większość wskaźników dobrostanu rośnie nadal, jak za najlepszych lat koniunktury gospodarczej. Skumulowana zmiana procentowa 6 5 4 3 2 1 1 Dochód roczny na jednostkę ekwiwalentną PKB Budżet państwa 51,6 52,5 48 44,6 42,4 38 26 17,1 21,3 5,6 8 11 2,5 2 1999 22 24 26 28 21 Wykres 9.1.1. Skumulowana procentowa zmiana realnych wartości dochodu rocznego gospodarstw domowych na osobę, PKB i budżetu państwa w okresie od 1999 r. do 21 r. Polacy opanowali nieźle sztukę gry z państwem i w związku z tym widzą coraz słabszy związek między tym, co robi państwo (władze), a tym, jak wygląda ich własne życie. Zaradność Polaków umożliwia im poprawę własnego bytu bez oglądania się na innych i niezależnie od stanu wspólnoty. Ilustracją pogłębiającego się rozwodu obywateli ze swoim państwem jest zestawienie oceny sytuacji w kraju z odsetkiem respondentów żyjących w gospodarstwach domowych, w których stałe dochody nie wystarczają na zaspokojenie bieżących potrzeb (tabela 9.1.1). Mimo systematycznej poprawy indywidualnego bytu (niemal trzykrotny spadek ubogich gospodarstw od 1992 r.) pozostajemy niezadowoleni z sytuacji w kraju (niemal taki sam poziom jak w 1997 r., konsekwentnie od początku transformacji jest to najniższy wskaźnik satysfakcji w zbiorze około dwudziestu różnych aspektów życia por. rozdz. 5.2). To ilustruje doskonale, jaką drogę przeszli Polacy w poprawianiu jakości swojego życia, a jaką drogę w opinii obywateli przeszła Polska. Rozwijamy się wciąż molekularnie a nie zespołowo (Czapiński, 28). Zasadniczym tego powodem jest przypuszczalnie brak kapitału społecznego (Czapiński, 211b). 19 Dane te dotyczą dochodu miesięcznego na jednostkę ekwiwalentną z roku poprzedzającego badanie, a więc w badaniu tegorocznym z 21 r. Porównanie dochodów z miesiąca poprzedzającego badanie (w 211 z marca-kwietnia) nie pokazuje już takiego wzrostu między 29 i 211 r. (por. rozdz. 4.1).

Diagnoza społeczna 211 354 Tabela 9.1.1. Odsetek gospodarstw domowych deklarujących, że ich stałe dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb, oraz odsetek dorosłych Polaków zadowolonych z sytuacji w kraju w latach 1992-211 Wskaźnik 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2 23 25 27 29 211 Odsetek gospodarstw, w których stałe dochody nie 7,6 74,2 68,8 64,5 64,8 66,2 46,7 42,3 37, 3,2 28, 25,7 zaspokajają potrzeb Odsetek osób zadowolonych z 9,4 8,2 11,2 16,4 2,1 25,7 19,7 14,1 12,6 19,3 27, 26, sytuacji w kraju Źródło danych: lata 1992-1997 Czapiński, 1998; lata 2-211 Diagnoza Społeczna. Rosnącej zaradności indywidualnej nie towarzyszy wzrost umiejętności współpracy (por. rozdz. 6.3). A nie uczymy się współpracy bo nie ufamy ogólnie innym ludziom; wyjątek robimy tylko dla członków własnej rodziny i rzadziej -- sąsiadów. Nie ufamy także generalnie instytucjom (z wyjątkiem NBP) (wykres 9.1.2). Sąsiadów 57,1 Członków własnej rodziny 89,9 Tow. ubezpieczeniowych 14 Sądów 32,2 Giełdy 6,7 7,8 8,3 Narodowego Banku Polskiego Banków komercyjnych Banków Policji ZUS-u 2,4 21,4 24,5 22,6 44,6 45 44 41,9 45,5 53,1 23 25 27 29 211 Parlamentu Europejskiego 15,3 21,6 Prezydenta 13 29 Rządu 12,8 16,6 Funduszy emerytalnych 13,1 9,9 15,3 1,3 Sejmu 7,9 13,2 Funduszy Inwestycyjnych 7,5 7 12,8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 UWAGI: W odniesieniu do Parlamentu Europejskiego i polskiego Sejmu wyniki Europejskiego Sondażu społecznego z 26/8 r. są bardzo podobne, jeśli brać pod uwagę osoby, które na 1-punktowej skali zaufania zaznaczyły odpowiedzi od 7 do 1, gdzie 1 było zdefiniowane jako całkowite zaufanie : 5 procent ufających parlamentowi krajowemu i 16,4 proc. ufających Parlamentowi Europejskiemu. Wykres 9.1.2. Odsetek respondentów deklarujących zaufanie do różnych instytucji i osób Polska jest tym członkiem Unii Europejskiej, gdzie różnica między zaufaniem do Parlamentu Europejskiego i krajowego jest, tuż po Bułgarii, największa na korzyść Parlamentu Europejskiego. 11 Niepokoić przy tym musi fakt, że to w grupach społecznych, które mają lub będą miały decydujący wpływ na rozwój kraju, a więc mieszkańców 11 We wszystkich krajach, nowych członkach UE obywatele bardziej ufają Parlamentowi Europejskiemu niż krajowemu w przeciwieństwie do krajów starej Unii.

Wykształcenie Klasa miejscowości zamieszkania Wiek Diagnoza społeczna 211 355 dużych aglomeracji, osób młodych i wykształconych rozziew w zaufaniu do władzy krajowej i europejskiej jest największy (wykres 9.1.3). Jeśli chcemy, a naszym zdaniem powinniśmy rozwijać się zespołowo, należy pilnie wprowadzić do szkół, a nawet już do przedszkoli specjalny przedmiot, nazwijmy go kompetencje obywatelskie. Polska młodzież ma niezłą wiedzę o społeczeństwie, wygrywa pod tym względem rankingi międzynarodowe, ale jednocześnie w tych samych rankingach zajmuje ostatnie miejsce w praktycznym stosowaniu wiedzy obywatelskiej: nie potrafi się samoorganizować, współpracować, nie udziela się w ramach wolontariatu, jest tak samo molekularna jak jej rodzice (patrz www.szkolabezprzemocy.pl). Potrzebne są zatem nie klasyczne lekcje z wykładem i podręcznikiem, lecz takie formy edukacji, a właściwie wychowania, które pokażą młodym Polakom konkretne korzyści wynikające z podjęcia ryzyka współdziałania. Bez poważnego zainwestowania w kapitał społeczny nie mamy co marzyć o tysiącach kilometrów autostrad. Oprócz szkoły są jeszcze dwa inne miejsca, gdzie można by z powodzeniem przekonywać rodaków do większego zaufania i współpracy: urzędy publiczne i firmy. Jeśli chodzi o urzędy, diabeł tkwi w regulacjach prawnych i kulturze urzędników. Przepisy, którymi kierują się urzędnicy, skrojone są na potencjalnego oszusta; uniemożliwiają zatem przerwanie błędnego koła nieufności. Wiele firm docenia oczywiście znaczenie kapitału społecznego, ale większość nie wie, jak go budować. Jest zatem pilna potrzeba szkolenia doradców i trenerów w tym właśnie zakresie; sam HR nie wystarczy. 65+ lat 2,47 18,5 6-64 lata 16,1 21,4 45-59 lat 12,9 2,6 35-44 lata 11,6 2,9 25-34 lata 12,8 25,6 Do 24 lat 9 2,4 Wieś 12,1 17,5 Parlament UE Miasta do 2 tys. 12,1 19,9 Sejm Miasta 2-1 tys. 15 22,3 Miasta 1-2 tys. 14,4 24,6 Miasta 2-5 tys. 13,6 28,2 Miasta>5 tys. 14 28,1 Wyzsze 16,6 32,3 Średnie 13,9 22,9 Zasadnicze zawodowe 1,5 17,1 Podstawowe 13,4 12,7 5 1 15 2 25 3 35 Wykres 9.1.3. Zaufanie do Sejmu RP i Parlamentu Europejskiego w różnych grupach społeczno-demograficznych

Diagnoza społeczna 211 356 9.2. Jakość życia różnych grup społeczno-demograficznych Warto na zakończenie zadać ogólne pytanie: jak bardzo zróżnicowane są dzisiaj warunki i jakość życia Polaków i jak to zróżnicowanie zmieniło się w ostatnich dwóch latach, czy rozwarstwienie społeczne rośnie, czy maleje, komu wiatr w plecy, a komu w oczy, czy słabi stają się coraz słabsi, a mocni coraz mocniejsi? Sprawdźmy, jak wielowymiarowa jakość życia, obejmująca najważniejsze wskaźniki omawiane wyżej oddzielnie w poszczególnych rozdziałach, stratyfikuje dziś polskie społeczeństwo; czy można mówić o jednoznacznie wygranych i przegranych, jak duże są różnice między jednymi i drugimi i czy te różnice na różnych wymiarach jakości życia rosną czy maleją. Tworząc syntetyczne miary jakości życia staraliśmy się zachować równowagę między wskaźnikami obiektywnymi i subiektywnymi, a także uwzględnić możliwie największe spektrum różnorodnych aspektów. Wyróżniliśmy 8 treściowo niezależnych z założenia wymiarów, które posłużyły do skonstruowania syntetycznego, ogólnego wskaźnika jakości życia: kapitał społeczny aktywność na rzecz środowiska lokalnego, udział w wyborach samorządowych w 21 r. (w 29 r. udział w wyborach parlamentarnych w 27 r., w 27 r. udział w wyborach samorządowych a w 25 r. udział w referendum unijnym), udział w nieobowiązkowych zebraniach, pozytywny stosunek do demokracji, przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, przekonanie, że większości ludzi można ufać; dobrostan psychiczny poczucie szczęścia, ocena całego dotychczasowego życia, nasilenie objawów depresji psychicznej, ocena minionego roku; dobrostan fizyczny natężenie symptomów somatycznych, poważna choroba w minionym roku, stopień niepełnosprawności, natężenie stresu związanego ze zdrowiem; dobrostan społeczny brak poczucia osamotnienia, poczucie, że jest się kochanym i szanowanym, liczba przyjaciół; poziom cywilizacyjny poziom wykształcenia, posiadanie nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych i obycie z nimi (telewizja satelitarna lub kablowa, laptop, komputer stacjonarny, tel. komórkowy, podłączenie do internetu, posługiwanie się komputerem, korzystanie z internetu), czynna znajomość języków obcych, posiadanie prawa jazdy; dobrobyt materialny dochód gospodarstwa domowego na jednostkę ekwiwalentną, liczba posiadanych przez gospodarstwo dóbr i urządzeń od pralki automatycznej po łódź motorową i dom letniskowy (z wyłączeniem urządzeń wchodzących w skład wskaźnika poziomu cywilizacyjnego); stres życiowy suma 6 kategorii stresu mierzonego doświadczeniami w zakresie: finansów, pracy, kontaktów z urzędami, wychowania dzieci, relacji w małżeństwie, ekologii (mieszkanie, okolica); patologie nadużywanie alkoholu i używanie narkotyków, palenie papierosów, wizyty u psychiatry lub psychologa, bycie sprawcą lub ofiarą łamania prawa (włamania, napady, kradzieże). Wszystkie wskaźniki cząstkowe, w których skład wchodziły zmienne mierzone na różnych skalach, stanowiły sumę standaryzowanych zmiennych składowych. Następnie same były standaryzowane, a suma ich wielkości standaryzowanych stanowiła ogólny wskaźnik jakości życia, który na koniec także został wystandaryzowany. W tej postaci miary te mają charakter względny i pokazują jedynie położenie osób i grup w stosunku do średniej z próby. Zanim przejdziemy do omówienia różnic społecznych w ogólnym wskaźniku jakości życia, zobaczmy, na ile wskaźniki cząstkowe są ze sobą skorelowane i czy układają się w jeden spójny syndrom, czy też podobnie jak wskaźniki wykluczenia tworzą kilka względnie niezależnych czynników umożliwiających poszczególnym ludziom i grupom społecznym kompensowanie braków w jednym zakresie lepszą pozycją w innych zakresach. Analiza czynnikowa z rotacją varimax ujawnia we wszystkich czterech pomiarach dwa niezależne czynniki wyjaśniające łącznie po ok. 5 wariancji wskaźników składowych (tabela 9.2.1). Pierwszy czynnik, który wyjaśnia największą porcję zmienności (ok. 3 proc.), określić można jako cywilizacyjne warunki życia (w skrócie warunki życia); definiują go głównie poziom cywilizacyjny i dobrobyt materialny, ale w jego zakres wchodzi także kapitał społeczny, dobrostan fizyczny i dobrostan psychiczny. Drugi czynnik, wyjaśniający od 18 do 19 proc. zmienności, określić można jako styl życia; definiują go głównie stres życiowy, dobrostan społeczny i patologie; z warunkami życia łączą go dwa wymiary: dobrostan psychiczny i dobrostan fizyczny. Tak więc, o zdrowiu (fizycznym i psychicznym) decydują zarazem warunki życia i styl życia. Ten układ wyników potwierdza tezę, że nie ma dziś w Polsce jednego wymiaru jakości życia. Zatem ci, którym nie wiedzie się materialnie, nie są zbyt nowocześni i wykazują małą aktywność społeczną, mogą mimo to cieszyć się innymi względami losu wolnością od patologii, doświadczaniem niewielkiego stresu i dużym wsparciem społecznym.

Diagnoza społeczna 211 357 Tabela 9.2.1. Wyniki analizy czynnikowej wymiarów jakości życia z rotacją varimax Wymiary jakości życia Ładunki czynnikowe Poziom cywilizacyjny Styl życia 211 29 27 25 211 29 27 25 Poziom cywilizacyjny,848,851,845,832 Dobrobyt materialny,747,742,72,722 Kapitał społeczny,461,497,481,528 Dobrostan fizyczny,492,58,514,448,449,441,422,481 Dobrostan psychiczny,64,619,69,56,67,592,599,653 Dobrostan społeczny,577,595,628,612 Stres życiowy,69,659,673,643 Patologie,546,547,524,559 Proc. wyjaśnionej wariancji 31,2 31,8 3,4 29,8 18,7 18,2 18,4 19,4 UWAGI: pokazano ładunki czynnikowe o wartościach powyżej,4. Tabela 9.2.2. Ogólny wskaźnik jakości życia w całych próbach z lat 25-211 w przekroju grup społecznodemograficznych Ranking Jakość życia Grupa społeczno-demograficzna 211 29 27 25 211 29 27 25 1 1 1 2 Wykształcenie wyższe i policealne,6,65,65,62 2 2 2 1 Uczniowie i studenci,56,53,56,63 3 3 3 4 Prywatni przedsiębiorcy,48,5,49,45 4 5 5 3 Wiek 18-24 lata,43,41,4,48 5 4 4 5 Pracownicy sekt. Publicznego,41,46,44,44 6 6 6 7 Wiek 25-34 lata,35,38,33,3 7 7 9 13 Miasta 5 tys. i więcej,31,28,2,11 8 8 8 9 Małżeństwa z 2 dzieci,27,25,24,21 9 1 7 6 Kawaler/panna,22,22,26,32 1 9 12 8 Pracownicy sektora prywatnego,18,25,11,21 11 11 11 12 Małżeństwa z 1 dzieckiem,17,22,15,13 12 13 19 21 Wiek 35-44 lata,16,15,3 -,3 13 12 1 1 Wykształcenie średnie,12,18,17,2 14 14 17 17 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci,8,1,3,3 15 15 18 2 Żonaty/zamężna,8,9,3 -,1 16 16 14 15 Miasta 2-5 tys.,6,8,7,9 17 17 15 14 Mężczyzna,6,7,6,9 18 21 21 19 Gospodarstwa wielorodzinne,2 -,2,1, 19 22 16 16 Miasta poniżej 2 tys., -,3,3,9 2 2 22 18 Małżeństwa bez dzieci -,1,1 -,5,2 21 19 2 22 Miasta 2-1 tys. -,2,4,2 -,6 22 18 13 11 Miasta 1-2 tys. -,4,4,1,18 23 23 23 23 Kobieta -,5 -,6 -,5 -,7 24 25 24 26 Rolnicy -,5 -,11 -,6 -,13 25 24 33 36 Gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe -,9 -,9 -,4 -,63 26 26 25 24 Wieś -,1 -,12 -,12 -,9 27 29 28 28 Inni bierni zawodowo -,15 -,19 -,18 -,21 28 27 27 27 Wiek 45-59 lat -,15 -,15 -,16 -,16 29 28 26 25 Wykształcenie zasadnicze -,16 -,17 -,14 -,11 3 3 29 29 Wiek 6-64 lata -,24 -,27 -,21 -,28 31 32 3 3 Rodziny niepełne -,27 -,36 -,3 -,3 32 31 32 32 Bezrobotni -,33 -,35 -,4 -,35 33 33 31 31 Emeryci -,39 -,39 -,33 -,31 34 35 34 34 Rozwodnik/rozwódka -,52 -,56 -,44 -,52 35 34 36 35 Gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe -,57 -,53 -,58 -,56 36 36 35 33 Wiek 65+ lat -,61 -,62 -,53 -,5 37 37 37 38 Wdowiec/wdowa -,72 -,73 -,71 -,69 38 39 38 37 Wykształcenie podstawowe -,86 -,85 -,76 -,68 39 38 39 39 Renciści -,88 -,82 -,77 -,8 Stwierdzona wyżej niezależność dwóch czynników jakości życia na poziomie indywidualnym w przypadku poszczególnych ludzi może jednak znikać lub zmniejszać się radykalnie w przekroju grup społecznych. Niewykluczone, że jedne segmenty społeczeństwa są jak Hiob dotknięte wszelkimi nieszczęściami, a inne cieszą się dobrym życiem pod każdym względem. Aby sprawdzić, czy tak istotnie jest, określiliśmy pozycję na ogólnym i ośmiu szczegółowych wymiarach jakości życia 174 grup wyróżnionych ze względu na szereg nie w pełni rozłącznych kryteriów demograficzno-społecznych, takich jak wiek, płeć, poziom wykształcenia, klasa

Diagnoza społeczna 211 358 miejscowości zamieszkania, województwo, podregion, miasto, typ rodziny, status społeczno-zawodowy, zawód obecnie wykonywany i stan cywilny. Wyniki prezentują tabele 9.2.2-9.2.11 (ogólny wskaźnik jakości życia w 211, 29, 27 i 25 r.) oraz tabele 1-8 w Aneksie 6 (cząstkowe wskaźniki jakości życia w 211 r.). Mimo zróżnicowania pozycji wybranych grup na poszczególnych wymiarach cząstkowych, ogólny wskaźnik jakości życia wyraźnie pokazuje, komu w Polsce żyje się obecnie dobrze, a komu źle i komu w ostatnich latach się poprawiło, a komu w stosunku do innych się pogorszyło. Do beneficjentów należą niewątpliwie ludzie z wyższym wykształceniem, młodzi, przedsiębiorcy, mieszkańcy największych miast (m.in. Warszawy, Poznania, Krakowa, Szczecina, Trójmiasta), województw mazowieckiego, małopolskiego, pomorskiego i wielkopolskiego, podregionów tyskiego, warszawskiego zachodniego, poznańskiego, bydgosko-toruńskiego i łódzkiego, wykonujący zawody nauczyciela akademickiego, lekarza, informatyka, menedżera i urzędnika wyższego szczebla, prawnika. Zdecydowanie najmarniejsze życie wiodą renciści, osoby z wykształceniem podstawowym, osoby owdowiałe, w podeszłym wieku (65+ lat), mieszkające samotnie, rozwiedzione, emeryci i bezrobotni, mieszkańcy województwa świętokrzyskiego, lubuskiego i lubelskiego, Radomia, Kielc, Bielsko Białej, podregionu sieradzkiego, sandomiersko-jędrzejowskiego i radomskiego, rolnicy produkujący na własne potrzeby, pomoce domowe i sprzątaczki, robotnicy niewykwalifikowani. Tabela 9.2.3. Ogólny wskaźnik jakości życia w próbie panelowej z lat 29-211 w przekroju grup społecznodemograficznych Ranking 211 29 211 29 Grupa społeczno-demograficzna Odchylenie Odchylenie Średnia N Średnia standardowe standardowe N 1 2 Uczniowie i studenci,67,74 11,59,79 884 2 1 Wykształcenie wyższe,63,86 2726,66,86 252 3 4 Wiek 18-24 lat,53,79 138,47,8 139 4 3 Prywatni przedsiębiorcy,52,91 483,56,85 464 5 5 Pracownicy sekt. publicznego,44,86 1644,45,89 1827 6 6 Wiek 25-34 lata,38,85 1982,41,86 262 7 8 Małżeństwa z 2 dzieci,3,89 2593,26,92 251 8 1 Kawaler/panna,25 1,1 2932,23 1, 272 9 7 Miasta 5 tys. i więcej,23 1,3 1513,27 1,4 1462 1 9 Pracownicy sekt. prywatnego,2,9 2898,25,9 2774 11 11 Małżeństwa z 1 dzieckiem,2,98 2233,21,91 242 12 13 Wiek 35-44 lata,17,92 217,15,91 26 13 16 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci,17,91 1319,8,95 1266 14 12 Wykształcenie średnie,16,89 3982,18,89 3863 15 14 Miasta 2-5 tys.,9 1,1 1238,9 1,1 1182 16 17 Żonaty/zamężna,9,92 7469,8,94 7727 17 15 Mężczyzna,7 1,1 5729,8 1,1 5668 18 18 Miasta 2-1 tys.,1,99 2441,4,97 2449 19 19 Miasta 1-2 tys.,,97 922,3,96 98 2 2 Wielorodzinne,,88 1592,3,86 1425 21 26 Rolnicy -,2,79 559 -,12,92 62 22 21 Miasta poniżej 2 tys. -,3 1,2 1569 -,2 1,2 1565 23 22 Małżeństwa bez dzieci -,4,96 1982 -,4 1,1 2122 24 23 Kobieta -,6,99 6917 -,7,99 6819 25 24 Wiek 45-59 lat -,7 1,2 377 -,1 1,5 3862 26 25 Wieś -,9,98 4962 -,12,98 4922 27 27 Inni bierni zawodowo -,11 1,2 112 -,13 1, 1197 28 28 Wykształcenie zasadnicze -,15,9 3781 -,14,89 397 29 29 Wiek 6-64 lata -,18,99 172 -,21,99 917 3 33 Rodziny niepełne -,26,98 1146 -,35 1,3 1128 31 3 Nierodzinne wieloosobowe -,27 1,11 75 -,22 1,9 76 32 32 Bezrobotni -,31 1,7 774 -,35,97 721 33 31 Emeryci -,32,94 3139 -,33,92 2962 34 34 Rozwodnik/rozwódka -,47 1,14 655 -,47 1,15 62 35 36 Wiek 65+ lat -,56,93 2487 -,55,9 2196 36 35 Nierodzinne jednoosobowe -,61 1,9 175 -,53 1,1 1541 37 37 Wdowiec/wdowa -,67,94 1554 -,67,93 1438 38 38 Renciści -,83,9 13 -,8,96 126 39 39 Wykształcenie podstawowe -,83,88 2142 -,82,89 2195 Pojawia się wszak pytanie, na ile te różnice są trwałe czy utrzymują się na stałym poziomie, rosną, czy być może maleją? Porównanie danych z czterech i dwóch ostatnich pomiarów dowodzi zasadniczej stałości rankingu

Diagnoza społeczna 211 359 jakości życia. Nieliczne tylko grupy zmieniły swoje położenie w stopniu, który uznać można za istotny statystycznie. W okresie minionych 6 lat wzrosła jakość życia mieszkańców największych miast, osób w wieku 25-34 lat, a spadła osób najstarszych i najgorzej wykształconych. Do czołówki awansowali lekarze; poprawiła się także jakość życia techników, sprzedawców, kierowców, innych wykwalifikowanych pracowników stracili natomiast przedstawiciele służb mundurowych, nauczyciele szkół wyższych, nauczyciele szkół podstawowych i ponadpodstawowych, elektrycy, twórcy i pracownicy kultury. W przekroju miast i województw zmiany były stosunkowo niewielkie, wzrosła jedynie w stosunku do 27 r. jakość życia mieszkańców Torunia, a spadła mieszkańców Gdyni (co ostatni jedna są cięgle ze swego miasta najbardziej zadowoleni) 111. Tabela 9.2.4. Ogólny wskaźnik jakości życia w grupach zawodowych w latach 29 i 211 r. w całych próbach Ranking Jakość życia Grupa zawodowa wg ISCO 211 29 211 29 1 1 Nauczyciele szkół wyższych,98 1,32 2 4 Informatycy, analitycy, programiści,97,99 4 8 Lekarze,97,78 4 2 Władze i wyższa kadra kierownicza,94,99 5 4 Inżynierowie,89,84 6 5 Specjaliści ds. administracji i zarządzania, prawnicy,83,84 7 1 Inni specjaliści,73,7 8 9 Specjaliści ds. finansowych,72,73 9 6 Nauczyciele szkół ponadpodstawowych,71,83 1 12 Średnia kadra kierownicza,66,65 11 7 Nauczyciele szkół podstawowych,65,81 12 11 Twórcy, artyści, pracownicy kultury,6,7 13 16 Technicy,54,42 14 13 Specjaliści ds. sprzedaży i marketingu,49,58 15 15 Średni personel biurowy,46,43 16 14 Pielęgniarki,41,48 17 2 Prac. ds. obsługi klientów,28,21 18 18 Średni personel w ochronie zdrowia,26,3 19 17 Policjanci, strażacy, żołnierze, celnicy i prac. usług ochrony),25,38 2 22 Sprzedawcy i pokrewni,2,16 21 24 Kierowcy, kolejarze, marynarze,17,13 22 19 Elektrycy i monterzy elektroniczni,16,3 23 28 Rob. obróbki drewna i papieru,16,3 24 31 Inni wykwalifikowani pracownicy,15 -,2 25 26 Operatorzy pojazdów wolnobieżnych,13,6 26 23 Mechanicy maszyn i urządzeń,11,15 27 3 Kucharze, kelnerzy, barmani,9 -,1 28 32 Robotnicy obróbki metali,3 -,4 29 25 Górnicy i pokrewni,2,6 3 34 Rob. w przetwórstwie spożywczym,2 -,11 31 21 Prac. usług osobistych -,1,18 32 29 Rob. budowlani - wykończenie -,2,1 33 35 Rolnicy produkcji roślinnej i zwierzęcej -,6 -,12 34 36 Rob. produkcji odzieży -,7 -,2 35 33 Monterzy -,11 -,4 36 27 Rob. budowlani - stan surowy -,13,3 37 37 Rob. przy pracach prostych -,34 -,23 38 39 Rolnicy na własne potrzeby -,41 -,57 39 38 Pomoce domowe, sprzątaczki, praczki -,43 -,38 111 W próbie panelowej w przekroju miast i województw zmiany między 29 i 211 rokiem są zdecydowanie dużo mniejsze i niekiedy w innym kierunku niż zmiany w całych próbach.

Diagnoza społeczna 211 36 Tabela 9.2.5. Ogólny wskaźnik jakości życia w grupach zawodowych w latach 29 i 211 r. w próbie panelowej Ranking 211 29 211 29 Grupa zawodowa wg ISCO Odchylenie Odchylenie Średnia N Średnia N standardowe standardowe 1 7 Lekarze 1,9,77 72,81,83 57 2 1 Nauczyciele szkół wyższych 1,7,69 51 1,43,9 56 4 2 Władze i wyższa kadra,96,88 124 1,8,74 188 kierownicza 4 4 Informatycy, analitycy,,92,62 6 1,,78 53 programiści 5 5 Inżynierowie,91,61 94,9,74 88 6 4 Specjaliści ds. administracji i,88,79 132,99,68 66 zarządzania, prawnicy 7 6 Nauczyciele szkół,82,73 128,87,73 124 ponadpodstawowych 8 8 Nauczyciele szkół podstawowych,73,79 18,79,82 131 9 9 Specjaliści ds. finansowych,72,72 78,76,79 21 1 12 Średnia kadra kierownicza,72,74 22,69,83 166 11 11 Inni specjaliści,66,83 195,75,87 12 12 13 Specjaliści ds. sprzedaży i,57,79 32,61,84 26 marketingu 13 16 Technicy,56,85 146,43,82 167 14 1 Twórcy, artyści, pracownicy,51 1,1 77,76,9 86 kultury 15 15 Średni personel biurowy,5,85 277,44,77 594 16 14 Pielęgniarki,4,68 16,5,64 19 17 19 Prac. ds. obsługi klientów,27,86 89,31,69 11 18 26 Sprzedawcy i pokrewni,25,8 463,9,82 374 19 29 Rob. obróbki drewna i papieru,23,75 85,7,76 112 2 2 Policjanci, strażacy, żołnierze,,21 1,3 231,31,92 18 celnicy i prac. usług ochrony) 21 22 Kierowcy, kolejarze, marynarze,21,79 298,15,87 275 22 17 Elektrycy i monterzy elektroniczni,2,72 17,34,84 83 23 18 Średni personel w ochronie,2,87 61,32,94 84 zdrowia 24 23 Mechanicy maszyn i urządzeń,12,87 111,13,8 11 25 28 Kucharze, kelnerzy, barmani,12,92 173,7,86 18 26 21 Operatorzy pojazdów,11,71 53,19,86 49 wolnobieżnych 27 35 Inni wykwalifikowani pracownicy,8,78 239 -,17,93 51 28 33 Rob. w przetwórstwie,7,65 92 -,8,74 79 spożywczym 29 24 Górnicy i pokrewni,6,83 183,13,85 27 3 3 Rob. budowlani - wykończenie,4,79 149,1,89 137 31 31 Robotnicy obróbki metali,4,97 25 -,1,86 213 32 27 Monterzy -,4,66 71,8,7 62 33 32 Rob. budowlani - stan surowy -,4,74 168 -,4,86 189 34 25 Prac. usług osobistych -,5,86 73,9,9 86 35 34 Rolnicy produkcji roślinnej i -,5,9 769 -,13,93 822 zwierzęcej 36 37 Rob. produkcji odzieży -,12,88 17 -,31,78 11 37 39 Rolnicy na własne potrzeby -,23,9 96 -,42,91 91 38 36 Rob. przy pracach prostych -,26,96 313 -,25,88 262 39 38 Pomoce domowe, sprzątaczki, praczki -,45,88 24 -,37,86 21

Diagnoza społeczna 211 361 Tabela 9.2.6. Ogólny wskaźnik jakości życia w całych próbach z lat 25-211 w przekroju większych miast (brak danych oznacza, że miasto reprezentowało w zakresie danej zmiennej mniej niż 6 respondentów) Ranking Jakość życia Miasto 211 29 27 25 211 29 27 25 1 1 3 2 Warszawa,46,42,27,21 2 2 8 Toruń,4,42,14 3 4 7 5 Poznań,36,32,18,16 4 5 6 4 Kraków,36,29,18,19 5 3 1 Gdynia,25,34,5 6 9 1 8 Szczecin,23,22,2,5 7 7 5 3 Wrocław,14,25,18,2 8 11 14 Bydgoszcz,14,9 -,9 9 6 2 1 Gdańsk,11,25,27,27 1 14 12 1 Łódź,9 -,3, -,8 11 1 15 6 Lublin -,1,17 -,15,1 12 12 9 Częstochowa -,2,8,3 13 15 11 7 Katowice -,3 -,6,,9 14 17 Sosnowiec -,3 -,8 15 19 Zabrze -,6 -,1 16 2 4 Białystok -,6 -,11,2 17 13 Gliwice -,14,7 18 16 13 Wałbrzych -,16 -,8 -,7 19 18 16 9 Kielce -,22 -,9 -,17 -,1 2 21 Radom -,24 -,24 -,17 Tabela 9.2.7. Ogólny wskaźnik jakości życia w próbie panelowej 29-211 w przekroju większych miast reprezentowanych w zakresie danej zmiennej w obu pomiarach przez co najmniej 6 Ranking Miasto 211 29 211 29 Odchylenie Odchylenie Średnia N Średnia N standardowe standardowe 1 2 Poznań,47 1, 13,53,76 117 2 1 Toruń,42,92 72,63,8 64 3 3 Warszawa,37 1,1 5,46 1,5 52 4 5 Szczecin,36 1,7 165,33 1,1 149 5 7 Gdynia,34,98 69,23,96 7 6 6 Kraków,28,9 295,24 1,3 281 7 8 Gdańsk,24 1,9 128,18 1,13 171 8 4 Wrocław,11,99 224,34,96 26 9 11 Jaworzno,11 1,1 61,2 1,8 61 1 1 Bydgoszcz,9 1,2 97,4,91 89 11 13 Sosnowiec,7,89 71 -,1,97 85 12 9 Częstochowa,3,75 11,12,89 79 13 14 Wałbrzych,3 1, 1 -,1 1,2 84 14 16 Białystok,3,93 138 -,2,96 13 15 18 Łódź -,2 1,3 364 -,1 1,5 351 16 15 Katowice -,5 1,2 113 -,1 1,2 92 17 17 Lublin -,6,95 95 -,3 1, 76 18 12 Bielsko-Biała -,11,9 88,1 1,2 99 19 2 Radom -,23 1, 99 -,23,93 17 2 19 Kielce -,28 1,14 91 -,14 1,6 92

Diagnoza społeczna 211 362 Tabela 9.2.8. Ogólny wskaźnik jakości życia w latach 25-211 w przekroju wojewódzkim w całych próbach Ranking Jakość życia Województwo 211 29 27 25 211 29 27 25 1 6 6 6 Mazowieckie,1,4,5,4 2 3 2 2 Wielkopolskie,7,1,14,16 3 5 5 5 Małopolskie,7,4,5,5 4 1 1 1 Pomorskie,6,12,2,22 5 8 4 8 Śląskie,3,3,7,3 6 2 3 3 Opolskie,2,12,8,13 7 4 7 4 Dolnośląskie,1,6 -,1,11 8 11 9 9 Podkarpackie -,2 -,8 -,6 -,2 9 7 13 7 Zachodniopomorskie -,6,4 -,11,4 1 9 1 1 Warmińsko-mazurskie -,7 -,3 -,7 -,8 11 12 11 13 Łódzkie -,7 -,11 -,7 -,15 12 1 14 15 Kujawsko-pomorskie -,8 -,3 -,15 -,16 13 14 16 16 Lubelskie -,8 -,17 -,27 -,28 14 13 8 11 Podlaskie -,9 -,15 -,2 -,12 15 16 12 12 Lubuskie -,13 -,2 -,9 -,13 16 15 15 14 Świętokrzyskie -,27 -,18 -,22 -,15 Tabela 9.2.9. Ogólny wskaźnik jakości życia w próbie panelowej 29-211 w przekroju wojewódzkim Ranking 211 29 211 29 Województwo Odchylenie Odchylenie Średnia N Średnia N standardowe standardowe 1 3 Wielkopolskie,15,96 956,1,94 147 2 5 Pomorskie,13 1,6 73,7 1,4 88 3 6 Małopolskie,8,94 1122,6 1,2 115 4 8 Mazowieckie,5 1,5 177,3 1,7 1755 5 1 Dolnośląskie,3,96 928,1,96 891 6 4 Śląskie,3,93 1459,8,96 1389 7 7 Zachodniopomorskie,3 1,1 61,4,98 568 8 2 Opolskie -,3,96 368,1,97 334 9 12 Podkarpackie -,4,94 738 -,9,94 776 1 1 Warmińsko-mazurskie -,6 1, 478 -,5,99 57 11 13 Łódzkie -,7,95 97 -,1,98 965 12 9 Kujawsko-pomorskie -,9,98 625 -,4,92 567 13 11 Podlaskie -,1 1,5 519 -,8,99 446 14 15 Lubelskie -,14 1,4 71 -,22,99 644 15 16 Lubuskie -,18 1,14 319 -,23 1,1 35 16 14 Świętokrzyskie -,25 1,12 451 -,14 1,7 471

Diagnoza społeczna 211 363 Tabela 9.2.1. Jakość życia w całych próbach z 29 i 211 r. w przekroju podregionów (NUTS3) Ranking 211 29 211 29 Podregion Odchylenie Odchylenie Średnia N Średnia standardowe standardowe N 1 1 M. Warszawa,46 1,2 913,42 1,9 893 2 2 M. Poznań,36,99 27,32,88 235 3 4 M. Kraków,36,93 486,29,97 449 4 8 Tyski,25,98 2,2 1,2 21 5 7 M Szczecin,23 1,4 261,22 1,1 237 6 3 Poznański,19 1,1 238,32,92 186 7 14 Warszawski Zachodni,19,95 315,13 1,9 332 8 5 Trójmiejski,16 1,5 386,26 1,6 44 9 12 Rybnicki,16,9 214,18,9 223 1 13 Bydgosko-Toruński,15,96 415,16,95 331 11 16 Bytomski,15,87 191,1,94 154 12 23 Łódzki,15,88 159,4 1,11 174 13 6 M. Wrocław,13,99 356,25,95 351 14 9 Legnicko-Głogowski,11,85 232,2,93 194 15 24 Jeleniogórski,1,95 368,4,94 364 16 1 Opolski,9,94 353,2,95 319 17 25 Słupski,9 1,4 232,4 1,8 296 18 39 M. Łódź,9,98 538 -,3 1,4 432 19 35 Rzeszowski,8 1,4 31 -,1 1,4 331 2 19 Warszawski Wschodni,7,92 293,7,95 311 21 26 Elbląski,7,99 298,3 1,8 249 22 62 Tarnowski,7,92 299 -,28 1,13 225 23 18 Częstochowski,4,91 41,8,9 281 24 15 Kaliski,3,89 341,11,9 398 25 27 Bielski,3,88 352,3 1,2 44 26 17 Pilski,2 1,1 187,9,93 21 27 21 Wrocławski,2,95 221,6,99 247 28 49 Leszczyński,2,96 292 -,12,95 26 29 31 Nowosądecki,1,85 416,,97 339 3 32 Krośnieński,,94 342,,87 347 31 55 Przemyski,,92 239 -,19,92 22 32 28 Starogardzki -,1 1,1 269,3,91 262 33 29 Lubelski -,1 1,2 349,1,97 31 34 41 Białostocki -,1,95 318 -,5,91 293 35 22 Sosnowiecki -,2,94 42,6,91 55 36 2 Gdański -,4 1, 284,7,97 39 37 44 Skierniewicki -,4,91 186 -,8,91 179 38 51 Puławski -,4,96 255 -,17,97 213 39 33 Krakowski -,5 1,3 346, 1,1 317 4 56 Gorzowski -,6,99 237 -,19 1,8 218 41 34 Nyski -,7,96 254,,94 22 42 37 Gliwicki -,7,93 231 -,2 1, 261 43 45 Katowicki -,8 1,3 41 -,9,99 364 44 38 Ełcki -,9 1,3 114 -,2 1,5 125 45 47 Ostrołęcko-Siedlecki -,9,96 42 -,1,95 49 46 11 Szczeciński -,1 1, 13,2,94 12 47 58 Łomżyński -,11 1,2 242 -,21 1,1 228 48 36 Koniński -,12,98 281 -,1,96 38 49 42 Stargardzki -,13,97 227 -,7,88 194 5 3 Oświęcimski -,16,95 315,1,98 338 51 6 Chełmsko-Zamojski -,16 1, 39 -,26,96 372 52 52 Tarnobrzeski -,17,94 255 -,18,99 35 53 65 Ciechanowsko-Płocki -,17 1,4 314 -,34,96 324 54 64 Bialski -,18,98 171 -,33 1,1 147 55 43 Koszaliński -,2,97 385 -,7,97 411 56 53 Włocławski -,2,95 417 -,18,9 398 57 57 Zielonogórski -,2 1,25 265 -,2 1,5 252 58 48 Kielecki -,21 1,21 366 -,11 1,8 378 59 61 Suwalski -,21,93 178 -,27,98 116 6 46 Olsztyński -,24 1,2 217 -,9,9 281 61 4 Grudziądzki -,27,99 227 -,3,89 216 62 5 Wałbrzyski -,27 1,3 399 -,14 1,3 426 63 59 Piotrkowski -,28,97 336 -,24,97 36 64 66 Radomski -,33 1,3 42 -,39 1,7 46 65 54 Sieradzki -,35 1,3 198 -,18,88 262 66 63 Sandomiersko-Jędrzejowski -,37 1,5 222 -,29 1,2 263

Diagnoza społeczna 211 364 Tabela 9.2.11. Jakość życia w próbie panelowej 29-211 w przekroju podregionów (NUTS3) Ranking 211 29 211 29 Podregion Odchylenie Odchylenie Średnia N Średnia standardowe standardowe N 1 1 M. Poznań,47 1, 13,53,76 117 2 2 M. Warszawa,37 1,1 5,45 1,5 55 3 5 M Szczecin,36 1,7 165,33 1,1 149 4 1 Tyski,34,92 129,23,91 12 5 3 Poznański,31 1, 114,45 1,2 18 6 13 Trójmiejski,29 1,6 213,19 1,9 254 7 9 M. Kraków,28,9 295,24 1,3 281 8 15 Warszawski Zachodni,28,93 221,14 1,1 215 9 24 Łódzki,27,84 115,5 1,15 121 1 6 Legnicko-Głogowski,22,83 126,27,87 119 11 11 Rybnicki,17,99 131,22,86 115 12 37 Słupski,17 1,14 157 -,4 1,13 191 13 25 Szczeciński,15,93 83,5,95 68 14 7 Warszawski Wschodni,14,88 196,26,93 182 15 36 Leszczyński,13,89 159 -,3,94 182 16 14 Bydgosko-Toruński,12 1,2 25,17,99 191 17 4 M. Wrocław,11,99 224,34,96 26 18 26 Krakowski,11 1, 253,3 1,6 237 19 29 Rzeszowski,9 1,6 211,1 1,4 25 2 4 Tarnowski,9,99 142 -,6 1,6 139 21 17 Bielski,8,88 278,9 1,5 285 22 21 Białostocki,8,93 246,7,88 27 23 27 Pilski,7,92 122,3,84 135 24 3 Starogardzki,7,82 149,1,84 174 25 31 Kaliski,7,94 243,,91 278 26 35 Wrocławski,7,98 16 -,2,95 114 27 22 Elbląski,6 1, 212,7 1,4 28 28 23 Jeleniogórski,5,92 24,6,94 225 29 8 Bytomski,3,91 79,25,86 75 3 12 Opolski,3,99 193,2,97 179 31 16 Częstochowski,2,86 23,1,9 165 32 2 Sosnowiecki,2,93 237,8,96 293 33 28 Krośnieński -,1,88 215,1,85 239 34 34 Koniński -,1,98 188 -,1,96 226 35 42 M. Łódź -,2 1,3 364 -,9 1,5 352 36 59 Puławski -,2 1,6 19 -,24 1,3 161 37 19 Gdański -,3 1,15 184,8 1,2 189 38 46 Nowosądecki -,4,89 221 -,11,95 173 39 38 Skierniewicki -,6,85 143 -,5,87 128 4 43 Ełcki -,6 1,2 75 -,9 1,5 75 41 33 Gliwicki -,7,85 148 -,1,91 155 42 51 Ostrołęcko-Siedlecki -,8,99 313 -,14,98 333 43 6 Gorzowski -,9 1,9 141 -,24 1,1 145 44 32 Nyski -,1,93 175 -,1,97 155 45 39 Stargardzki -,1,93 137 -,5,86 12 46 18 Oświęcimski -,12,91 211,8,96 184 47 55 Przemyski -,12,81 123 -,2,86 136 48 49 Katowicki -,14 1,4 254 -,12,97 21 49 48 Lubelski -,15 1,5 193 -,12 1,2 155 5 61 Tarnobrzeski -,15,92 189 -,25,97 196 51 65 Ciechanowsko-Płocki -,15,91 193 -,31,87 221 52 41 Grudziądzki -,16,91 144 -,7,89 118 53 64 Bialski -,17,97 115 -,27,96 11 54 45 Wałbrzyski -,19 1,1 233 -,11,97 228 55 47 Koszaliński -,19,97 216 -,11,99 23 56 44 Kielecki -,2 1,19 276 -,1 1,8 298 57 53 Olsztyński -,2,97 191 -,15,91 224 58 5 Sieradzki -,21,8 129 -,14,77 13 59 62 Chełmsko-Zamojski -,21 1,5 23 -,26,96 227 6 54 Włocławski -,22,97 275 -,18,86 258 61 63 Łomżyński -,24 1,19 167 -,26 1,9 139 62 58 Zielonogórski -,25 1,17 179 -,22 1,1 16 63 52 Suwalski -,26 1,3 15 -,15 1,2 99 64 56 Piotrkowski -,27,97 22 -,21,93 233 65 57 Sandomiersko-Jędrzejowski -,32,98 176 -,21 1,4 173 66 66 Radomski -,46 1,3 285 -,46 1,8 296 Różnice miedzy kategoriami respondentów wyróżnionymi przez niektóre kryteria mogą być pozorne, w tym sensie, że decyduje o nich jakieś inne, skorelowane z danym, kryterium podziału na grupy. Przykładem może być

Jakośd życia Jakośd życia Diagnoza społeczna 211 365 płeć. We wszystkich pomiarach mężczyźni uzyskują wyższy wskaźnik jakości życia. Wynikać to jednak może z faktu, że kobiety żyją dłużej, a jakość życia spada z wiekiem. Istotnie w próbie z 211 r. przeciętny wiek kobiet był o ponad 3 lata wyższy od przeciętnego wieku mężczyzn, a w grupie osób najstarszych (65+ lat), którą charakteryzuje najniższy wskaźnik jakości życia, przewaga odsetka kobiet nad odsetkiem mężczyzn jest niemal dwukrotna (63 do 37 proc.). Wyniki analizy wariancji dowodzą, że istotnie o różnicy w poziomie jakości życia między mężczyznami i kobietami przesądza w znacznym stopniu wiek (wykres 9.2.1). Tylko w grupie osób najstarszych jakość życia mężczyzn jest znacząco lepsza od jakości życia kobiet 112 ; w innych grupach wieku z wyjątkiem grupy 34-44 lata płeć nie różnicuje jakości życia Różnicująca jakość życia rola wieku także może być zawyżona ze względu na silny w Polsce związek między wiekiem i poziomem wykształcenia 113, który niewątpliwie ma wpływ na jakość życia. Pytanie zatem brzmi, czy niska jakość życia osób starszych wynika jedynie z ich wieku, czy także z faktu, że są one przeciętnie znaczniej gorzej wykształcone od osób młodszych. Okazuje się, że wskaźnik determinacji wieku w analizie regresji spada po włączeniu do równania poziomu wykształcenia prawie trzykrotnie (z 13,1 proc. samodzielnie wyjaśnionego zróżnicowania jakości życia do 4,6 proc.). Analiza wariancji pokazuje istotny efekt interakcji wieku i wykształcenia w zakresie jakości życia (wykres 9.2.2). Wyższe wykształcenie wyraźnie amortyzuje negatywny wpływ wieku na jakość życia; różnica między lepiej i gorzej wykształconymi w grupie najstarszej jest niemal czterokrotnie większa niż w grupie najmłodszej, z powodu dużej zmiany jakości życia z wiekiem wśród słabo wykształconych i praktycznie braku takiej zmiany wśród lepiej wykształconych.,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8-1 Mężczyźni Kobiety do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 6-64 lata 65+ lat Wiek UWAGI: efekt główny wieku F(5, 19487)=51,132, p<,, η 2 =,116; efekt główny płci F (1, 19487)=2,132, p<,1, η 2 =,1; efekt interakcji wieku i płci F(5, 19487)=22,67, p<,, η 2 =,6. Wykres 9.2.1. Ogólny wskaźnik jakości życia w zależności od wieku i płci,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 Wykształcenie do średniego Wykształcenie wyzsze i policealne do 25 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 6-64 lata 65+ lat Wiek UWAGI: efekt główny wieku F(5, 19455)=135,97, p<,, η 2 =,34; efekt główny wykształcenia F(1, 19455)=1382,491, p<,, η 2 =,66; efekt interakcji wieku i wykształcenia F(5, 19455)=24,336, p<,, η 2 =,6. Wykres 9.2.2. Ogólny wskaźnik jakości życia w zależności od wieku i poziomu wykształcenia przy kontroli płci Wykształcenie ma także wpływ na różnice w jakości życia między grupami wyróżnionymi ze względu na status społeczno-zawodowy (wykres 9.2.3). Chociaż we wszystkich grupach osoby z wyższym wykształceniem wiodą 112 Średni wiek kobiet w tej grupie jest o ponad rok wyższy od wieku mężczyzn. 113 Współczynnik korelacji między wiekiem życia i wykształceniem mierzonym liczbą lat nauki wynosi w całej próbie (włącznie z osobami, które jeszcze nie zakończyły edukacji) -,33, a w próbie osób, które już zakończyły edukację -,441.

Jakośd życia Jakośd życia Diagnoza społeczna 211 366 lepsze życie, ich przewaga nad osobami gorzej wykształconymi nie wszędzie jest taka sama. Wśród przedsiębiorców jest stosunkowo nieduża, ale w grupach pracowników najemnych, rencistów, emerytów i bezrobotnych jest ogromna,8,6,4,2 -,2,6,59 -,17,49,24,58 -,12,51 -,13 -,18,67 Do średniego Wyzsze i policealne -,3 -,26,33 -,4 -,6 -,72 -,6 -,8 Status społeczno-zawodowy UWAGI: efekt główny statusu F(7, 17324)=77,187, p<,, η 2 =,3; efekt główny wykształcenia F(1, 17324)=445,988, p<,, η 2 =,25; efekt interakcji statusu i wykształcenia F(7, 17324)=9,322, p<,, η 2 =,4. Wykres 9.2.3. Ogólny wskaźnik jakości życia w zależności od statusu społeczno-zawodowego i poziomu wykształcenia przy kontroli wieku i płci Podobnie jak wykształcenie również płeć modyfikuje różnice w jakości życia między grupami społecznozawodowymi (wykres 9.2.4). W zasadzie nie ma różnic między kobietami i mężczyznami wśród pracowników sektora prywatnego i uczniów. W grupach pracowników sektora publicznego i emerytów mężczyźni cieszą się nieco lepszą jakością życia, ale wśród rencistów, bezrobotnych i innych biernych zawodowo jakość życia kobiet zdecydowanie przewyższa wręcz jakość życia mężczyzn; tylko w grupie pracowników sektora publicznego i emerytów mężczyźni górują jakością życia nad kobietami.,4,3,2,1 -,1 -,2 -,3 -,4 -,5 -,6 -,7,26,4,4 -,3,3,26,8,7 -,58 -,38,22,1,28,24 Mężczyźni Kobiety -,5 -,33 -,37 -,52 Status społeczno-zawodowy UWAGI: efekt główny statusu F(8, 19328)=157,947, p<,, η 2 =,61; efekt główny płci F<1, ni; efekt interakcji statusu i płci F(8, 19722)=22,313, p<,, η 2 =,9. Wykres 9.2.4. Ogólny wskaźnik jakości życia w zależności od statusu społeczno-zawodowego i płci przy kontroli wieku i wykształcenia

Jakośd życia Jakośd życia Diagnoza społeczna 211 367 Płeć i wykształcenie przy kontroli wieku odgrywają również istotną rolę w wyjaśnianiu różnicy w jakości życia między grupami wyodrębnionymi ze względu na stan cywilny (wykresy 9.2.5-9.2.6). Wdowcy zdecydowanie, a mężowie nieco lepiej sie maja w porównaniu z odpowiednio wdowami i żonami, ale rozwód, choć generalnie dla obu płci niekorzystnie odbija się na jakości życia, mężczyznom szkodzi bardziej.,4,3,2,1,11,15,33,25,29,5 Mężczyźni Kobiety -,1 -,2 -,18 -,11 -,3 Stan wolny Małżeostwo Wdowieostwo Rozwód/separacja Stan cywilny UWAGI: efekt główny stanu cywilnego F(3, 19823)=62,71, p<,, η 2 =,9; efekt główny płci F<4, ni; efekt interakcji stanu cywilnego i płci F(3, 19823)=25,597, p<,, η 2 =,1. Wykres 9.2.5. Ogólny wskaźnik jakości życia w zależności od stanu cywilnego i płci przy kontroli wieku i wykształcenia Wykształcenie z kolei niweluje wręcz różnice w jakości życia wynikające ze stanu cywilnego (wykres 9.2.6). O ile wdowieństwo i zwłaszcza rozwód oznaczają znaczący spadek jakości życia osób gorzej wykształconych, dyplom uczelni wyższej zapewnia podtrzymanie wysokiej jakości życia także wśród osób owdowiałych i rozwiedzionych. 1,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 -,16,43 -,5,62,65 Stan wolny Małżeostwo Wdowieostwo Rozwód/separacja Stan cywilny UWAGI: efekt główny stanu cywilnego F(3, 19823)=62,71, p<,, η 2 =,9; efekt główny wykształcenia F(1, 19823)=846,361, p<,, η 2 =,41; efekt interakcji stanu cywilnego i wykształcenia F(3, 19823)=2,27, p<,, η 2 =,3. Wykres 9.2.6. Ogólny wskaźnik jakości życia w zależności od stanu cywilnego i wykształcenia przy kontroli wieku i płci Bycie mężczyzną i głównie -- wykształcenie zapobiegają obniżeniu jakości życia po śmierci partnera dzięki temu przede wszystkim, że pozwalają obronić materialny standard życia. Dowodzą tego efekty interakcji stanu cywilnego z płcią i wykształceniem w zakresie dobrobytu materialnego. Mężczyźni po rozpadzie małżeństwa mają się materialnie lepiej niż wówczas, gdy żyli w małżeństwie, kobiety odwrotnie ich materialny standard życia spada po rozwodzie i jeszcze bardziej po śmierci męża (wykres 9.2.7). Wykształcenie także chroni materialny dobrobyt po rozpadzie małżeństwa (wykres 9.2.8). Jednak dobrobyt materialny nie tłumaczy wszystkiego, bowiem mężczyźni rozwiedzeni zachowują w większym stopniu niż rozwiedzione kobiety materialny standard życia, ale tracą zdecydowanie bardziej od kobiet na ogólnej jakości życia ze względu na gorszy poziom innych czynników, takich jak np. poziom patologii (głównie alkoholizm). Istotny okazuje się także efekt interakcji drugiego rzędu: stanu cywilnego, wykształcenia i płci (wykres 9.2.9). Wyższe wykształcenie chroni materialny standard życia po rozpadzie małżeństwa znacznie skuteczniej u mężczyzn niż u kobiet. -,31 Do średniego Wyzsze i policealne -,7,42

Mezczyzna Kobieta Dobrobyt materialny Dobrobyt materialny Diagnoza społeczna 211 368,4,3,2,1 -,1 -,2 -,3 -,4 -,5 -,14 -,21,2,13 Stan wolny Małżeostwo Wdowieostwo Rozwód/separacja Stan cywilny -,24 Mężczyźni Kobiety -,27 -,37 UWAGI: efekt główny stanu cywilnego F(3, 24121)=265,22, p<,, η 2 =,32; efekt główny płci F(1, 24121)=38,766, p<,, η 2 =,2; efekt interakcji stanu cywilnego i płci F(3, 24121)=4,36, p<,1, η 2 =,1. Wykres 9.2.7. Dobrobyt materialny w zależności od stanu cywilnego i płci przy kontroli wieku i wykształcenia 1,8,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,37,35,1,84 Stan wolny Małżeostwo Wdowieostwo Rozwód/separacja Stan cywilny UWAGI: efekt główny stanu cywilnego F(3, 24163)=248,22, p<,, η 2 =,3; efekt główny wykształcenia F(1, 24163)=979,966, p<,, η 2 =,39; efekt interakcji stanu cywilnego i płci F(3, 24163)=8,512, p<,, η 2 =,1. Wykres 9.2.8. Dobrobyt materialny w zależności od stanu cywilnego i wykształcenia przy kontroli wieku i płci -,4,26 Do średniego Wyzsze i policealne -,5,44 Rozwód/separacja Wdowieostwo Wyzsze i policealne Do średniego Małżeostwo Stan wolny Rozwód/separacja Wdowieostwo Małżeostwo Stan wolny -,8 -,6 -,4 -,2,2,4,6,8 1 1,2 Dobrobyt materialny UWAGI: efekt główny stanu cywilnego F(3, 24163)=248,22, p<,, η 2 =,3; efekt główny płci F(1, 24163)=96,66, p<,, η 2 =,4; efekt główny wykształcenia F(1, 24163)=979,966, p<,, η 2 =,39; efekt interakcji stanu cywilnego, wykształcenia i płci F(3, 24163)=3,834, p<,1, η 2 =,. Wykres 9.2.9. Dobrobyt materialny w zależności od stanu cywilnego, wykształcenia i płci przy kontroli wieku Gdy uwzględnimy w jednym równaniu regresji wielokrotnej wszystkie poprzednie czynniki i dodatkowo jeszcze klasę miejscowości zamieszkania i dzieci na utrzymaniu, pozwoli nam to kontrolować wzajemny związek

Diagnoza społeczna 211 369 między tymi czynnikami i dzięki temu lepiej oszacować znaczenie każdego z nich jako predykatora (a może także determinanty) jakości życia i poszczególnych wymiarów składających się na ogólną jakość życia. Wykonaliśmy takie analizy zarówno dla ogólnego wskaźnika jakości życia, jak i 8 wskaźników składowych. Wyniki prezentują tabele 9.2.12 9.2.2. Najlepszym, niezależnym od innych predykatorem ogólnej jakości życia jest poziom wykształcenia 114 a tuż za nim wiek; w dalszej kolejności bezrobocie, bycie rencistą, małżeństwo (efekt pozytywny) i dzieci na utrzymaniu (efekt negatywny). Liczą się także rozwód (efekt negatywny), bycie przedsiębiorcą (efekt pozytywny), praca w sektorze publicznym (efekt pozytywny), praca w sektorze prywatnym (efekt negatywny), wdowieństwo (efekt negatywny), bycie emerytem (efekt negatywny) i płeć (gorsza nieco jakość życia kobiet). Tabela 9.2.12. Analiza regresji wielokrotnej dla ogólnej jakość życia Współczynniki Współczynnik Predyktor niestandaryzowane standaryzowany B Błąd Beta t Istotność standardowy (Stała) -,57,47-1,72, Wykształcenie,16,2,348 48,937, Wiek -,17,1 -,313-26,794, Płeć (1 M, 2 K) -,33,12 -,17-2,663,8 Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś),1,4,1,191,848 Renciści -,454,31 -,116-14,666, Rolnicy,9,35,2,27,787 Pracownicy sektora prywatnego -,41,19 -,18-2,126,34 Pracownicy sektora publicznego,19,24,37 4,565, Emeryci,87,29,35 3,58,2 Przedsiębiorcy,238,33,49 7,279, Dzieci na utrzymaniu -,236,17 -,116-14,213, Bezrobotni -,438,26 -,112-16,631, Małżeństwo,3,21,149 14,43, Wdowcy,13,3,4 4,27, Rozwód -,258,32 -,56-8,4, R2 =,316 Najistotniejszym predykatorem stresu życiowego są dzieci na utrzymaniu (efekt negatywny), a w dalszej kolejności praca w sektorze prywatnym (efekt negatywny), praca w sektorze publicznym (efekt negatywny). Więcej stresu doświadczają także przedsiębiorcy, bezrobotni, osoby żyjące w związku małżeński, ale także osoby rozwiedzione, starsze, z lepiej wykształcone i mężczyźni. Mniej stresu doświadczają emeryci i osoby owdowiałe. Tabela 9.2.13. Analiza regresji wielokrotnej dla stresu życiowego Współczynniki Współczynnik Predyktor niestandaryzowane standaryzowany B Błąd Beta t Istotność standardowy (Stała),493,43 11,523, Wykształcenie -,6,2 -,21-3,187,1 Wiek -,4,1 -,78-7,233, Płeć (1 M, 2 K),58,11,29 5,81, Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś),42,3,75 12,798, Renciści,38,28,1 1,325,185 Rolnicy -,361,32 -,69-11,271, Pracownicy sektora prywatnego -,376,18 -,163-21,22, Pracownicy sektora publicznego -,283,22 -,95-12,848, Emeryci,242,26,97 9,194, Przedsiębiorcy -,363,3 -,75-12,22, Dzieci na utrzymaniu -,596,15 -,292-38,645, Bezrobotni -,37,25 -,77-12,473, Małżeństwo -,222,2 -,11-11,392, Wdowcy,93,28,28 3,264,1 Rozwód -,184,3 -,39-6,53, R2 =,264 Najlepszym predykatorem dobrostanu psychicznego jest wiek (efekt negatywny), a w dalszej kolejności wykształcenie (efekt pozytywny), małżeństwo (efekt pozytywny), bezrobocie (efekt negatywny) i rozwód (efekt negatywny). Istotne jest także bycie rencistą (efekt negatywny), przedsiębiorcą (efekt pozytywny), emerytem lub 114 Należy jednak pamiętać, że poziom wykształcenia wchodził jednak jako jedna ze zmiennych do składowej jakości życia poziomu cywilizacyjnego.

Diagnoza społeczna 211 37 pracownikiem sektora publicznego (efekt pozytywny); umiarkowanie negatywnym predykatorem dobrostanu psychicznego są dzieci na utrzymaniu i bycie kobietą. Predyktory te wyjaśniają niemal ¼ całego zróżnicowania dobrostanu psychicznego w próbie. Tabela 9.2.14. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrostanu psychicznego Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała),34,43 7,916, Wykształcenie,47,2,155 23,486, Wiek -,21,1 -,391-35,57, Płeć (1 M, 2 K) -,33,12 -,16-2,799,5 Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś) -,6,3 -,11-1,85,71 Renciści -,243,29 -,62-8,363, Rolnicy -,1,32, -,17,987 Pracownicy sektora prywatnego,27,18,12 1,481,139 Pracownicy sektora publicznego,77,22,26 3,44,1 Emeryci,127,27,51 4,733, Przedsiębiorcy,27,31,43 6,736, Dzieci na utrzymaniu -,89,16 -,44-5,681, Bezrobotni -,37,25 -,93-14,915, Małżeństwo,323,2,16 16,273, Wdowcy,7,29,2,227,821 Rozwód -,384,31 -,82-12,424, R2 =,233 Dobrostan fizyczny jest niezależnie od innych czynników gorszy u osób starszych, rencistów, kobiet, emerytów, osób rozwiedzionych, mniej wykształconych. Pozytywnymi predykatorami są bycie rolnikiem, mieszkanie na wsi lub małej miejscowości, praca najemna (niezależnie od sektora), bycie przedsiębiorcą i wdowieństwo. Zdrowsi od ogółu są także pracownicy (zwłaszcza w sektorze prywatnym) i przedsiębiorcy. Ponad 1/3 zróżnicowania dobrostanu fizycznego wiąże się z tymi wybranymi predykatorami. Tabela 9.2.15. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrostanu fizycznego Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała),683,4 17,73, Wykształcenie,22,2,73 11,817, Wiek -,19,1 -,339-32,861, Płeć (1 M, 2 K) -,85,11 -,42-7,8, Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś),17,3,3 5,283, Renciści -1,136,27 -,289-41,943, Rolnicy,143,3,28 4,741, Pracownicy sektora prywatnego,141,17,61 8,312, Pracownicy sektora publicznego,115,21,38 5,489, Emeryci -,26,25 -,82-8,23, Przedsiębiorcy,215,29,44 7,472, Dzieci na utrzymaniu,,15, -,7,994 Bezrobotni,11,23,3,48,631 Małżeństwo -,1,19 -,5 -,539,59 Wdowcy,89,27,27 3,28,1 Rozwód -,97,29 -,21-3,363,1 R2 =,338 O poziomie kapitału społecznego decyduje w pierwszym rzędzie wykształcenie. Paradoks polega wszakże na tym, że mimo bardzo szybkiego przyrostu osób z wyższym wykształceniem nie rośnie równie szybko kapitał społeczny (patrz rozdz. 6.3). Znacznie mniejsze od wykształcenia, ale także istotne znaczenie mają takie czynniki jak wiek (efekt dodatni), płeć (mężczyźni uzyskują wyższy wskaźnik), klasa miejsca zamieszkania (im mniejsza miejscowość tym wyższy poziom kapitału społecznego), bycie rolnikiem (efekt pozytywny), praca w sektorze prywatnym (efekt negatywny), praca w sektorze publicznym (efekt pozytywny), bycie przedsiębiorcą (słaby efekt pozytywny), dzieci na utrzymaniu (efekt pozytywny) i rozwód (słaby efekt negatywny). W sumie wszystkie te predyktory wyjaśniają zaledwie 11 proc zróżnicowania wielkości standaryzowanego wskaźnika kapitału społecznego.

Diagnoza społeczna 211 371 Tabela 9.2.16. Analiza regresji wielokrotnej dla kapitału społecznego Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała) -1,334,47-28,274, Wykształcenie,91,2,31 41,598, Wiek,6,1,18 8,88, Płeć (1 M, 2 K) -,116,13 -,58-9,31, Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś),27,4,48 7,243, Renciści -,87,32 -,22-2,73,7 Rolnicy,273,36,52 7,59, Pracownicy sektora prywatnego -,153,2 -,66-7,65, Pracownicy sektora publicznego,153,25,51 6,196, Emeryci,31,3,12 1,34,31 Przedsiębiorcy,71,34,15 2,11,36 Dzieci na utrzymaniu,1,17,49 5,767, Bezrobotni -,191,27 -,48-7,2, Małżeństwo,7,22,4,325,745 Wdowcy -,32,32 -,1-1,11,312 Rozwód -,88,34 -,19-2,592,1 R2 =,19 Nasilenie zjawisk patologicznych spada z wiekiem i wykształceniem, ale najsilniejszym predyktorem jest płeć: wśród mężczyzn wskaźnik patologii jest dużo wyższy niż w grupie kobiet. Im większa miejscowość zamieszkania tym więcej patologii. Zwiększają patologie bezrobocie, rozwód i dzieci na utrzymaniu, a zmniejszają małżeństwo, praca w sektorze publicznym i bycie rolnikiem. Udało się za pomocą wszystkich predyktorów wyjaśnić zaledwie 5 proc. zróżnicowania tego wskaźnika jakości życia. Tabela 9.2.17. Analiza regresji wielokrotnej dla patologii (skala odwrócona) Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała) -,989,47-2,895, Wykształcenie,1,2,34 4,664, Wiek,4,1,65 5,313, Płeć (1 M, 2 K),299,13,149 23,254, Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś),43,4,77 11,598, Renciści -,6,32 -,2 -,199,842 Rolnicy,113,36,22 3,165,2 Pracownicy sektora prywatnego,25,2,11 1,236,216 Pracownicy sektora publicznego,14,25,35 4,229, Emeryci,13,3,41 3,484, Przedsiębiorcy -,44,34 -,9-1,32,193 Dzieci na utrzymaniu -,7,17 -,34-4,39, Bezrobotni -,157,27 -,4-5,736, Małżeństwo,12,22,6 5,487, Wdowcy,35,32,11 1,86,278 Rozwód -,2,34 -,42-5,83, R2 =,49 Największą porcję zróżnicowania dobrobytu materialnego wyjaśnia wykształcenie. Edukacja w dalszym ciągu jest najpewniejszym gwarantem zamożności (por. rozdz. 5.5.3). Na wsi wiedzie się materialnie ciągle gorzej niż w miastach, i w małych miastach gorzej niż w dużych. Silnym predyktorem jest także małżeństwo, jako wspólnota gromadząca dobra materialne. Nie dziwi, że przedsiębiorcy mają się materialnie zdecydowanie lepiej od innych, ale także pracownicy najemni, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym wypadają lepiej od zwłaszcza bezrobotnych. Wychowanie dzieci kosztuje i tym samym obniża dobrobyt materialny rodziny. Również rozwód odbija się negatywnie na dobrobycie, podobnie jak życie z renty. Za to ludzie owdowiali mają się materialnie lepiej; lepiej się maja też mężczyźni, o czym pisaliśmy już w rozdziale o dyskryminacji (8.3). Mimo, że mieszkanie na wsi oznacza przeciętnie niższy standard materialny, nie dotyczy to ogólnie rolników; ci nie odbiegają pod względem dobrobytu od średniej krajowej. Nie oznacza to, że nie mają niższych dochodów, ale mogą posiadać więcej dóbr i to w jakimś stopniu rekompensuje niższe dochody. Włączone do równania regresji predyktory wyjaśniają łącznie prawie 29 proc. zróżnicowania dobrobytu materialnego.

Diagnoza społeczna 211 372 Tabela 9.2.18. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrobytu materialnego Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała) -,584,42-13,96, Wykształcenie,95,2,314 48,575, Wiek -,9,1 -,156-14,382, Płeć (1 M, 2 K) -,38,11 -,19-3,39,1 Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś) -,82,3 -,146-24,982, Renciści -,148,28 -,38-5,253, Rolnicy -,8,32 -,2 -,255,799 Pracownicy sektora prywatnego,132,18,57 7,397, Pracownicy sektora publicznego,19,22,63 8,593, Emeryci,9,26,4,332,74 Przedsiębiorcy,575,31,116 18,81, Dzieci na utrzymaniu -,216,15 -,16-14,84, Bezrobotni -,392,24 -,99-16,86, Małżeństwo,465,19,231 23,95, Wdowcy,118,28,36 4,187, Rozwód -,91,3 -,19-3,2,3 R2 =,285 Największe wsparcie społeczne daje małżeństwo i młody wiek. Rozwód negatywnie rzutuje na dobrostan społeczny, podobnie jak dzieci na utrzymaniu i bezrobocie. Emeryci, mężczyźni i przedsiębiorcy cieszą się większym od innych wsparciem społecznym. W niewielkim stopniu także wykształcenie sprzyja społecznemu dobrostanowi. Generalnie jednak udało się wyjaśnić zaledwie 4 proc. zróżnicowania wartości tego wskaźnika jakości życia, najmniej spośród wszystkich. Tabela 9.2.19. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrostanu społecznego Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała),197,48 4,117, Wykształcenie,1,2,32 4,376, Wiek -,9,1 -,166-13,43, Płeć (1 M, 2 K) -,46,13 -,23-3,527, Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś),6,4,1 1,59,131 Renciści -,2,32 -,5 -,63,529 Rolnicy,52,36,1 1,422,155 Pracownicy sektora prywatnego -,9,2 -,4 -,468,64 Pracownicy sektora publicznego,43,25,14 1,78,88 Emeryci,211,3,85 7,61, Przedsiębiorcy,113,34,23 3,273,1 Dzieci na utrzymaniu -,129,18 -,63-7,354, Bezrobotni -,196,28 -,49-7,59, Małżeństwo,33,22,15 13,63, Wdowcy -,37,32 -,11-1,144,253 Rozwód -,284,35 -,6-8,194, R2 =,44 W analizie regresji poziomu cywilizacyjnego usunięto z listy predyktorów wykształcenie, jako że wchodziło ono w skład tego wskaźnika. W tej sytuacji najsilniejszym predyktorem pozostał wiek, który jest mocno negatywnie skorelowany z poziomem wykształcenia. Duże znaczenie ma także praca, zwłaszcza w sektorze publicznym. Pozytywny wpływ ma bycie przedsiębiorcą lub emerytem (oczywiście po wytrąceniu efektu wieku), małżeństwo i posiadanie dzieci na utrzymaniu; wpływ negatywny ma bezrobocie, bycie rencistą, wdowieństwo i bycie rolnikiem. Poziom cywilizacyjny jest bardzo silnie zróżnicowany ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania: im mniejsza tym niższy. Ogólnie włączone do równania regresji predyktory wyjaśniają niemal połowę wariancji wskaźnika poziomu cywilizacyjnego.

Diagnoza społeczna 211 373 Tabela 9.2.2. Analiza regresji wielokrotnej dla poziomu cywilizacyjnego Współczynniki Współczynnik niestandaryzowane standaryzowany Predyktor t Istotność Błąd B Beta standardowy (Stała) 1,99,26 77,81, Wiek -,32, -,571-65,33, Płeć (1 M, 2 K) -,68,9 -,34-7,182, Klasa miejscowości (1 największe miasta, 6 wieś) -,134,3 -,239-51,218, Renciści -,149,23 -,38-6,343, Rolnicy -,69,26 -,14-2,636,8 Pracownicy sektora prywatnego,216,15,94 14,724, Pracownicy sektora publicznego,561,17,189 32,96, Emeryci,1,22,4 4,596, Przedsiębiorcy,556,25,116 22,55, Dzieci na utrzymaniu,62,13,3 4,852, Bezrobotni -,14,2 -,35-6,881, Małżeństwo,189,16,94 11,777, Wdowcy -,78,23 -,24-3,331,1 Rozwód,24,25,5,966,334 R2 =,492 Przyjęte tu kryteria jakości życia nie są w pełni obiektywne, ale też dobre życie to nie tylko życie zgodne z jakimiś obiektywnymi standardami (zamożności, zdrowia, szacunku itd.), ale także życie szczęśliwe. Otwarte zresztą pozostaje pytanie, co miałoby być miarą prawdy w odniesieniu do dobrego życia. Spory na ten temat między naukowcami reprezentującymi różne dziedziny wiedzy trwają od dawna (por. Czapiński, 22b, 24b; Lewicka, 25), a w ostatniej dekadzie dały impuls do rozwoju nowej gałęzi badań zwanej psychologią pozytywną.

Skumulowana zmiana procentowa Diagnoza społeczna 211 374 9.3. Czy polskie społeczeństwo staje się coraz bardziej rozwarstwione? Wzrost gospodarczy kraju względnie ubogiego powinien zdaniem wielu ekonomistów skutkować wzrostem ekonomicznego rozwarstwienia społeczeństwa. Istotnie stosunek dochodu 2 proc. najbogatszych gospodarstw domowych do 2 proc. najuboższych wzrastał w okresie realizacji Diagnozy Społecznej do 29 r. (tabela 9.3.1). Warto zauważyć, że ten wzrost rozwarstwienia wynikał przede wszystkim z szybszego tempa wzrostu najwyższych dochodów (wykres 9.3.1). Wartość dziewiątego decyla dochodu gospodarstw na jednostkę ekwiwalentną w cenach stałych z 2 r. wzrosła w latach 2-29 o 45,6 proc., czyli znacznie więcej niż średniej dla całych prób (38,9 proc.), a wartość pierwszego decyla wzrosła w tym czasie o 27,6 proc. W ostatnich dwóch latach jednak wzrost realnych dochodów pierwszego decyla był po raz pierwszy od początku badania szybszy od wzrostu dziewiątego decyla (odpowiednio 8 proc. i 4 proc.) i tym samym zmniejszył się stosunek dziewiątego decyla do pierwszego (tabela 9.3.1) A zatem bogacenie się Polaków nie było równomierne. Nie oznacza to jednak wcale, że ubodzy mieli mniejsze szanse na awans ekonomiczny od bogatych. Wręcz przeciwnie, wzrost skali dochodowej szedł w parze z doganianiem gospodarstw bogatszych przez uboższe. Dochody najuboższych 1 proc. gospodarstw rosły znacznie szybciej w minionych czterech latach i nieco szybciej w ostatnich dwóch latach niż dochody 1 proc. najbogatszych (wykres 9.3.2) 115. Tabela 9.3.1. Zróżnicowanie dochodów netto gospodarstw domowych w latach 2-211 w całych próbach Rok badania Stosunek kwintyla 4 do 1 dochodu gospodarstwa Stosunek decyla 9 do 1 dochodu gospodarstwa całkowitego na jednostkę Na jednostkę całkowitego ekwiwalentną ekwiwalentną 2 3,64 2,15 4,48 3,59 23 2,82 2,33 4,62 3,94 25 2,8 2,36 4,67 3,98 27 3, 2,41 5,12 4,15 29 3,15 2,48 5,56 4,1 211 3, 2,46 5,28 3,96 Różnica między: 211 i 2,36,31,8,37 211 i 29 -,15 -,2 -,28 -,14 54 44 34 24 14 4 1 decyl średni dochód 9 decyl 5,6 4-4,2 21,2 18,6 15,8 13,2 4,5 4,8 45,6 38,9 27,6 49,6 44,6 35,5-6 2 23 25 27 29 211 Rok pomiaru Wykres 9.3.1. Skumulowana zmiana procentowa średniego, pierwszego i dziewiątego decyla dochodu gospodarstw domowych na jednostkę ekwiwalentną w poprzednim miesiącu w cenach stałych z 2 r. w latach 2-211 115 Na zarzut, że mamy tu do czynienia z tzw. efektem bazy (wzrost dochodu nominalnego w wysokości X daje większy przyrost procentowy przy niskim niż przy wysokim poziomie wyjściowym), można odpowiedzieć, że niezależnie od efektu bazy oznacza to zmniejszanie się a nie zwiększanie różnic dochodowych między biednymi i bogatymi. Ponadto efekt bazy nie tłumaczy dlaczego najmniejsze procentowo wzrosty dochodu wystąpiły w grupach gospodarstw średnio zamożnych (trzeci i siódmy decyl).

Zmieniły grupę Nie zmieniły grupy Procentowa zmiana Diagnoza społeczna 211 375 4 35 3 25 2 33 26 24 25 23 19 27-211 29-211 2 21 22 15 1 5 6 6 3 7 6 4 3 4 4 1 decyl 2 decyl 3 decyl 4 decyl 5 decyl 6 decyl 7 decyl 8 decyl 9 decyl Grupy dochodowe gospodarstw domowych Wykres 9.3.2. Procentowa zmiana dochodu gospodarstw domowych na jednostkę ekwiwalentną w cenach stałych z 2 r. w latach 27-211 i 29-211. w grupach gospodarstw według decyli dochodu w próbach panelowych Tezie o rosnącym rozwarstwieniu ekonomicznym polskiego społeczeństwa przeczy symetryczna dwukierunkowa mobilność gospodarstw domowych na wymiarze dochodowym. Zaledwie 59 proc. gospodarstw z grupy 2 proc. najuboższych w 27 r. pozostało w grupie 2 proc. najuboższych po czterech latach i i dokładnie tyle samo z grupy 2 proc. najbogatszych pozostało w 211 r. w grupie najbogatszych. Zatem 41 proc. najuboższych awansowało w tym czasie do wyższych grup dochodowych (większość, 23 proc., przeskoczyła tylko jeden szczebel) i 41 proc. najbogatszych spadło do niższych grup dochodowych (większość, 23 proc., do niższej o jeden kwintyl). Przy krótszym, dwuletnim czasie odroczenia między 29 i 211 r. w grupie najniższej pozostało 8 proc. gospodarstw a w grupie najwyższej 9 proc. A zatem mamy niemal pełną (po czterech latach pełną) symetrię zmian usytuowania 2 proc. najbogatszych i 2 proc. najuboższych gospodarstw domowych na wymiarze dochodowym. Dystans ekonomiczny między gospodarstwami najuboższymi i najbogatszymi, które pozostały w swoich grupach dochodowych, w zasadzie nie zmienił się w okresie 4 i 2 lat (wykresy 9.3.4 i 9.3.5), natomiast w przypadku gospodarstw, które zmieniły swoje położenie na wymiarze dochodowym, dystans zmniejszył się 12-krotnie w okresie 4 lat i 4-krotnie w okresie dwóch ostatnich lat. 211 435 2313 29 479 2281 27 342 233 211 29 775 899 11 1336 2 proc. najbogatszych 2 proc. najuboższych 27 374 1561 5 1 15 2 25 Dochód na jednostkę ekwiwalentną UWAGI: efekt zmiany grupy F(1, 871)=49,463, p<,, η 2 =,54; efekt daty pomiaru F(2, 87)=21,63, p<,, η 2 =,46; efekt interakcji zmiany grupy, wyjściowej grupy i daty pomiaru F(2, 87)=8,78; p<,, η 2 =,155; efekt interakcji wyjściowej grupy i daty pomiaru F(2, 87)=37,363, p<,, η 2 =,79; efekt interakcji zmiany grupy i daty pomiaru F(2, 87)=5,73, p<,, η 2 =,13. Wykres 9.3.4. Dochód gospodarstw domowych na jednostkę ekwiwalentną w 27, 29 i 211 r. w cenach stałych z 2 r. w grupie 2 proc. najuboższych i 2 proc. najbogatszych gospodarstw według kwintyli dochodu ekwiwalentnego na osobę w 27 r., które pozostały lub nie pozostały w tych samych grupach kwintylowych w 211 r. w próbie panelowej

Zmieniły grupę Nie zmieniły grupy Diagnoza społeczna 211 376 211 359 2798 29 349 2913 211 85 1285 2 proc. najbogatszych 2 proc. najuboższych 29 369 236 5 1 15 2 25 3 35 Dochód na jednostkę ekwiwalentną UWAGI: efekt zmiany grupy F(1, 1681)=154,363, p<,, η 2 =,84; efekt daty pomiaru F(1, 1681)=79,45, p<,, η 2 =,45; efekt interakcji zmiany grupy, wyjściowej grupy i daty pomiaru F(1, 1681)=296,441; p<,, η 2 =,15; efekt interakcji wyjściowej grupy i daty pomiaru F(1, 1681)=418,63, p<,, η 2 =,199; efekt interakcji zmiany grupy i daty pomiaru F(1,1681)=38,547, p<,, η 2 =,22. Wykres 9.2.5. Dochód gospodarstw domowych na jednostkę ekwiwalentną w 29 i 211 r. w cenach stałych z 2 r. w grupie 2 proc. najuboższych i 2 proc. najbogatszych gospodarstw według kwintyli dochodu ekwiwalentnego na osobę w 29 r., które pozostały lub nie pozostały w tych samych grupach kwintylowych w 211 r. w próbie panelowej Można jeszcze dodać, że różnica między skrajnymi grupami w zakresie standaryzowanego wskaźnika jakości życia wynosi w 29 r. niemal dokładnie tyle samo co dwa lata wcześniej (odpowiednio 2,1 i 2,7 odchylenia standardowego), a między 25 i 29 r. różnica ta spadła o,3 odchylenia standardowego (tabela 9.1.2). Świadczy to o tym, że dystans między grupami społecznymi o najwyższej i najniższej jakości życia nie powiększa się. Polacy poprawiają jakość życia nie kosztem innych ale wraz z innymi.