JAK POMAGAĆ CUDZOZIEMCOM POSZUKUJĄCYM W POLSCE OCHRONY?

JAK POMAGAĆ CUDZOZIEMCOM POSZUKUJĄCYM W POLSCE OCHRONY?

Autorzy: Paulina Babis Renata Gierszewska Joanna Majewska Piotr W. Zawadzki Maciej Zawistowski Michał Żejmis Koncepcja, redakcja oraz kierownictwo merytoryczne: Grażyna Firlit-Fesnak, Łukasz Łotocki Konsultacja merytoryczna: Paulina Babis

UNIWERSYTET WARSZAWSKI INSTYTUT POLITYKI SPOŁECZNEJ JAK POMAGAĆ CUDZOZIEMCOM POSZUKUJĄCYM W POLSCE OCHRONY? Poradnik dla instytucji publicznych i organizacji pozarządowych Publikacja sfinansowana z PIW EQUAL Partnerstwo na Rzecz Rozwoju @ltercamp Obszar tematyczny I: Wsparcie integracji społecznej i zawodowej osób ubiegających się o status uchodźcy Działanie 3 Warszawa 2008

Publikacja dofinansowana z PIW EQUAL Partnerstwo na rzecz Rozwoju@ItelCamp Działanie 3 Redakcja i korekta: Zespół Skład i łamanie: OFI, Warszawa Copyright by Instytut Polityki Społecznej UW Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2008 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawcy. Wydawca Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44 tel. 0-602-247-367, fax 615-34-21 e-mail: oficyna@aspra.pl www.aspra.pl ISBN 978-83-7545-074-3

SPIS TREŚCI Michał Żejmis I. Co warto wiedzieć o cudzoziemcach poszukujących w Polsce ochrony?.............................. 9 II. III. Joanna Majewska Sytuacja prawna cudzoziemców poszukujących ochrony....................................... 35 Paulina Babis Indywidualny program integracji dla cudzoziemców poszukujących ochrony.......................... 69 Piotr W. Zawadzki IV. Cudzoziemcy poszukujący ochrony a rynek pracy... 81 Michał Żejmis V. Cudzoziemcy poszukujący ochrony a system edukacji.. 89 VI. Maciej Zawistowski Cudzoziemcy poszukujący ochrony a system ochrony zdrowia....................................... 107 Maciej Zawistowski VII. Cudzoziemcy poszukujący ochrony a kwestia mieszkaniowa.................................. 119 Renata Gierszewska VIII. Cudzoziemcy poszukujący ochrony a system pomocy społecznej..................................... 131 Wzór wniosku do OPS................................ 142 Aneks 1. Instytucje i organizacje ważne dla cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy w Polsce..... 143 Aneks 2. Wzory dokumentów cudzoziemca.............. 148 5

Niniejszy poradnik kierowany jest do wszystkich osób zajmujących się pomocą cudzoziemcom, którzy poszukują w Polsce ochrony zarówno tym, którzy złożyli wniosek o nadanie statusu uchodźcy, jak i tym, którzy otrzymali status uchodźcy, udzielono im ochrony uzupełniającej bądź zgody na pobyt tolerowany. Poradnik zawiera przydatne informacje o normach kulturowych wybranych grup imigranckich, o możliwościach życia i integracji, pracy i edukacji, jakie cudzoziemcy mają w Polsce. Ponadto można w nim znaleźć wskazówki dotyczące ubiegania się o świadczenia zdrowotne, świadczenia z pomocy społecznej, a także wskazówki dotyczące poszukiwania mieszkania. Niektóre informacje zawarte w poradniku mogą wydać się oczywiste dla Polaka; warto jednak pamiętać, że nie wszystko musi być tak samo oczywiste dla cudzoziemca, któremu informacje te powinniśmy przekazać. Liczymy, że wskazówki zawarte w poradniku będą dla Czytelnika użyteczne i pomogą w profesjonalnej pracy na rzecz integracji cudzoziemców. 7

MICHAŁ ŻEJMIS I. CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? 1. KIM SĄ CUDZOZIEMCY POSZUKUJĄCY W POLSCE OCHRONY? Cudzoziemcy poszukujący ochrony to uciekinierzy, którym w kraju pochodzenia zagraża prześladowanie. Prześladowanie może być związane z ich rasą, narodowością, religią, przynależnością do określonej grupy społecznej lub z ich przekonaniami politycznymi. Uchodźcami najczęściej stają się mieszkańcy tych miejsc na świecie, w których powstają niepraworządne reżimy polityczne, trwają konflikty etniczne, religijne lub zwyciężają totalitarne ideologie np. faszyzm czy komunizm. 2. DLACZEGO W POLSCE SĄ CUDZOZIEMCY POSZUKUJĄCY OCHRONY? Brytyjski historyk Norman Davies jedną ze swoich książek poświęconych dziejom Rzeczypospolitej, zatytułował Serce Europy. Tak historycznie i geopolitycznie jest usytuowany nasz kraj na otwartych nizinach, pomiędzy ekspansywnymi sąsiadami. Od wschodu i zachodu pozbawiony naturalnych granic (takich jak góry na południu i morze na północy), które stanowiłyby przeszkodę dla obcych wojsk i wędrówki cudzo- 9

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? ziemskich ludów. W czasach zaborów i powstań niepodległościowych, wojen światowych i PRL, wielu mieszkańców Rzeczypospolitej stało się uchodźcami. Po ustanowieniu ustroju demokratycznego, podpisaniu i ratyfikowaniu w 1991 r. międzynarodowych zobowiązań (Konwencji Genewskiej z 1951 r. i Protokołu Nowojorskiego z 1967 r. ), Polska zaczęła przyjmować coraz większą liczbę cudzoziemców przybywających jako uchodźcy. 3. ILU W POLSCE JEST CUDZOZIEMCÓW POSZUKUJĄCYCH OCHRONY? Ruchy uchodźcze charakteryzują się dużą dynamiką, są uzależnione od przebiegu bieżących wydarzeń politycznych. Dlatego natężenie i przekrój narodowościowy uchodźstwa do Polski jest zmienny. Jednakże, od przeszło dziesięciu lat, co roku o nadanie statusu uchodźcy w RP ubiega się kilka tysięcy cudzoziemców pochodzących z kilkudziesięciu państw świata, a na przestrzeni minionych 15 lat, ich liczba wzrosła ponad 17-krotnie. W tym czasie znacznie wzrosła również liczba tzw. uznanych uchodźców to znaczy cudzoziemców, którym nadano status uchodźcy lub udzielono zgody na pobyt tolerowany. W 2007 r. złożono 4563 wnioski, które objęły 10 048 osób z 61 państw świata. Apatryda Bezpaństwowiec, apolita. Osoba, której żadne państwo nie uznaje za swojego obywatela. Przypadki braku przynależności państwowej zdarzają się wśród uchodźców np. w 2007 r. w ogóle wniosków o nadanie statusu uchodźcy w RP, 19 zostały złożone przez apatrydów. 10

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Wzrost liczby cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce w latach 1992 2007 Rok Cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy Cudzoziemcy, którym przyznano status uchodźcy Cudzoziemcy, którym udzielono zgody na pobyt tolerowany 1992 568 74-1995 845 105-2000 4662 53-2005 6860 312 2073 2007 10048 116 3138 Ogółem 69 396 2951 8542 Dane Urzędu ds. Cudzoziemców Nie każdy wniosek o nadanie statusu uchodźcy musi zostać rozpatrzony pozytywnie. W trakcie procedury okazuje się, że wielu cudzoziemców składa wnioski bezpodstawnie. 4. Z JAKICH KRAJÓW POCHODZĄ CUDZOZIEMCY PRZYBYWAJĄCY DO POLSKI JAKO UCHODŹCY? Cudzoziemcy przybywający do Polski w poszukiwaniu ochrony pochodzą z czterech kontynentów: Europy, Azji, Afryki i Ameryki Południowej. Najliczniejsze grupy przybywają z państw, które powstały po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 r. W 2008 r. jest to prawie 95% ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. W latach 90. przeważali cudzoziemcy pochodzący z innych krajów azjatyckich oraz afrykańskich. Zdecydowana dominacja przybyszów z Rosji od 2000 r. jest wynikiem eskalacji konfliktu na Kaukazie Północnym. Jednocześnie, Polska pozostaje pierwszym bezpiecznym krajem znajdującym się poza 11

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Wspólnotą Niepodległych Państw na szlaku migracyjnym prowadzącym na Zachód. 12 Przybysze z byłego Związku Radzieckiego to 94,7% uchodźstwa do Polski Obywatele byłych republik radzieckich to łącznie 9519 osób objętych złożonymi w 2007 r. wnioskami o nadanie statusu uchodźcy. Większość z nich legitymuje się obywatelstwem rosyjskim (9239). ZSRR był największym państwem świata o powierzchni ponad 22 mln km², zamieszkiwanym przez przeszło 290 mln osób reprezentujących ok. 130 narodowości. Jego rozpad zaognił tłumione spory etniczne i terytorialne. Wybuchły dziesiątki konfliktów zbrojnych. Wstrząsy polityczne spowodowały, że tylko w latach 90. na tym obszarze przemieściło się ok. 9 mln uchodźców i repatriantów. W 2007 r. cudzoziemcy poszukujący ochrony, przybywali do Polski z następujących części byłego ZSRR: Federacja Rosyjska (głównie Kaukaz Północny) 92% Europa Wschodnia poza Rosją (Białoruś, Ukraina, Mołdawia) 1,5% Zakaukazie (Armenia, Gruzja, Azerbejdżan) 0,8% Azja Środkowa (Kirgistan, Kazachstan, Uzbekistan, Tadżykistan) 0,4% Przybysze z Azji, spoza byłych republik radzieckich to 3,6% uchodźstwa do Polski Od początku lat 90. do Polski przybywają cudzoziemcy z kilkudziesięciu państw tego kontynentu. W 2007 r. z 18 państw przybyło 366 osób. Od lat grupy cudzoziemców przybywają z Pakistanu, Indii, Afganistanu, Iraku, Sri Lanki, Wietnamu, Bangladeszu, Chin i Mongolii. Przybysze z Afryki to 1,3% uchodźstwa do Polski Udział przybyszów z tego kontynentu w ogólnej liczbie cudzoziemców poszukujących ochrony wyraźnie się zmniejszył. W 2007 roku z 25 państw przybyły 134 osoby. Najwięcej po kilkunastu cudzoziemców przybyło z Nigerii, Kamerunu i Algierii. W poprzednich latach grupy cudzoziemców przybywały m.in. z krajów tzw. Rogu Afryki (Somalii, Sudanu i Etiopii).

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? W latach 90. znaczne grupy cudzoziemców poszukujących ochrony przyjeżdżały do Polski także z państw byłej Jugosławii, gdy toczyły się tam konflikty zbrojne (Bośnia i Hercegowina, Jugosławia, Macedonia). Wśród przybyszów z państw europejskich liczne wnioski o nadanie statusu uchodźcy składali obywatele Rumunii i Bułgarii (przed wstąpieniem obydwu krajów do UE w styczniu 2007 r.). Ich wnioski były rozpatrywane negatywnie. Przed rokiem 2000 bardzo liczną grupą cudzoziemców, którym wydawano negatywne decyzje w sprawach o nadanie statusu uchodźcy byli obywatele Armenii. Tradycyjnie nieliczni przybysze z Ameryki Południowej ubiegają się o status uchodźcy w RP średnio kilka osób rocznie. 5. DOMINUJĄCA GRUPA CUDZOZIEMCÓW POSZUKUJĄCYCH OCHRONY W POLSCE Zdecydowana większość cudzoziemców poszukujących ochrony legitymuje się dokumentami świadczącymi o obywatelstwie rosyjskim, ale nie są to osoby narodowości rosyjskiej. Większość cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce to górale pochodzący z obszaru Kaukazu Północnego, którzy deklarują narodowość czeczeńską (83,7% ogółu w 2007 r.). Większość cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce przybywa z Kaukazu Północnego. Nie są Rosjanami, ale większość z nich potrafi porozumiewać się w języku rosyjskim. 6. GDZIE LEŻY KAUKAZ? Kaukaz jest prawie 1,5 raza większy od Polski. Zajmuje obszar 440 tys. km², który stanowi pogranicze Europy i Azji. Leży pomię- 13

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? dzy Morzem Czarnym i Kaspijskim. Potężne góry dzielą ten obszar na tzw. Przedkaukazie (Kaukaz Północny) i Zakaukazie (Kaukaz Południowy). Kaukaz Północny należy do Federacji Rosyjskiej. Federacja Rosyjska to największe państwo świata o powierzchni ponad 17 mln km², w którym mieszka ponad 141 mln ludzi. Podstawowy podział administracyjny zawiera aż 83 podmioty, w tym 21 republik, 46 obwodów, 9 krajów, 2 miasta wydzielone oraz 4 okręgi i 1 obwód autonomiczny. Od 2000 r. Federacja Rosyjska dzieli się równolegle na 7 okręgów administracji federalnej. Kaukaz Północny administracyjnie jest częścią Południowego Okręgu Federalnego. Zajmuje 254,3 tys. km². Niespełna połowę tego obszaru czyli powierzchnię równą ok. 1/3 terytorium Polski stanowi etniczna mozaika 7 republik. Republiki te to: Adygea, Czeczenia, Dagestan, Inguszetia, Kabardyno-Bałkaria, Karaczajo-Czerkiesja i Osetia Północna. Zamieszkuje tu ok. 6 mln ludzi. Resztę obszaru regionu stanowią kraje Krasnodarski i Stawropolski o łącznej liczbie mieszkańców 7,9 mln, z ponad 80% udziałem ludności rosyjskiej. Kaukaz obfituje w bogactwo zróżnicowanych kultur kilkudziesięciu zamieszkujących tam narodów i grup etnicznych. Wiele z nich tradycjami sięga starożytności. Region ten jest obecny w Biblii i mitologii. Na południowokaukaskiej górze Ararat osiadła arka Noego. W micie o Prometeuszu Zeus skazał bohatera na mękę przykuwając go do skał Kaukazu. 7. KIM SĄ CZECZENI? Czeczeni należą do starożytnych narodów kaukaskich. Mieszkają we wschodniej części Kaukazu Północnego. Jest to Kaukaz wajnachsko-dagestański. Część zachodnia to Kaukaz czerkieski. Czeczeni są najliczniejszym rdzennym narodem w tym regionie, chociaż w wyniku licznych wojen i emigracji ich liczebność 14

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? w samej Czeczenii nigdy nie przekroczyła 1 mln. Razem ze spokrewnionymi Inguszami tworzą wspólnotę Wajnachów o zbliżonych językach i podobnej kulturze. Co najmniej kilkutysięczne grupy Czeczenów zamieszkują Moskwę, Azerbejdżan, Kirgistan oraz Bliski Wschód. Około 10 tys. żyje w Gruzji (m.in. w przygranicznym wąwozie Pankisi), a 50 tys. w Kazachstanie. Ludność wschodniej części Kaukazu Północnego zamieszkuje w trzech niewielkich republikach (Czeczenii, Inguszetii oraz Dagestanie) i tworzy złożoną mozajkę narodów. Czeczenia zajmuje powierzchnię 16,6 tys. km². Liczba mieszkańców zmniejszyła się wskutek wojny i emigracji. Przed wybuchem wojny w 1999 r. szacowano ich na ok. 1 mln, w tym powyżej 70% stanowili Czeczeni. W 2002 r. szacowano, że w republice na stałe przebywa 250 300 tys. osób cywilnych. Aktualnie zamieszkuje tam ponad 0,5 mln ludzi, w tym powyżej 90% stanowią Czeczeni, a resztę przede wszystkim Ingusze i Rosjanie. Inguszetia zajmuje zaledwie ok. 4,2 tys. km² i liczy ok. 0,5 mln mieszkańców, wśród których ok. 20% stanowią Czeczeni. Stolicą republiki od 1998 r. jest Magas ( Miasto Słońca ) wybudowane od podstaw, w którym są prawie wyłącznie urzędy i instytucje państwowe. Największym miastem republiki jest Nazrań. Dagestan zajmuje powierzchnię 50,3 tys. km², liczy ponad 2,5 mln mieszkańców i jest najbardziej zróżnicowaną etnicznie republiką w regionie. 90% ludności stanowią przedstawiciele 9 najliczniejszych narodowości, w tym Czeczeni 3,3%. Stolicą republiki jest Machaczkała nad Morzem Kaspijskim ponad 450 tys. mieszkańców. Czeczenia jest niewielka o połowę mniejsza od największego polskiego województwa (mazowieckiego). Wielkością obszaru i charakterem ukształtowania terenu najbardziej przypomina województwa południowe: małopolskie i podkarpackie. Północna część Czeczenii nad rzeką Terek jest nizinna, z pasmem wzgórz w centrum kraju, natomiast południową zajmują wysokie góry. 15

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? W porównaniu z Czeczenią, polskie przedgórza nie są tak bogate w surowce naturalne, przede wszystkim złoża ropy naftowej. Stolicą republiki jest Grozny miasto nad rzeką Sunżą, założone w 1818 r. przez rosyjskiego generała Aleksieja Jermołowa jako twierdza służąca uzyskaniu kontroli nad południem kraju. Przed rozpadem ZSRR w Groznym zamieszkiwało ponad 397 tys. Czeczenów i Rosjan (1989). Po przejściu ciężkich walk o miasto w trakcie dwóch tzw. wojen czeczeńskich, w ruinach przebywało zaledwie 40 100 tys. ludzi (2001). W trwającym okresie odbudowy, w Groznym mieszka ich już ponad 200 tys. 8. WOJNA W CZECZENII Przyczyną uchodźstwa Czeczenów z ojczyzny stały się dwie wyniszczające wojny prowadzone w latach 1994 1996 i od 1999 r. W obydwu wojnach zginęło prawie 250 tys. mieszkańców republiki i ok. 13 tys. żołnierzy rosyjskich. Czeczeni ogłosili niepodległość po rozpadzie ZSRR. Swoje państwo nazwali Republiką Iczkerii, ale jego legalności nigdy nie uznało żadne inne państwo poza afgańskim rządem Talibów. Konflikt wybuchł, ponieważ Rosjanie nie chcieli zgodzić się na odłączenie republiki od Federacji Rosyjskiej. 16 Pierwsza wojna czeczeńska (grudzień 1994 sierpień 1996) W wojnie zginęło 30-100 tys. cywilów. W trakcie walk infrastruktura republiki została zrujnowana. Zburzeniu uległo 60% budynków w miastach i 40% na wsi. Bombardowania lotnictwa rosyjskiego dosięgły osiedli mieszkalnych, dróg pełnych uchodźców, bazarów. Po zaciekłych walkach Rosjanie zajęli Grozny i północną część kraju. Oddziały czeczeńskie chroniły się w wysokich górach i dokonywały niespodziewanych akcji zbrojnych na terenach zajętych przez Rosjan. W sierpniu 1996 r. Czeczeni przeprowadzili zwycięski szturm Groznego. Jeszcze w tym samym miesiącu dowódcy sił obydwu walczących stron podpisali w dagestańskim Chasaw-Jurt porozumienie pokojowe, które gwarantowało Czeczenii niezależność.

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Druga wojna czeczeńska (wrzesień 1999 oficjalne zakończenie wojny Rosjanie ogłosili w 2002 r., ale realny opór Czeczenów trwał dłużej). Walki doprowadziły do militarnej porażki Czeczenów. W trakcie walk zniszczono resztę sprawnej infrastruktury, a coraz większą liczbę ofiar cywilnych przynosiły chaotyczne ostrzały i bombardowania. Bojownicy czeczeńscy zostali uznani przez władze i dowództwo rosyjskie za terrorystów. Zwiększyła się skala zjawisk obecnych już podczas pierwszej wojny czeczeńskiej - prześladowań i naruszania praw ludności cywilnej dokonywanych przez wojska federalne. W Rosji zwiększyła się liczba aktów terrorystycznych przypisywanych Czeczenom. Pacyfikacje wiosek czeczeńskich stały się operacjami antyterrorystycznymi. Wzmogły się grabieże, tortury, gwałty, egzekucje bez wyroków, branie zakładników (żywe tarcze), stosowanie sterylizacji. Żołnierze rosyjscy traktowali kilkunastoletnich chłopców czeczeńskich jak bojowników. W odwecie Czeczeni znęcali się nad schwytanymi żołnierzami. Zdarzały się przypadki miażdżenia autobusów i samochodów prywatnych przez transportery opancerzone. Konflikt w Czeczenii wciąż się tli. W obydwu wojnach popełniono wiele zbrodni wojennych. Siły federalne oskarżano o dopuszczanie się ludobójstwa. Rosjanie organizowali zaczystki i punkty filtracyjne. Zaczystki (operacje specjalne wojsk federalnych, pacyfikacje) Poszukiwanie bojowników we wsiach, podczas których dokonywano grabieży, gwałtów, mordów na ludności cywilnej. W świadomości cudzoziemców z Czeczenii przebywających w Polsce, nazwy niektórych miejscowości mogą kojarzyć się przede wszystkim z zaczystkami (m.in. Samaszki, Siernowodsk, Enikałoj). Punkty filtracyjne Miejsca przesłuchań osób zatrzymanych i identyfikacji bojowników. Dopuszczano się tam tortur psychicznych i fizycznych na ludności czeczeńskiej. W czasie drugiej wojny czeczeńskiej, trafiło do nich ok. 30 tys. osób. Najgorszą sławę zyskał obóz w Czernokozowie. 17

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? W latach 1989 1996 republikę opuściło ok. 400 tys. osób, a w latach 1999 2002 ok. 350 400 tys. osób. Fale wyjazdów z Czeczenii I fala w latach 1989 1994 II fala w latach 1994 1996 III fala w latach 1999 2002 Kto wyjechał? Republikę opuściła znaczna część Rosjan (stanowili prawie ¼ mieszk. w 1989 r.). Wyemigrowali głównie w głąb Rosji. Uchodźstwo dużych grup Czeczenów, Inguszy i Rosjan. Czeczeni powracali. Uchodźstwo Czeczenów, głównie do Inguszetii, do Moskwy, Gruzji i na zachód Europy. W 2003 r. do powrotu zmuszono ponad 300 tys. uchodźców, którym schronienia udzieliła sąsiednia Inguszetia. Jednak fala wyjazdów Czeczenów wciąż trwa, głównie na zachód Europy. W 2003 r. władze rosyjskie doprowadziły do wyboru promoskiewskiego rządu w Czeczenii. Trwają walki oddziałów prorządowych z partyzanckimi, zdarzają się prześladowania, tortury, zaginięcia. Może się zdarzyć, że cudzoziemiec poszukujący ochrony podający się w Polsce za Czeczena nie jest Czeczenem, ponieważ z Kaukazu Północnego emigrują do Polski również Ingusze, a także przedstawiciele narodów Dagestanu. 9. KILKA SŁÓW O HISTORII CZECZENÓW Czeczeni lubią i potrafią długo rozmawiać o własnej historii. W ich świadomości historycznej ważne miejsce zajmuje 300 lat walki z Rosją. W pierwszej połowie XIX w. narody zamieszkujące w regionie toczyły z imperium carów krwawą wojnę kaukaską. 18

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Opór na terenie Dagestanu i Czeczenii został złamany dopiero w 1859 r. Mała Czeczenia to część nizinna, która nie stawiała oporu, a Wielka Czeczenia to część górska, która taki opór stawiała. Kolejne powstania w Czeczenii i Dagestanie wybuchały w latach 1877, 1913 i 1920. Wieże z kamienia Możliwość upartej obrony zapewniają Czeczenom wysokie góry i trudnodostępne wąwozy. W przeszłości, zarówno Czeczeni jak i Ingusze budowali także kamienne baszty obronne. Od czasów najazdów mongolskich (XIII w.) zapewniały one skuteczną ochronę, ale stały się również symbolem izolacji od świata, która trwała w wysokogórskich kryjówkach przez przeszło pół tysiąclecia i wpłynęła na dzisiejszą mentalność górali. Niewielka część przebywających w Polsce cudzoziemców z Kaukazu Północnego to osoby, które przeżyły wysiedlenie przez Stalina Czeczenów i Inguszy do Kazachstanu w latach 1944 1957. Większość Czeczenów przybywających do Polski obecnie, to ludzie młodzi lub w średnim wieku. Ale ówczesna deportacja jest dla nich ważnym faktem historycznym. W 1944 r. Czeczeni zostali oskarżeni o współpracę z Niemcami. W czasie deportacji, na opuszczonych ziemiach czeczeńsko-inguskich, osiedlali się przedstawiciele sąsiednich narodów północnokaukaskich oraz Rosjanie. Gdy Czeczeni i Ingusze powrócili, powstały nowe spory i konflikty. Chajbach W trakcie wysiedlania ludności tej wioski, w 1944 r. funkcjonariusze i żołnierze NKWD spalili żywcem w stodole kilkaset osób. Podobne zdarzenia miały wówczas miejsce w wielu innych wioskach. Wysiedlani Czeczeni stawiali opór. Ostatni oddział utworzony przez opierających się w 1944 r., został rozbity przez wojsko i KGB dopiero w 1976 r. 19

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? 10. TRADYCJA Tradycja jest dla Czeczenów bardzo ważna. Przez setki lat Czeczeni żyli w odizolowanych wspólnotach. Wspólnoty te tworzyły strukturę klanową, która pozostała niezmienna. Przynależność do określonego klanu, rodu jest dla Wajnachów tak samo ważna, jak przynależność do narodu czeczeńskiego lub inguskiego. Czeczeni klanowa struktura społeczna diozel mała rodzina (rodzice z dziećmi) ca duża rodzina (obejmująca także bliskich krewnych) neke wielka rodzina (wszyscy krewni wywodzący się od wspólnego męskiego przodka) gar ród (wielka rodzina, której wspólny męski przodek jest postacią na wpół mityczną) tejp klan (kilka rodów albo bardzo duży ród) tuchum grupa tejpów (szczep, plemię czeczeńskie) Tuchumów jest 9, klanów (tejpów) jest ponad 160. Herb Czeczenii Wilk i dziewięć gwiazd Według legendy wilk ocalił upadłą ludzkość przed gniewem Boga. Czeczeni darzą to zwierzę szczególnym szacunkiem. Wilk jest wolny i postępuje zgodnie z zasadami. Gwiazdy to tuchumy, które w świadomości Czeczena stanowią cały naród. W określonych przypadkach, najczęściej w obliczu zagrożenia, przedstawiciele wszystkich tejpów (klanów) mogą zebrać radę starszyzny, której postanowienia obowiązują całą wspólnotę. Adat Niepisane, ludowe prawo zwyczajowe obowiązujące w górskich wspólnotach czeczeńskich od kilkuset lat. Podstawę stanowi prawo i obowiązek krwawej zemsty rodowej. Wina jest dziedziczna. Znaczenie tradycji klanowej i rodowej wyraża zasada, która głosi, że każdy prawdziwy Czeczen powinien znać i szanować: 20

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? rodową wieżę z kamienia, w której żył on lub jego przodkowie imiona swoich siedmiu kolejnych przodków swoje rodowe kamienie (starożytne petroglify wbudowane w ściany wież). 11. RELIGIA Na Kaukazie Północnym zdecydowanie dominuje islam sunnicki, którego wyznawcami jest ok. 90% muzułmanów na całym świecie. Ponad 95% Czeczenów i Inguszy to muzułmanie. Wyznawanie islamu stało się oznaką patriotyzmu w okresie obydwu wojen czeczeńskich, ponieważ Rosjanie są kojarzeni jako prawosławni chrześcijanie lub ateiści i komuniści. W Czeczenii i Inguszetii islam upowszechnił się i umocnił późno, bo dopiero w XVIII XIX w. W wiekach wcześniejszych dominowały tam miejscowe wierzenia pogańskie oraz chrześcijaństwo przynoszone przez misjonarzy gruzińskich. Dlatego też miejscowy islam zawiera wiele przeplatających się elementów chrześcijańskich i pogańskich. Duchowne Zarządy Muzułmanów Życie religijne każdej republiki północno-kaukaskiej znajduje się pod kontrolą oddzielnego, krajowego Duchownego Zarządu Muzułmanów, który ściśle współpracuje z lokalnymi władzami. Kontroluje meczety, szkoły religijne i przychodzącą pomoc humanitarną. Wschodnia część Kaukazu Północnego (Czeczenia, Inguszetia i Dagestan) to dziś najbardziej tradycjonalistyczny i zislamizowany zakątek Kaukazu. W ostatnich latach, oficjalne duchowieństwo utraciło część wpływów w miejscowych społecznościach. Czeczeni stali się bardziej religijni, ale fundamentalizm islamski zyskał umiarkowane wpływy. 21

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Kunta-Chadżi Duchowy przywódca najbardziej wpływowego bractwa sufickiego w Czeczenii. Bractwa sufickie (tarikaty) są tradycyjną, najpopularniejszą formą religijności w republice. Po przegranej wojnie kaukaskiej w XIX w. Kunta-Chadżi rozpowszechnił wśród miejscowych muzułmanów ruch, który eksponował miłość bliźniego i zachowanie własnej tożsamości narodowej i kulturowej w pokojowej egzystencji. Członkowie bractw tworzą społeczności wspólnej modlitwy i wzajemnego wsparcia. Kunta-Chadżi w świadomości wiernych jest wciąż żywy. W czasie obu wojen czeczeńskich objawiał się wielu w postaci białobrodego starca (w momentach zagrożenia). Stał się męczennikiem, pod koniec życia zesłanym przez Rosjan na odległe Wyspy Sołowieckie. Zikr Modlitwa członków bractw sufickich. Grupa wiernych maszeruje po linii okręgu w przeciwną stronę do ruchu wskazówek zegara. Wykonując ustalone ruchy ciała przechodzi w szybki bieg i ekstatyczny taniec. Nikt z uczestników obrzędu nie może znajdować się w środku kręgu, ponieważ Zikr symbolizuje krążenie aniołów wokół tronu Allacha. Gdy Rosjanie zakazali wykonywania Zikru, Czeczeni zaczęli go praktykować w ukryciu (w piwnicach, stodołach). W 1999 r. pod naciskiem religijnych radykałów w Czeczenii wprowadzono islamskie prawo szariat. Szariat stoi w sprzeczności z tradycyjnym prawem klanowym adatem. Wahhabizm Ruch na rzecz radykalnej odnowy islamu. Pochodzi z Arabii Saudyjskiej. Wahhabici pojawili się w Czeczenii po pierwszej wojnie czeczeńskiej. Nawołują do oczyszczenia wiary mieszkańców regionu z elementów pogańskich i chrześcijańskich. Rozpoczęli tworzenie nielegalnych formacji zbrojnych głosząc potrzebę utworzenia państwa islamskiego (imamatu). Większość Czeczenów potraktowała wahhabitów nieufnie, ale liczba ich zwolenników w ostatnich latach wzrosła. 22

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? 12. POSTACIE ODGRYWAJĄCE NAJWAŻNIEJSZE ROLE W NAJNOWSZEJ HISTORII CZECZENII Czeczeni są waleczni i czczą bohaterów. Przestrzegany kodeks honorowy pozwala im klękać tylko w trzech wypadkach: przed ziemią ojców, przed własną matką i przed matką, która zrodziła bohatera. Ale nigdy nie wolno im klękać, prosząc o litość. Aby lepiej rozumieć Czeczenów i ich sytuację, a także móc łatwiej się z nimi porozumieć, warto zapoznać się z postaciami odgrywającymi najważniejsze role w najnowszej historii Czeczenii. Poniższa tabela zawiera charakterystykę tych postaci (poczynając od prezydentów Czeczenii, poprzez komendantów polowych, na innych politykach kończąc): Dżohar Dudajew (1944 1996) Zelimchan Jandarbijew (1952 2004) Asłan Maschadow (1951 2005) Pierwszy prezydent Republiki Iczkerii (1991 1996). Jedyny Czeczen, który awansował do stopnia generała armii radzieckiej (lotnictwo). Uznawany przez Czeczenów za przywódcę narodu. Zabiła go rosyjska rakieta naprowadzona dzięki danym telefonu komórkowego udostępnionym Rosjanom przez Amerykanów. Poeta nacjonalistyczny. Jeden z twórców niezależności Czeczenii. Pełnił funkcję prezydenta Republiki Iczkerii (1996 1997). W opozycji do władz Czeczenii w latach 1997 1999. Podejrzewany o współpracę z islamistycznymi organizacjami terrorystycznymi. Zamordowany przez rosyjską FSB na emigracji w Katarze. Pierwszy prezydent Republiki Iczkerii wybrany we w pełni demokratycznych wyborach (1996 2005). Pułkownik artylerii armii radzieckiej. Dowodził wojskami czeczeńskimi. Potem ukrywał się i dowodził oddziałami partyzanckimi. Odnaleziony i zamordowany w zamachu FSB. 23

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Ahmad Kadyrow (1951 2004) i Ramzan Kadyrow (ur. 1976) Dokka Umarow (ur. 1964) Szamil Basajew (1965 2006) Chamzat Gełajew (1962 2004) Ojciec i syn. Walczyli z Rosjanami. Potem przeszli na ich stronę. Prezydenci Czeczenii ustanowieni w wyborach organizowanych przez władze moskiewskie w 2003 i 2007 r. Ahmad zginął w zamachu bombowym zorganizowanym przez Czeczenów. Ramzan kontynuuje rządy autorytarne ojca i prowadzi walkę z partyzantami Dokki Umarowa. Prezydent Republiki Iczkerii od 2006 r. Walczył z Rosjanami. Dowódca oddziałów partyzanckich. Prowadzi walkę z promoskiewskim rządem republiki Ramzana Kadyrowa. Polityk proislamski. Legendarny komendant polowy wojsk czeczeńskich. Kontrowersyjny, ponieważ zdobył sławę, pokonując Rosjan w boju i podpisując się pod wieloma aktami terroru m.in. zajął szpital w Budionnowsku (1995), przyznał się do zorganizowania akcji terrorystycznych w teatrze na Dubrowce (2002) i w szkole w Biesłanie (2004). Uznawał zasadę oko za oko. Stał się uosobieniem dżygita odważnego wojownika. Jest podejrzewany o współpracę z rosyjskimi służbami specjalnymi. Stał na czele wahhabitów. Zgodnie z muzułmańskimi zwyczajami pomagał ubogim. Wspierał sierocińce i przedszkola. Zginął w eksplozji ciężarówki z materiałami wybuchowymi w Inguszetii. Nosił imię Szamila twórcy państwa islamskiego na Kaukazie Północnym w XIX w, który walczył przeciwko Rosjanom w wojnie kaukaskiej. Najwybitniejszy komendant polowy wojsk czeczeńskich. Dowodził elitarnym oddziałem specjalnego przeznaczenia. Rosjanie kilkukrotnie ogłaszali jego śmierć, podczas gdy wychodził żywy z zasadzek i oblężenia. Ranny ponad dwudziestokrotnie. Nie brał udziału w sporach i walce o władzę innych czeczeńskich komendantów i polityków. Zginął zachowując bohaterską postawę w walce z oddziałami federalnymi. 24

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Salman Radujew (1967 2003) Ahmad Zakajew (ur. 1959) Rusłan Auszew (ur. 1954) Komendant polowy wojsk czeczeńskich. Ciężko ranny w boju, operowany. Potem żył ze sztucznym nosem i tytanową płytką w głowie. Stąd żartobliwy pseudonim Titanic. Świat usłyszał o nim po ataku na rosyjskie obiekty wojskowe w Kizlarze (Dagestan) w styczniu 1996 r. Podczas odwrotu zajął miejscowy szpital, biorąc zakładników. Schwytany przez Rosjan w 2000 r. Osądzony i skazany na dożywocie. Zmarł w kolonii karnej w niewyjaśnionych okolicznościach. Oficjalny przedstawiciel dyplomacji rządu Republiki Iczkerii na emigracji w Wielkiej Brytanii, uchodźca polityczny. Polityk prodemokratyczny. Prezydent Inguszetii (1993-2001). Na jego polecenie, w 1999 r. Inguszetia jako jedyna z ościennych republik pozostawiła w pełni otwarte granice dla fali czeczeńskich uchodźców. Wskutek nacisków władz FR ustąpił ze stanowiska. 13. OBYCZAJE Czeczeni posługują się własnym językiem, który chociaż dzieli się na 6 dialektów, jest dla nich wszystkich zrozumiały. Mogą również swobodnie porozumiewać się z Inguszami, których język jest bardzo zbliżony do czeczeńskiego. Cudzoziemiec z Czeczenii zwykle zna język rosyjski i używa go w rozmowach z Polakami. Języka rosyjskiego nie znają niektórzy Czeczeni w podeszłym wieku, którzy mieszkają w wysokich górach, a także bardzo młodzi i dzieci, ponieważ od lat 90-tych w republice z powodu wojny praktycznie nie funkcjonował system edukacji. Jest prawdopodobne, że cudzoziemiec z Czeczenii, którego spotkamy w Polsce, będzie potrafił porozumiewać się w języku polskim przynajmniej na poziomie podstawowym czy biernym. Wielu mieszkańców 25

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? ośrodków dla uchodźców niechętnie uczestniczy w kursach językowych, ale ci, którzy zmotywowani są do posługiwania się językiem polskim chociażby poprzez fakt nielegalnej pracy mówią po polsku całkiem nieźle. Powitanie Każde spotkanie z osobą narodowości czeczeńskiej lub inguskiej należy rozpocząć powitaniem i pytaniem o zdrowie. Najlepiej o zdrowie rozmówcy i jego rodziny. Czeczenka nie wita się z mężczyzną jako pierwsza. Między sobą Czeczeni nie witają się przez podanie rąk, ale poprzez lekkie dotknięcie ramienia o ramię. Mężczyzna nie powinien wyciągać ręki do Czeczenki na znak powitania, o ile nie należy do jej rodziny. W języku czeczeńskim Dzień dobry to: Diedik dojłszu. Czeczena możesz powitać również słowami: Salam Alejkum. Wówczas odpowie: Alejkum As Salam. Sympatię i uznanie w oczach czeczeńskiego rozmówcy zyskuje ten, kto zna historię własnego kraju lub Czeczenii, a także ten, kto zna i darzy szacunkiem własnych przodków. Czeczeni przychylnie odnoszą się do deklaracji wiary katolickiej, ponieważ poważają osoby wierzące i religijne, pomimo że większość z nich za jedyną prawdziwą wiarę uważa islam. Do cudzoziemców z Czeczenii należy podchodzić ze zrozumieniem, pamiętając, że wielu z nich dotknęły traumatyczne przeżycia związane z wojną lub prześladowaniem. Mogą się zachowywać nerwowo i nieufnie. Kultura i religia Czeczenów różni się znacznie od kultury i religii Polaków. Do momentu, kiedy odmienności te nie naruszają zasad obowiązujących w Polsce, należy je uszanować. W przypadku odmienności przekładających się na brak poszanowania obowiązujących w Polsce norm prawnych czy kulturowych, należy poinformować o tym cudzoziemca i wyrazić brak zgody dla niewłaściwych zachowań, informując go o zasadach postępowania obowiązujących w naszym kraju. 26

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Wśród Czeczenów obowiązuje hierarchia i ustalony porządek stosunków międzyludzkich. Dotyczy to także porządku prowadzenia rozmowy. Najważniejszy jest bezwzględny szacunek dla osób starszych. Kultura dyskusji Najstarsi mężczyźni i goście zajmują centralne miejsca np. przy stole. Młodzi mężczyźni zajmują miejsca peryferyjne. Gdy do stołu podchodzi starszy mężczyzna, młodsi wstają, witają go, ustępują miejsce i czekają aż pozwoli im z powrotem siąść. Młodsi nie powinni zabierać głosu bez pozwolenia starszych. Dzieci nie uczestniczą w rozmowach prowadzonych przez dorosłych. W tym czasie zajmują się nimi kobiety. Goście w czeczeńskich domach na Kaukazie mogą spotkać żony gospodarzy, które oglądają telewizję i kołyszą niemowlęta stojąc w progu pokoju, w którym przyjmowani są goście. Czeczeni jako muzułmanie z zasady nie piją alkoholu. Nie jest to jednak żelazną regułą. Ściślej przestrzegają zasady, by nie pić alkoholu w obecności osób starszych. Natomiast bardzo ściśle przestrzegają koranicznego zakazu spożywania mięsa wieprzowego. Dlatego cudzoziemcy w ośrodkach nie jadają podawanych im jogurtów zawierających wieprzową żelatynę i niektórych wędlin. Należy zwracać uwagę, by nie podejmować bez potrzeby tematów uznawanych przez Czeczenów, a zwłaszcza Czeczenki, za intymne. Intymne są np. wrażenia europejskich kobiet związane z obserwacją nagiego torsu sąsiada na balkonie, rozmiary i krój bielizny osobistej, zapytanie młodej mężatki o zaawansowanie stanu błogosławionego, informacje o celu opuszczenia pomieszczenia przez osobę udającą się do toalety itp. Prywatność i intymność dla Czeczenów mają inny wymiar, niż dla ludzi mieszkających daleko na zachód od Czeczenii. Nie obejmują np. wyznania wiary lub deklarowanej narodowości. Natomiast nie wolno czeczeńskiemu mężczyźnie odsłaniać torsu w obecności innego mężczy- 27

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? zny, choćby własnego dorosłego syna, chodzić w krótkich spodenkach. Czeczeni nie pokazują własnej bielizny. Jest to dla nich zbyt intymne i może być powodem odczuwania wstydu. Stroje, w które odziewają się cudzoziemcy z Czeczenii, nie mogą odkrywać intymnych części ciała, za które Czeczeni uważają wszystkie poza twarzą i ramionami od łokci do koniuszków palców. Dlatego kobiety z reguły noszą długie suknie, a mężczyźni długie spodnie. Mężatki zakrywają włosy chustami lub opaskami. Pamiętaj, że Czeczeni uważają się za naród kulturalny i pracowity. Północnokaukaskie tańce wykonują zespoły folklorystyczne z Czeczenii, Inguszetii i Dagestanu oraz dziecięce zespoły uchodźcze za granicą m.in. Dzieci Wajnachów w Polsce. Muzyka czeczeńska jest dynamiczna i porywająca. Gitara i śpiew Wśród Czeczenów popularne są pieśni wojenne i patriotyczne tworzone przez rodzimych bardów, często w języku rosyjskim. Bardowie towarzyszyli oddziałom partyzanckim i byli przez nie chronieni. W pieśniach nie ma nienawiści. Opowiadają o wolności, bohaterach, miejscach bitew i zbrodni. Ale także o uczuciach rosyjskich żołnierzy przerażonych wojną. Najpopularniejsi twórcy to: Imam Alimsułtanow (zamordowany w okresie pokoju, w grudniu 1996 r. w Odessie) i Timur Mutsurajew. Wśród Czeczenów dużą popularność zyskały także uniwersalne pieśni żołnierzy radzieckich z okresu interwencji ZSRR w Afganistanie. Rodzina Członkowie rodzin czeczeńskich są do siebie nawzajem bardzo przywiązani. W rodzinach jest zazwyczaj dużo dzieci. Mężczyźnie nie wypada okazywać czułości żonie i dzieciom w obecności obcych. Ojciec cieszy się niekwestionowanym autorytetem. Obyczaj nakazuje, by najstarszy syn zamieszkał z rodzicami i opiekował się nimi aż do śmierci. 28

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Sprawy matrymonialne są dla Czeczenów ważne i dlatego pytania dotyczące stanu cywilnego, liczby posiadanych dzieci bywają zadawane na wstępie znajomości. Nie trzeba się temu dziwić. Wielożeństwo Czeczeni uznają i praktykują wielożeństwo. Występuje także wśród uchodźców w Polsce. Liczba żon posiadanych przez mężczyznę (maksimum 4) jest uzależniona przede wszystkim od jego możliwości finansowych. Czeczenki często zawierają małżeństwa już w wieku 15 lat. O doborze par z reguły decydują rodzice. Ślubów udzielają duchowni muzułmańscy. Do czeczeńskiego i inguskiego obyczaju należy porywanie dziewcząt przez zalotników. Porywacz decyduje się tym samym na ślub. Zwrot wybranki może oznaczać hańbę i powód krwawej zemsty rodowej. Ojciec i bracia dziewczyny mogą chcieć odnaleźć i zabić niedoszłego zięcia i szwagra. Przyczyną porwań bywa przywiązanie do tradycji, ale także nieprzychylność rodziców dziewczyny wobec jej oblubieńca. Obyczaj porywania dziewcząt sięga czasów przedmuzułmańskich i dziś nadal jest praktykowany. Teściowa W rodzinie czeczeńskiej rzadko bywa w złych stosunkach z zięciem, ponieważ ich zapoznanie następuje dopiero z upływem pewnego czasu po ślubie. Zięć jest wtedy zobowiązany odwiedzić teściową składając kosztowne podarki. Ingusz nigdy nie kłóci się z teściową, ponieważ nie mogą się spotkać, ani nawet zobaczyć do końca życia. Zasady te bywają przestrzegane nawet w ośrodkach dla cudzoziemców. Znaczna część cudzoziemców z Czeczenii to ludzie wychowani w wioskach, ale nie należy sądzić, że nie poznali miejskich obyczajów, nowoczesnych urządzeń elektronicznych i sprzętu gospodarstwa domowego. Czeczeńskie domy były kiedyś dobrze wyposażone. Dla czeczeńskiego mężczyzny bezwzględnie ważna jest godność, która nakazuje mu zapewnić utrzymanie swojej rodzinie. 29

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Zaradność Czeczeni byli w ZSRR dyskryminowani wśród innych narodów za brak pokory wobec władzy. Nie awansowali na wysokie stanowiska, a ich republika była niedoinwestowana. Stali się znani ze swej zaradności, wzajemnej solidarności i powodzenia w handlu. Dlatego bogacili się szybciej od innych, nawet podczas wysiedlenia w Kazachstanie. Czeczeni lubią: pieniądze, pracę i czystość. Praca zarobkowa należy do mężczyzn, a dbanie o czystość do kobiet. Mężczyźni nie powinni wykonywać prac, które należą do kobiet. Narażają się bowiem na utratę szacunku, którym darzą ich własne żony, dlatego, nie uda się namówić Czeczena do zmywania naczyń lub noszenia zakupów. Podobnie jak wszystkim mieszkańcom Kaukazu, Czeczenom przypisuje się gościnność. W Polsce większość przybyszów z Czeczenii przebywa w ośrodkach dla cudzoziemców, gdzie żyją w trudnych warunkach, które nie sprzyjają przyjmowaniu gości. Gdybyś jednak został zaproszony do czeczeńskiego domu, pamiętaj o drobnym upominku. Na Wschodzie nadal jest dobrym zwyczajem przynoszenie podarków do odwiedzanego domu. Nie powinno się także odmawiać gospodarzowi skosztowania poczęstunku, bo może to zostać uznane za obrazę domu. W Czeczenii zapowiadanie odwiedzin nie jest konieczne. W herbie Czeczenii jest wilk, a w herbie Inguszetii od 1994 r. jest orzeł wspólny znak wszystkich Wajnachów. Jeśli chcesz sprawić radość dzieciom, czeczeńskiemu podaruj wilka, a inguskiemu orła zabawki, czekoladki lub wycinanki. Ucieszą się na pewno. Górale Wśród mieszkańców Polski, najbardziej podobni do Czeczenów charakterem, mentalnością i stylem życia, są górale z Podhala. Twierdzą tak uchodźcy, których stać było na podróżowanie po naszym kraju. Górale również hodują owce, wytwarzają sery, a gości częstują produktami własnego wyrobu podobnymi do kaukaskich. 30

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Jeśli zdarzy Ci się gościć Czeczena, ugość go po staropolsku czym chata bogata. Na pewno zostanie to docenione. Pies i buty Niektórzy Polacy myślą, że Czeczeni nie lubią psów, ponieważ odsuwają się od nich i nie chcą ich dotykać. Czeczeni dbają o czystość i jako muzułmanie uwzględniają podział świata na mir domowy i świat zewnętrzny. W domu panuje czystość, która umożliwia modlitwę i spożywanie posiłków. Pies należy do świata zewnętrznego tak samo, jak buty, w których chodzi się po ulicach i podwórkach. Dlatego Czeczen wchodząc do mieszkania zdejmuje obuwie. A przed modlitwą lub posiłkiem nie głaszcze psa. Koty Muzułmanie darzą te zwierzęta dużą sympatią, uważają za domowe i czyste. Dlatego Czeczeni chętnie trzymają koty w domach i ośrodkach dla uchodźców. Telewizja Czeczeni w Polsce przeważnie oglądają telewizję rosyjską. Czeczeńskiej telewizji nie ma, a w polskiej jest niewiele informacji o Kaukazie i są dla Czeczenów mniej zrozumiałe. Czeczeni rzadko oglądają seriale obyczajowe. Za to Ty możesz śledzić filmy dokumentalne na temat Czeczenii. Niestety, na polskich kanałach najczęściej są emitowane późnym wieczorem. Czeczenom trudno jest poradzić sobie z formalnościami, które obowiązują ich w Polsce. Nie znają dostatecznie dobrze przepisów prawa ani języka urzędowego, by zrozumieć treść dokumentów. Poza tym uznają przede wszystkim ich własne prawo zakorzenione w tradycji adat. W Czeczenii oficjalne prawo to prawo obce ustanowione przez Rosjan. Dlatego warto zachować cierpliwość przy objaśnianiu cudzoziemcowi z Czeczenii jak i dlaczego powinien postępować. 31

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Prawo Czeczeni stosują się przede wszystkim do norm własnego prawa zwyczajowego. W czasach radzieckich, rosyjscy oficerowie czeczeno-inguskiego KGB skarżyli się, że ich podwładni wykazują większe posłuszeństwo wobec klanów i prawa zwyczajowego niż wobec przełożonych i przepisów. Nawet przywódcy czeczeńskich grup przestępczych w tamtej epoce respektowali adat np. Chożachmed Nuchajew, który nie uznawał ani prawa radzieckiego ani kodeksu rosyjskich złodziei 14. GDZIE MOŻNA DOWIEDZIEĆ SIĘ WIĘCEJ? Aby uzyskać więcej informacji na temat przybyszów z Kaukazu Północnego, warto zajrzeć do publikacji książkowych lub skorzystać z informacji dostępnych w internecie Polecamy 7 książek wybranych autorów, dostępnych w języku polskim: Stanisław Ciesielski, Rosja Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003 Jakub Ferenc, Świat odwraca wzrok. Czeczenia w świetle prawa międzynarodowego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004 Wojciech Górecki, Planeta Kaukaz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 2002 Wojciech Jagielski, Wieże z kamienia, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2004 Mirosław Kuleba, Szamil Basajew. Rycerski etos a powinność żołnierska, Wydawnictwo Fundacja Odysseum, Warszawa 2007 Krystyna Kurczab-Redlich, Głową o mur Kremla, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2007 Petra Prochazkova, Ani życie, ani wojna. Czeczenia oczami kobiet, Świat Książki, Warszawa 2005 32

CO WARTO WIEDZIEĆ O CUDZOZIEMCACH POSZUKUJĄCYCH W POLSCE OCHRONY? Każda z powyższych książek podejmuje różne aspekty konfliktu w Czeczenii, jego politycznych zawiłości, a także historii i kultury Czeczenów. Wszystkie zostały napisane i opublikowane po wybuchu drugiej wojny czeczeńskiej. Można również zapoznać się z dostępnymi w języku polskim publikacjami autorów rosyjskich, którzy opisują sytuację polityczną w Rosji i interpretują jej wpływ na przebieg konfliktu w Czeczenii, m.in. Anny Politkowskiej, Aleksandra Litwinienki oraz Jurija Felsztynskiego i Władimira Pribyłowskiego.

JOANNA MAJEWSKA II. SYTUACJA PRAWNA CUDZOZIEMCÓW POSZUKUJĄCYCH OCHRONY 1. SYSTEM OCHRONY CUDZOZIEMCÓW W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ a) Jakie akty prawne regulują sprawy związane z udzielaniem cudzoziemcom ochrony na terytorium Polski? Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie dotyczące ochrony cudzoziemców w Polsce jest ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (DzU z 2003 r. nr 128, poz. 1176 z późn. zm). Obowiązujący tekst ustawy dostępny jest m.in. na stronie internetowej Urzędu do Spraw Cudzoziemców. ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (DzU z 2003 r. nr 128 poz. 1176 z późn. zm) b) Czy istnieje w naszym kraju wyspecjalizowana instytucja zajmująca się udzielaniem cudzoziemcom ochrony? Centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium 35

SYTUACJA PRAWNA CUDZOZIEMCÓW POSZUKUJĄCYCH OCHRONY naszego kraju jest Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Szef Urzędu prowadzi postępowania w sprawach o udzielenie ochrony przy pomocy Departamentu Postępowań Uchodźczych. Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców c) W jakiej formie cudzoziemcy mogą otrzymać ochronę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej? Obowiązujący w Polsce system ochrony cudzoziemców przewiduje następujące formy ochrony: status uchodźcy, ochrona uzupełniająca, zgoda na pobyt tolerowany, azyl, ochrona czasowa. Formy ochrony: status uchodźcy ochrona uzupełniająca zgoda na pobyt tolerowany azyl ochrona czasowa d) Co to jest status uchodźcy? Status uchodźcy jest międzynarodową formą ochrony udzielanej cudzoziemcom, którzy nie mogą lub nie chcą korzystać z ochrony swojego kraju pochodzenia, ponieważ obawiają się tam prześladowania. Prześladowanie to poważne naruszenie praw człowieka, takich jak, na przykład, prawo do życia czy prawo do wolności. Może ono być również kumulacją różnych innych czynników (działań lub zaniechań), które w tak samo dotkliwy sposób 36

SYTUACJA PRAWNA CUDZOZIEMCÓW POSZUKUJĄCYCH OCHRONY oddziaływają na człowieka. Prześladowanie może polegać m.in. na użyciu przemocy, różnego rodzaju działaniach o charakterze dyskryminującym, czynach skierowanych przeciwko osobom ze względu na ich płeć lub małoletniość. Akty prześladowania muszą być motywowane rasą, religią, narodowością, przekonaniami politycznymi lub przynależnością do określonej grupy społecznej cudzoziemca. Prześladowania mogą dopuszczać się władze kraju pochodzenia albo ugrupowania lub organizacje kontrolujące ten kraj. Mogą one także pochodzić ze strony innych podmiotów, na przykład przedstawicieli innych grup etnicznych. Podstawą do nadania statusu uchodźcy jest art. 13 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Osoba, która uzyska w Polsce status uchodźcy otrzyma dokument podróży przewidziany w konwencji genewskiej ważny przez okres 1 roku oraz kartę pobytu ważną przez 3 lata. Art. 13. 1. Cudzoziemcowi nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju. 2. Status uchodźcy nadaje się także małoletniemu dziecku cudzoziemca, który uzyskał status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, urodzonemu na tym terytorium. e) Na czym polega ochrona uzupełniająca? Ochrona uzupełniająca jest to międzynarodowa forma ochrony udzielana w toku postępowania o nadanie statusu uchodźcy. Przesłanki do udzielenia ochrony uzupełniającej zawiera art. 15 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ochrony uzupełniającej udziela się cudzoziemcowi, który nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy, ale który w razie powrotu do 37

SYTUACJA PRAWNA CUDZOZIEMCÓW POSZUKUJĄCYCH OCHRONY kraju pochodzenia może być realnie narażony na ryzyko doznania poważnej krzywdy. Pojęcie poważnej krzywdy obejmuje: 1. orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji, 2. tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie, 3. poważne i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikające z masowego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej podczas międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego. Ochrona uzupełniająca może być udzielona wyłącznie w wyniku rozpatrzenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Cudzoziemcy nie mogą ubiegać się o tę formę ochrony w odrębnym postępowaniu. Osoba korzystająca z ochrony uzupełniającej otrzymuje kartę pobytu ważną przez 2 lata. Art. 15. Cudzoziemcowi, który nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy, udziela się ochrony uzupełniającej, w przypadku gdy powrót do kraju pochodzenia może narazić go na rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy przez: 1) orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji, 2) tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie, 3) poważne i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikające z powszechnego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej w sytuacji międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego i ze względu na to ryzyko nie może lub nie chce korzystać z ochrony kraju pochodzenia. f) Komu może zostać udzielona zgoda na pobyt tolerowany? Zgoda na pobyt tolerowany stanowi krajową formę ochrony. Może zostać udzielona w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy, postępowaniu o pozbawienie azylu, w postępowaniu w sprawie o wydalenie, jak też w odrębnym postępowaniu. Warunki niezbędne do udzielenia zgody na pobyt tolerowany wyszczególnia art. 97 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 38