PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, 348 353 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association JOANNA ŁASZKIEWICZ, DARIUSZ PLUCIŃSKI, DANUTA PIĄTOWSKA Porównanie efektywności opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych za pomocą ręcznych narzędzi stalowych i maszynowych narzędzi niklowo tytanowych badania na bloczkach żywicowych* Comparison of Stainless Steel Files and Rotary Nickel Titanium Files to Shape Curved Root Canals in Simulated Resin Canals Zakład Stomatologii Zachowawczej Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Wprowadzenie. Istnieją dwa główne cele instrumentacji endodontycznej: usunięcie zawartości kanału korzenio wego oraz takie ukształtowanie kanału, aby ułatwić jego szczelne wypełnienie. Cel pracy. Ocena efektywności opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych ręcznymi narzędziami stalo wymi w porównaniu do narzędzi maszynowych niklowo tytanowych. Materiał i metody. Materiałem badawczym było 36 gotowych bloczków żywicowych z pojedynczym zakrzywio nym kanałem. Bloki żywicowe podzielono na grupy A i B w zależności od zastosowanych narzędzi endodontycz nych. W grupie A 18 sztucznych kanałów opracowano techniką crown down narzędziami maszynowymi Pro file. Pilnik Profile. 04 nr 35 był narzędziem głównym. W grupie B 18 kanałów opracowano techniką tradycyj ną do rozmiaru 35, stosując ręczne pilniki stalowe K Flexofile. Podczas opracowania kanałów zwracano uwagę na następujące parametry zabiegu: czas opracowania kanałów, zużycie narzędzi, kształt kanałów po opracowaniu. Wyniki. Stwierdzono statystycznie znamienną zależność między aktywnym czasem opracowania kanałów narzę dziami maszynowymi i ręcznymi. Czas ten dla narzędzi maszynowych był dwukrotnie krótszy (p = 0,0001). Test porównania wskaźnika struktury nie potwierdził istotnej statystycznie różnicy w częstości łamania się narzędzi w badanych grupach (p = 0,149). W żadnej z badanych grup nie stwierdzono deformacji narzędzi. Kanały opraco wane narzędziami maszynowymi Profile zachowały oryginalny przebieg (brak transportacji). Wnioski. Zastosowanie maszynowych narzędzi NiTi Profile pozwoliło na opracowanie zakrzywionych kanałów z zachowaniem ich oryginalnego kształtu (bez skrócenia długości roboczej) w znamiennie krótszym czasie niż przy użyciu stalowych narzędzi K Flexofile. Jednak maszynowe narzędzia NiTi są nieco bardziej podatne na złamanie (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, 348 353). Słowa kluczowe: opracowanie kanałów, zakrzywione kanały korzeniowe, narzędzia maszynowe niklowo tytanowe. Abstract Background. There are two main objectives of endodontic instrumentation: cleaning of the root canal space and shaping of the root for good obturation. Objectives. The purpose of this study was to compare in vitro effectiveness of K Flexofile hand stainless steel in strumentation with rotary nickel titanium Profile instruments. Material and Methods. Thirty six clear casting resin blocks containing single curved root canals were used in this study. The blocks were divided into 2 groups of 18: Group A was instrumented by crown down technique with Profile. 04; Group B was instrumented traditionally with K Flexofile. The canals were prepared up to size 35 ISO. * Praca finansowana z badań statutowych UM w Łodzi, nr statutu 503 2044 01.
Efektywność opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych 349 The working lenght (WL) was measured with an ISO size 10 instrument. During the canal preparation the follo wing metrics were measured: the time of instrumentation, the destruction of the files and the shape of the canals after preparation. Results. The results showed statistically significant difference in the time of instrumentation between Group A and B, with the time for Profile instruments twice shorter (p = 0.0001). There were no significant differences in frequ ency of fractured instruments (p = 0.149) between the two investigated groups. The canals instrumented with Pro file achieved better canal geometry (lack of transportation). Conclusions. In comparison with stainless steel K Flexofiles, the rotary Profile instruments, within the limitation of this study, revealed better canal geometry in shorter time of instrumentation. Profile instruments were more su sceptible to fracture (statistically not significant) (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, 348 353). Key words: canal preparation, curved root canals, rotary nickel titanium instruments. Celem współczesnego leczenia kanałowego jest całkowite usunięcie zawartości kanału korze niowego, eliminacja bakterii zarówno z kanału, jak i powierzchownych warstw zębiny, a także nadanie kanałowi odpowiedniego kształtu zapew niającego zachowanie jego naturalnego przebiegu oraz jego szczelne wypełnienie [1]. Zalecanym przez badaczy i przyjętym przez klinicystów kształtem kanału powinien być stożek z szeroką częścią przykoronową równomiernie zwężającą się w kierunku wierzchołka korzenia [2]. Takie ukształtowanie kanału jest jednak bar dzo trudne, przede wszystkim w przypadku wą skich i zakrzywionych kanałów korzeniowych. Jak wykazały badania, stosowane do tej pory ręcz ne narzędzia stalowe powodują powstanie powi kłań w postaci wycięcia stopnia o nieregularnym przebiegu (apical zip) [3], przemieszczenia wierz chołka (apical transportation) [4], perforacji [5], bądź skrócenia długości roboczej [6]. Powikłania te wynikają m.in. z ograniczonej elastyczności sta li ujawniającej się zwłaszcza wraz ze wzrostem średnicy narzędzia kanałowego. Rezultaty wspo mnianych badań skłoniły producentów narzędzi kanałowych do poszukiwań takiego materiału, który zapewniałby zwiększoną giętkość narzędzi kanałowych przy zachowaniu ich odpowiedniej wy trzymałości. Takim materiałem okazał się stop ni klowo tytanowy o małym module elastyczności [7]. Celem pracy była ocena efektywności opraco wania kanałów korzeniowych ręcznymi narzędzia mi stalowymi w porównaniu do narzędzi maszy nowych niklowo tytanowych. Materiał i metody Materiałem badawczym było 36 gotowych bloczków żywicowych (Endoblock, Maillefer, Ballaigues, Switzerland) z pojedynczym zakrzy wionym kanałem. Stopień zakrzywienia kanałów mierzony metodą Schneidera [8] wynosił 45. Przed przystąpieniem do opracowania kanałów obliczono ich długość roboczą za pomocą pilnika K nr 10 wg ISO. Pilnik wprowadzono do kanału do momentu ukazania się jego czubka w otworze wierzchołko wym. Następnie odejmowano 0,5 mm od całej długości kanału, otrzymując długość roboczą (working lenght WL), która wynosiła dla każde go narzędzia 20,5 mm. Do mechanicznego opracowania kanałów za stosowano ręczne pilniki stalowe typu K Flexofi le (Dentsply, Maillefer, Ballaigues, Switzerland) oraz maszynowe narzędzia niklowo tytanowe (Ni Ti) typu Profile (Dentsply, Maillefer, Ballaigues, Switzerland). Jeden zestaw narzędzi służył do opracowania 6 kanałów. Wszystkie kanały w bloczkach żywicowych zostały opracowane przez jednego operatora (J.Ł.). Podczas opracowa nia stosowano Endożel (Chema, Rzeszów, Pol ska). Pilniki regularnie wycierano gąbką w celu usunięcia resztek żywicy. Do płukania kanałów użyto około 20 ml wody destylowanej na każdy bloczek żywicowy. Płyn podawano z 5 ml strzy kawki z igłą endodontyczną, z pojedynczym otwo rem bocznym, o rozmiarze 0,3 mm 25 mm. Po zakończeniu opracowania, kanały osuszano sącz kami papierowymi i sprawdzano drożność pilnika mi K Flexofile nr 10. W zależności od zastosowanych narzędzi en dodontycznych bloki żywicowe podzielono na grupy A i B. W grupie A 18 sztucznych kanałów opracowano techniką crown down przy użyciu maszynowych narzędzi niklowo tytanowych typu Profile. Opracowanie koronowej i środkowej czę ści kanału wykonano pilnikami Profile.06 25,.06 20,.04 25,.04 20, wprowadzając je coraz głębiej do światła kanału i wykonując delikatne ruchy po suwiste o amplitudzie 2 3 mm. Wierzchołkową część kanału opracowano wprowadzając na dłu gość roboczą pilnik Profile.04 począwszy od pil nika nr 20 przez 25, 30, a kończąc na rozmiarze 35. Pilnik Profile.04 35 był narzędziem głównym (MAF). Podczas maszynowego opracowania ka nałów stosowano, zgodnie z zaleceniami produ centa, stałą prędkość 250 obrotów na minutę. Pozostałe 18 kanałów w grupie B opracowano techniką tradycyjną, stosując ręczne pilniki stalo we typu K Flexofile. Wszystkie narzędzia, po cząwszy od rozmiaru 10, a kończąc na rozmiarze
350 J. ŁASZKIEWICZ, D. PLUCIŃSKI, D. PIĄTOWSKA 35 były wprowadzane do kanału na pełną długość roboczą. Podczas pracy wykonywano ruchy obro towo wysuwające. Pilnik nr 35 był narzędziem końcowym. Wszystkie kanały, zarówno w grupie A, jak i B, zostały przed opracowaniem wybarwio ne czarnym tuszem i sfotografowane. Podczas opracowania kanałów zwracano uwa gę na następujące parametry zabiegu: 1. czas pracy narzędzia (mierząc w sekun dach) faktyczny czas pracy narzędzia w kanale, 2. zużycie narzędzi, zapisywano liczbę oraz roz miar złamanych bądź zdeformowanych narzędzi, 3. kształt kanałów po opracowaniu. Kształt oceniano wizualnie na fotografiach, wykonanych za pomocą specjalnej techniki, metodą opisywaną przez Bryanta et al. [9]. Zdjęcia wykonywano aparatem Canon EOS 50 z obiektywem typu MACRO, który przymoco wano do statywu powiększalnika fotograficznego. Na blacie statywu przymocowano przeglądarkę do zdjęć rtg, na powierzchni, której przyklejono dwie szklane płytki umożliwiające w powtarzalny spo sób unieruchomienie kolejnych bloczków żywico wych. Bloczki żywicowe umieszczono na wprost obiektywu w małej odległości wynoszącej 250 mm od dolnej powierzchni bloczka do filmu. Bloczki żywicowe fotografowano dwukrotnie, przed i po instrumentacji, na tym samym odcinku filmu wykorzystując funkcję podwójnej ekspozy cji oraz tzw. priorytet przysłony. Wartość przysło ny ustalono na 22, a dobrany automatycznie czas naświetlania wynosił 1/8 części sekundy. Ustalone w ten sposób warunki ekspozycji umożliwiły pra widłowe naświetlenie negatywu. Podczas ekspo zycji bloczek żywicowy był podświetlany od spodu światłem jarzeniowym. Każdy z bloczków był odpowiednio oznakowany. Kanały, przed opracowaniem, wypełniano czarnym tuszem i wy konywano pierwsze zdjęcie. Po instrumentacji ka nały płukano, całkowicie osuszano i wykonywano kolejną ekspozycję. Z uzyskanego tym sposobem negatywu wykonano zdjęcia formatu 100 150 mm, które posłużyły do porównania kształtu opracowa nych kanałów w stosunku do kanałów nieopraco wanych. Ocena ta polegała na poszukiwaniu na stępujących zmian w przebiegu kanału: wycięcia tzw. zamka (apical zip) jest to nieregularne po szerzenie utworzone przez główne narzędzie kana łowe (MAF) w części wierzchołkowej kanału; utworzenia tzw. łokcia (elbow) jest to zwężenie widoczne nad wyciętym zamkiem ; wycięcia stopnia (ledge) stopień powstaje w miejscu za krzywienia kanału, zawsze po jego stronie zewnę trznej; perforacji (perforation) utworzenie fał szywego kanału wzdłuż zewnętrznej części za krzywienia; transportacji (transportation) jest to nadmierne usunięcie zębiny po wewnętrznej stro nie zakrzywienia, któremu towarzyszy po prze ciwnej stronie zbyt duże usunięcie zębiny w części wierzchołkowej. Oceny zmian w przebiegu kanału dokonała osoba (D.P), która nie opracowywała kanałów. Średni czas pracy narzędziami Profile i K Fle xofile porównano za pomocą testu t Studenta. Pro porcje liczby złamanych narzędzi kanałowych oraz poszczególnych zmian w kształcie opracowa nych kanałów porównano posługując się testem wskaźnika struktury. Poziom istotności ww. te stów ustalono na p = 0,05 Wyniki Czas opracowania kanałów. W grupie A (Profile) średni czas pracy wynosił 74,93 s, a w grupie B (K Flexofile) 163,06 s i był dwu krotnie dłuższy niż w grupie A. Stwierdzono statystycznie znamienną różnicę między aktywnym czasem opracowania kanałów narzędziami maszynowymi a ręcznymi (p = 0,0001) (tab. 1 i ryc. 1). Zużycie narzędzi. W grupie A, a więc tam, gdzie kanały w bloczkach żywicowych zostały opracowane w maszynowy sposób narzędziami ty pu Profile doszło do złamania trzech narzędzi. Dwukrotnie było to narzędzie Profile.04/35 a raz Profile.04/25. W grupie B, gdzie stosowano na rzędzia ręczne typu K flexofile złamaniu uległ tyl ko jeden pilnik o rozmiarze 35 wg ISO (tab. 2). Test porównania wskaźnika struktury nie po twierdził istotnej statystycznie różnicy w często ści łamania się narzędzi w badanych grupach (p = = 0,149). W żadnej z badanych grup nie zaobser wowano deformacji instrumentów endodontycz nych. Kształt kanałów po opracowaniu endodon tycznym. Zmiany w kształcie opracowanych ka nałów przedstawiono w tabeli 3. Jak wynika z da nych najczęstszą zmianą w grupie stalowych na Tabela 1. Średni aktywny czas pracy narzędziami endo dontycznymi Table 1. Mean active preparation time of endodontic instrumentation Narzędzia Średnia ± SD (Instrument) (Mean) (s) x Profile 74,93* 16,00 (n = 15) K Flexofile 163,06* 37,15 (n = 17) Test t Studenta (p < 0.05). * różnica znamienna statystycznie (statistical significance).
Efektywność opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych 351 czas (s) time (s) 300 250 200 K FlexoFile ProFile Ryc. 1. Wykres czasu pracy kolejnymi narzędziami w grupie A i B Fig. 1. Time of preparation in group A and B 150 100 50 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 kolejne narzędzie number of instrument rzędzi był zamek i łokieć (ryc. 2). W kanałach opracowanych tymi narzędziami zmiany te wystę powały w 64,7% istotnie częściej (p = 0,003) niż z użyciem narzędzi Profile. W przypadku, w którym nastąpiło wycięcie stopnia, nie stwier dzono różnic istotnych statystycznie. Transporta cja w przypadku narzędzi stalowych występowała w 29,4% (5/17 kanałów), a nie stwierdzono jej przy użyciu narzędzi Profile (różnica znamienna statystycznie) (tab. 3, ryc. 2). Tabela 2. Liczba złamanych narzędzi kanałowych Table 2. Number of fractured instruments Narzędzia Złamane Rozmiar (Instrument) (Separated) (Size / Taper) Profile 3/18* 1 (0,4/25), 2 (0,4/35) K Flexofile 1/18* 1 (0,2/35) Test porównania wskaźnika struktury p > 0,05. * brak różnicy znamiennej statystycznie (not statistical significance). Omówienie Istnieją dwa główne cele instrumentacji endo dontycznej: usunięcie zawartości kanałów korze niowych (miazgi, bakterii i resztek martwiczych) oraz takie ukształtowanie kanału, które ułatwia jego szczelne wypełnienie. W kanałach wąskich i za krzywionych są to cele trudne do osiągnięcia za po mocą ręcznych narzędzi stalowych [8, 10]. Zda niem niektórych autorów [11 13] łatwiej i szybciej idealne opracowanie kanałów można osiągnąć uży wając maszynowych narzędzi niklowo tytanowych. Celem naszej pracy było porównanie ręcznych narzędzi stalowych i maszynowych narzędzi niklo wo tytanowych pod kątem czasu pracy narzędzia mi, ich zniszczenia i deformacji oraz kształtu kana łów po opracowaniu. Jak wynika z naszych badań, istnieje statystycznie znamienna różnica między czasem opracowania kanałów narzędziami maszy nowymi a stalowymi narzędziami ręcznymi (tab. 1). Potwierdzają ją badania innych autorów [13 15]. Dość powszechny jest pogląd, że narzędzia maszynowe, w tym igły Lentulo, łamią się w za krzywionych kanałach częściej niż narzędzia ręcz Tabela 3. Zmiany w kształcie opracowanych kanałów Table 3. Canal shape abberations Rodzaj zmiany K Flexofile Profile p (Aberration type) n = 17 n = 15 Zamek (Apical zip) 11 (64,7%) 2 (13,3 %) * p = 0,003 Łokieć (Elbow) 11 (64,7%) 2 (13,3 %) * p = 0,003 Stopień (Ledge) 0 (0%) 1 (6,7%) n.s. Perforacja (Perforation) 0 (0%) 0 (0%) n.s. Transportacja (Transportation) 5 (29,4%) 0 (0%) * p = 0,02 Test porównania wskaźnika struktury p < 0,05. * różnica znamienna statystycznie (statistical significance). n.s. brak różnicy istotnej statystycznie (not statistical significance). n liczebność próbki (number of instruments).
352 J. ŁASZKIEWICZ, D. PLUCIŃSKI, D. PIĄTOWSKA b a Ryc. 2. Kanał opracowany niklowo tytanowymi narzę dziami maszynowymi Profile z zachowaniem orygi nalnego przebiegu kanału Fig. 2. The canal instrumented with nickel titanium rotary instruments. Note the preservation of original canal shape ne [(13, 16]. W naszej pracy doszło do złamania trzech narzędzi maszynowych i jednego narzędzia ręcznego. Analiza statystyczna uzyskanych da nych nie potwierdziła istotnej statystycznie różni cy w częstości łamania się ocenianych narzędzi (tab. 2). Nie zaobserwowano zniszczenia i defor macji ocenianych narzędzi endodontycznych. Wiąże się to być może z faktem, że wszystkie na rzędzia były nowe, a czas pracy nimi krótki. Idealne opracowanie kanałów korzeniowych jest łatwiejsze w kanałach prostych, niż w wąskich i zakrzywionych. Wynika to stąd, że narzędzia ka nałowe powodują, szczególnie w części wierzchoł kowej, usuwanie większej ilości zębiny od strony zewnętrznej zakrzywienia kanału, niż wewnętrznej [3]. Prowadzi to do powstawania wielu nieprawi dłowości opracowania, takich jak powstanie stop nia, łokcia, zamka lub perforacji. W takich przypad kach pozostaje na ogół nieopracowana część kana łu, co może prowadzić do wczesnych i późnych powikłań klinicznych w postaci ostrych lub prze wlekłych zapaleń tkanek okołowierzchołkowych. Wspomniane wyżej nieprawidłowości zdarza ją się, zdaniem niektórych autorów, głównie w czasie opracowywania kanałów narzędziami ręcznymi [14]. Zdaniem innych autorów [16 18] narzędzia ręczne typu K Flexofile są równie efek tywne jak narzędzia maszynowe. Jak wynika z na szych badań, zmiany w przebiegu kanału w posta ci zamka i łokcia wystąpiły znamiennie częś ciej w przypadku narzędzi ręcznych K Flexofile Ryc. 3. Zmiany w kształcie kanału opracowanego sta lowymi narzędziami ręcznymi K Flexofile; a zamek, b łokieć Fig. 3. Changes in the shape of the canal instrumented with stainless steel hand instruments K Flexofile; a zip, b elbow niż w przypadku narzędzi maszynowych typu Pro file (tab. 3). Do podobnych wniosków doszedł Kum et al. [14], opracowując kanały narzędziami ręcznymi K Flexofile i narzędziami maszynowy mi Profile.04,.06 oraz Profile GT. Zachowanie oryginalnego przebiegu zakrzy wionego kanału korzeniowego jest naczelną zasa dą leczenia endodontycznego. Niestety, większość narzędzi stalowych i niklowo tytanowych ma ten dencję do prostowania zakrzywionych kanałów przez nadmierne usunięcie zębiny po wewnętrznej stronie zakrzywienia, któremu towarzyszy zbyt duże usunięcie zębiny po przeciwnej stronie za krzywienia (tzw. transportacja) (ryc. 3). Jak wynika z naszych badań, transportacja występowała istotnie częściej w przypadku ręcz nych narzędzi K Flexofile niż narzędzi maszyno wych Profile. Była to zależność znamienna staty stycznie. Podobnego zdania są inni autorzy [13 15, 19, 20]. Eposito i Cunningham [19] stwierdzi li ponadto, że rotacyjne narzędzia maszynowe po zwalają szerzej opracować okolicę otworu fizjolo gicznego (nawet do 45 wg ISO), zachowując przy tym oryginalny przebieg kanału. Odmienne wyniki uzyskali Jardine i Gulabiva la [17], którzy porównali dwa systemy rotacyjne (McXIM i Profile) z narzędziami ręcznymi Flexo file. Zdaniem tych autorów narzędzia ręczne na równi z narzędziami maszynowymi zachowują oryginalny przebieg zakrzywionego kanału. Jak wynika z naszych badań oraz cytowanego
Efektywność opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych 353 piśmiennictwa nie ma jeszcze idealnych narzędzi do opracowywania zakrzywionych kanałów ko rzeniowych. Konieczne są więc dalsze badania ni klowo tytanowych narzędzi maszynowych, szcze gólnie w kierunku poprawy ich własności fizycz nych, tak aby można było opracowywać wszystkie kanały szybko i bezpiecznie. Podsumowanie W przyjętych warunkach badania zastosownie maszynowych narzędzi niklowo tytanowych NiTi Profile pozwoliło na opracowanie zakrzywionych kanałów korzeniowych z zachowaniem ich orygi nalnego kształtu w znamiennie krótszym czasie niż przy użyciu stalowych narzędzi K Flexofile. Maszynowe narzędzia NiTi okazały się jednak bardziej podatne na złamanie. Piśmiennictwo [1] BERGENHOLTZ G.: Biologiczne aspekty leczenia kanałowego. Quintess. 1996, 2, 95 103. [2] SCHILDER H., YEE F. S.: Canal debridement and disinfection. In: Pathways of the Pulp. Ed.: The C. V. Mosby Co., St. Louis 1984, 175 204. [3] WEINE F. S., KELLY R. F., LIO P. J.: The effect of preparation procedures on original canal shape and apical fora men shape. J. Endod. 1975, 1, 255 262. [4] SVEC T. A., WANG M. M.: Precurving of nickel titanium files affects transportation in simulated canals. J. Endod. 1998, 24, 23 25. [5] ROANE J. B., SABALA C. L., DUNCANSON M. G.: The balanced force concept for instrumentation of curved canals. J. Endod. 1985, 11, 203 211. [6] TIDMARSH B. G.: Preparation of root canal. Int. Endod. J. 1982, 15, 53 61. [7] WALIA H., BRANTLEY W. A., GERNSTEIN H.: An initial investigation of the bending and torsional properties of nick el titanium root canal files. J. Endod. 1988, 14, 364 351. [8] SCHNEIDER S. W.: A comparison of canal preparations in straight and curved root canals. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1971, 32, 271 275. [9] BRYANT S. T., THOMPSON S. A., AL OMARI M. A., DUMMER P. M. H.: Shaping ability of ProFile rotary nickel tita nium instruments with ISO sized tips in simulated root canals. Part 1. Int. Endod. J. 1998, 31, 275 281. [10] SCHILDER H.: Cleaning and shaping the root canal. Dent. Clin. North Am. 1974, 18, 269 296. [11] THOMPSON S. A., DUMMER P. M. H.: Shaping ability of ProFile.04 taper series 29 rotary nickel titanium instru ments in simulated root canal. Part I. Int. Endod. J. 1997 a, 30, 1 7. [12] THOMPSON S. A., DUMMER P. M. H.: Shaping ability of ProFile.04 taper series 29 rotary nickel titanium instru ments in simulated root canal. Part II. Int. Endod. J. 1997 b, 30, 8 15. [13] SCHÄFER E., FLOREK H.: Efficiency of rotary nickel titanium K3 instruments compared with stainless steel hand K Flexofile. Part 1. Shaping ability in simulated curved canals. Int. Endod. J. 2003, 36, 199 207. [14] KUM K Y., SPÄNGBERG L., BRUCE Y. CH., II YOUNG J., SEUNG JONG L., CHAN YOUNG L.: Shaping ability of three ProFile rotary instrumentation techniques in simulated resin root canals. J. Endod. 2000, 26, 719 723. [15] SHORT J. A., MORGAN L. A., BAUMGARTNER J. C.: A comparison of canal centering ability of four instrumentation techniques. J. Endod. 1997, 23, 503 507. [16] SUTER B., LUSSI A., SEQUEIRA P.: Probability of removing fractured instruments from root canals. Int. Endod. J. 2005, 38, 112 123. [17] JARDINE S. J., GULABIVALA K.: An in vitro comparison of canal preparation using two automated rotary nickel tita nium instrumentation techniques. Int. Endod. J. 2000, 33, 381 391. [18] AL OMARI M. A. O., DUMMER P. M. H., NEWCOMBE R. G.: Comparison of six files to prepare simulated root canals. Part 2. Int. Endod. J. 1992, 21, 67 81. [19] ESPOSITO P. T., CUNNINGHAM C. J.: A comparison of canal preparation with nickel titanium and stainless steel instruments. J. Endod. 1995, 21, 173 176. [20] PARK H.: A comparison of Greater Taper files, ProFiles, and stainless steel files to shape curved root canals.oral Surg. Oral Med. Oral Path., 2001, 91, 715 718. Adres do korespondencji: Danuta Piątowska Zakład Stomatologii Zachowawczej ul. Pomorska 251 92 213 Łódź tel./fax: +48 042 675 74 18 e mail: piatowska@o2.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 25.05.2006 r. Received: 25.05.2006 Po recenzji: 25.07.2006 r. Revised: 25.07.2006 Zaakceptowano do druku: 28.08.2006 r. Accepted: 28.08.2006