PARTNERSTWO WSCHODNIE Sześć państw byłego Związku Radzieckiego uczestniczy w polityce Partnerstwa Wschodniego UE: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Ukraina. Partnerstwo, zainaugurowane w 2009 r., powstało, aby wspierać w tych krajach reformy polityczne, społeczne i gospodarcze zmierzające do zwiększenia demokratyzacji i dobrych rządów, bezpieczeństwa energetycznego, ochrony środowiska oraz rozwoju społecznogospodarczego. Gruzja, Mołdawia i Ukraina zawarły z UE układy o stowarzyszeniu, obejmujące pogłębione i kompleksowe strefy wolnego handlu (DCFTA). Zgodnie ze wspólną deklaracją ze szczytu Partnerstwa Wschodniego (Ryga, 21-22 maja 2015 r.) inne kraje mają swobodę stosowania zróżnicowanych stosunków z UE, z których każde określa swoje ambicje w procesie integracji. Wszyscy uczestnicy z wyjątkiem Białorusi są członkami Zgromadzenia Parlamentarnego Euronest. 1. SĄSIEDZI UE NA WSCHODZIE A. Ukraina Dramatyczne wydarzenia, które od listopada 2013 r. wywierają destrukcyjny wpływ na Ukrainę, rozpoczęły się jako prounijny protest przeciwko niepodjęciu przez rząd dalszych działań zmierzających do podpisania układu o stowarzyszeniu z UE, które zapoczątkowano w lipcu 2012 r. Wielu protestujących reprezentowało prounijne poglądy i prawdopodobnie uznało układ za krok, który przybliży ich do procesu akcesyjnego. Ruch ten ostatecznie doprowadził do zmiany rządu i wyborów parlamentarnych (w październiku 2014 r.), w których władzę przejęły partie proeuropejskie i proreformatorskie. W marcu 2014 r. Komisja uzgodniła środki wsparcia dla tego kraju, a w dniu 27 czerwca 2014 r. UE i Ukraina podpisały układ o stowarzyszeniu. Rozdziały dotyczące dialogu politycznego, sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa oraz współpracy gospodarczej, finansowej i sektorowej weszły tymczasowo w życie z dniem 1 listopada 2014 r., podczas gdy wejście w życie części handlowej i gospodarczej układu (DCFTA) zawieszono do dnia 31 grudnia 2015 r. [1]. W tym okresie niepokojów Rosja nielegalnie zaanektowała Krym, zaś wschodnia część Ukrainy pogrążyła się w wojnie z separatystami. Według ONZ w okresie od kwietnia 2014 r. do września 2015 r. w wyniku konfliktu na Ukrainie zginęło ok. 8000 osób. W grupie tej znajduje się 298 osób podróżujących w dniu 17 lipca 2014 r. samolotem malezyjskich linii lotniczych (lot MH17), który uległ katastrofie na obszarze znajdującym się pod kontrolą separatystów. [1]Obecnie Ukraina nadal korzysta z preferencyjnych stawek celnych przewidzianych w umowie o wolnym handlu Wspólnoty Niepodległych Państw, która obejmuje Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawię, Rosję, Tadżykistan i Uzbekistan, a także z autonomicznych środków stosowanych przez UE. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 1
Konflikt zbrojny osłabł dzięki zawieszeniu broni uzgodnionemu w Mińsku, jednak okresowe starcia zbrojne zrodził wątpliwości co do trwałości rozejmu. UE powiązała sankcje gospodarcze nałożone na Rosję z pełnym poszanowaniem przez Moskwę porozumienia z Mińska. W dniu 30 października 2014 r. Ukraina i Rosja podpisały w wyniku pośrednictwa ze strony UE umowę gazową, zgodnie z którą Rosja częściowo umorzy dług Ukrainy i utrzyma dostawy gazu dla Ukrainy do marca 2015 r. w zamian za płatności zaliczek za gaz. Obecnie trwają rozmowy trójstronne w sprawie następnego pakietu zimowego. Parlament Europejski przyjął siedem rezolucji w sprawie Ukrainy, w tym pięć w 2015 r. W czerwcu 2015 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie strategicznej sytuacji militarnej w basenie Morza Czarnego po bezprawnej aneksji Krymu przez Rosję, jak również rezolucję w sprawie stanu stosunków UE-Rosja. Stosunki między Parlamentem Europejskim a parlamentem ukraińskim (Rada Najwyższa) prowadzone są w ramach układu o stowarzyszeniu UE-Ukraina, w Parlamentarnej Komisji ds. Stowarzyszenia UE-Ukraina. Pierwsze posiedzenie Parlamentarnej Komisji ds. Stowarzyszenia UE-Ukraina odbyło się w Brukseli 24 i 25 lutego 2015 r. W dniu 3 lipca 2015 r. Parlament Europejski i Rada Najwyższa Ukrainy podpisali protokół ustaleń w Kijowie w sprawie wspólnych ram dotyczących wsparcia i budowania potencjału parlamentarnego. Parlament został zaproszony jako obserwator na wybory krajowe na Ukrainie. W 2014 r. w skład międzynarodowej misji obserwacji wyborów wchodziła grupa obserwatorów z Parlamentu Europejskiego oraz delegacje z Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (ODIHR OBWE), Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE, Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy i Zgromadzenia Parlamentarnego NATO. Zdaniem obserwatorów międzynarodowych wybory parlamentarne w październiku 2014 r. były dobrze zorganizowane, przejrzyste, demokratyczne i generalnie zgodne ze standardami międzynarodowymi. Głosowanie uznano za konsolidację pozytywnych praktyk wyborczych, które stwierdzono podczas wcześniejszych wyborów prezydenckich w tym kraju. Stwierdzono jednakże pewne nieprawidłowości, w większości przypadków (90%) dotyczące kandydatów z okręgów jednomandatowych w regionach południowych. W dniu 2 listopada 2014 r. wybory prezydenckie i parlamentarne odbyły się we wschodnich regionach kraju. Unia Europejska nie uznała tych wyborów i stwierdziła, że są nielegalne oraz sprzeczne z literą i z duchem protokołu o zawieszeniu broni zawartego w Mińsku. Nowe wybory mogą odbyć się w październiku 2015 r. B. Mołdawia W dniu 27 czerwca 2014 r. UE i Mołdawia podpisały układ o stowarzyszeniu, w tym DCFTA, który stosuje się tymczasowo od września 2014 r. Od kwietnia 2014 r. Mołdawia jest pierwszym partnerem UE, który korzysta z systemu bezwizowego. Kilkaset tysięcy obywateli mołdawskich już odbyło bezwizową podróż do strefy Schengen. Pomoc UE dla Mołdawii w ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa (ENI) również znacznie wzrosła: z poziomu 40 mln EUR w 2007 r. do 131 mln EUR w 2014 r. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 2
Po ratyfikowaniu układu o stowarzyszeniu z UE przez Zgromadzenie Narodowe Mołdawii Rosja wprowadziła szereg środków dotyczących importu z Mołdawii i wycofała preferencje handlowe wynikające z umowy o wolnym handlu Wspólnoty Niepodległych Państw. Po stosunkowo spokojnej kampanii wyborczej, która skupiła się głównie na kwestii geopolitycznych (UE wobec Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej), wybory parlamentarne w Mołdawii w dniu 30 listopada 2014 r. doprowadziły do powstania proeuropejskiej i proreformatorskiej, większościowej koalicji liberalnej, mimo że prorosyjska Partia Socjalistyczna uzyskała 21,37% głosów. W dniu 14 czerwca 2015 r. odbyły się wybory lokalne, w których partie proeuropejskie nieznacznie zwyciężyły nad obozem prorosyjskim. Duże skandale korupcyjne spowodowały pokojowe demonstracje, w których wzięły udział tysiące ludzi i które odbywają się do tej pory w stolicy kraju Kiszyniowie. Największym wyzwaniem dla Mołdawii pozostaje kwestia separatystycznego regionu Naddniestrza, który ogłosił jednostronnie niepodległość. Oficjalne rozmowy dotyczące rozwiązania konfliktu wznowiono w listopadzie 2011 r., jednak dotychczasowe rundy w tym dwie w 2014 i jedna w 2015 r. dały znikome wyniki. DCFTA w praktyce nie stosuje się do Naddniestrza. Władze Naddniestrza zaproszono do udziału w negocjacjach w sprawie DCFTA w charakterze obserwatora, lecz nigdy nie wyraziły one zainteresowania przystąpieniem do rozmów. Niemniej jednak UE przedłużyła obowiązywanie autonomicznych preferencji handlowych w odniesieniu do Mołdawii, w tym do separatystycznego regionu, do dnia 31 grudnia 2015 r. Parlament Europejski wyraził zgodę na układ o stowarzyszeniu między UE a Mołdawią w dniu 13 listopada 2014 r. Na początku 2014 r. Parlament poparł wejście w życie systemu bezwizowego dla tego kraju. Parlament stwierdził impas w sprawie Naddniestrza oraz kilkakrotnie zwracał uwagę na duże znaczenie, jakie ma znalezienie politycznego rozwiązania w celu przełamania tego impasu. Stosunki UE-Mołdawia zostały sformalizowane w 2014 r. wraz z podpisaniem układu o stowarzyszeniu. Pierwsze posiedzenie Rady Stowarzyszenia UE-Mołdawia odbyło się 16 marca 2015 r., zaś pierwsze posiedzenie Parlamentarnej Komisji ds. Stowarzyszenia UE-Mołdawia zaplanowano na wrzesień 2015 r. w Brukseli. Parlament został zaproszony jako obserwator na wszystkie wybory krajowe, jakie odbyły się ostatnio w Mołdawii. Wybory parlamentarne z dnia 30 listopada 2014 r. zostały ocenione stosunkowo pozytywnie przez międzynarodowych obserwatorów z ramienia długoterminowej misji obserwacyjnej OBWE/ODIHR. C. Białoruś UE prowadzi politykę krytycznego zaangażowania w stosunku do Białorusi. W związku z niedawnym dwustronnym zbliżeniem w stosunkach pomiędzy dwoma krajami UE złagodziła sankcje wobec Białorusi zamrożenie aktywów, zakaz podróżowania oraz ograniczenia handlowe i finansowe. (Obecnie środkom restrykcyjnym ze strony UE podlega ogółem 201 obywateli białoruskich i 18 podmiotów; środki te obowiązują do 31 października 2015 r.) Niemniej jednak UE jest zdania, że całkowite zniesienie sankcji nie ma uzasadnienia z uwagi na brak osiągnięć w dziedzinie praw człowieka i niedemokratyczny charakter wyborów. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 3
UE dała Białorusi pewną zachętę: w niedawnych konkluzjach ze szczytu Partnerstwa Wschodniego w Rydze w maju 2015 r. stwierdzono postęp w dialogu w sprawie ułatwień wizowych i readmisji oraz otwarto drogę do wznowienia dialogu między UE a Białorusią na temat praw człowieka. Dialog ten, który toczył się w latach 2012 2013, polegał na wymianie poglądów między UE a przedstawicielami białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego. Od 2014 r. dialog został zastąpiony projektem ukierunkowanym na realizację zaproponowanych reform. Białoruś nie negocjuje obecnie układu o stowarzyszeniu z UE. Parlament Europejski przyjął szereg rezolucji, w których krytycznie odniósł się do Białorusi w związku z więźniami politycznymi, ograniczaniem wolności środków przekazu i swobód społeczeństwa obywatelskiego, nieprzestrzeganiem praw człowieka oraz nieprawidłowości, do jakich doszło w wyborach parlamentarnych. We wrześniu 2013 r. Parlament przyjął zalecenie w sprawie ogólnej strategii UE wobec Białorusi, w którym wezwał do uwolnienia i rehabilitacji wszystkich więźniów politycznych. Ze względu na sposób, w jaki przeprowadza się wybory parlamentarne na Białorusi, Parlament nie uznaje Zgromadzenia Narodowego Białorusi i w związku z tym nie utrzymuje z nim dwustronnych stosunków. Natomiast delegacja Parlamentu ds. stosunków z Białorusią spotyka się regularnie z członkami białoruskiej opozycji i białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego, aby omówić wydarzenia polityczne i gospodarcze, jakie zachodzą w kraju. Dzięki niedawnemu zbliżeniu UE z tym Białorusią delegacja Parlamentu Europejskiego udała się do tego kraju w czerwcu 2015 r. Od 2001 r. Białoruś nie zapraszała Parlamentu Europejskiego do obserwowania wyborów. 2. ZAKAUKAZIE W Parlamencie istnieje delegacja ds. Zakaukazia, która nadzoruje prace komisji parlamentarnych ds. Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji oraz śledzi prace specjalnego przedstawiciela UE ds. Zakaukazia i kryzysu w Gruzji. A. Gruzja Wybory parlamentarne w 2012 r. i wybory prezydenckie w 2013 r. w Gruzji potwierdziły siłę nowej koalicji Gruzińskie Marzenie i orientację euroatlantycką tego kraju. Nadal jednak dochodzi do napięć między koalicją a Zjednoczonym Ruchem Narodowym, na czele którego stoi były prezydent Micheil Saakaszwili. Niektóre sprawy sądowe mogą również stanowić przykład wybiórczej sprawiedliwości. W dniu 27 czerwca 2014 r. Gruzja podpisała układ o stowarzyszeniu, który później został ratyfikowany przez parlament gruziński i Parlament Europejski. Poczyniono dalsze zadowalające postępy w dialogu na temat dwustronnej liberalizacji i wdrażania umów o ułatwieniach wizowych i readmisji. Drugi etap realizacji procesu liberalizacji reżimu wizowego został uruchomiony w listopadzie 2014 r. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 4
UE podkreśliła znaczenie, jakie ma pokojowe przezwyciężenie impasu w regionach Osetii Południowej i Abchazji przy jednoczesnym poszanowaniu integralności terytorialnej Gruzji. 2. Obserwacja wyborów Gruzja gościła obserwatorów z Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka przy OBWE, którzy uczestniczyli w procesie monitorowania wyborów parlamentarnych, prezydenckich i lokalnych. Ostatnie wybory parlamentarne i prezydenckie w Gruzji uznano za zadowalające. B. Armenia Związki Armenii z UE mają dwojaki charakter. Z jednej strony we wrześniu 2013 r. prezydent Armenii oświadczył, że jego kraj chciałby przystąpić do Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG) z Białorusią, Kazachstanem i Rosją. Armenia podpisała traktat o przystąpieniu do EUG w dniu 10 października 2014 r., na krótko przed wejściem w życie unii w dniu 1 stycznia 2015 r. Z drugiej strony, chociaż Armenia w lipcu 2013 r. wstrzymała negocjacje z UE w sprawie układu o stowarzyszeniu, obaj partnerzy wkrótce rozpoczną negocjacje nad umową, która będzie zgodna z członkostwem Armenii w Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej. W 2014 r. weszły w życie umowy z Armenią o ułatwieniach wizowych i readmisji, jak również umowa umożliwiająca Armenii udział w programach i agencjach UE. Od ponad 20 lat Armenia jest uwikłana w długotrwały konflikt z Azerbejdżanem o status regionu Górskiego Karabachu. Stosunki tego kraju z Turcją są chłodne. W grudniu 2012 r. zawarto protokół do umowy o partnerstwie i współpracy między Unią Europejską a Armenią dotyczący ramowej umowy ustanawiającej ogólne zasady udziału instytucji armeńskich w programach UE. W dniu 17 marca 2015 r., Parlament wziął udział w Zgromadzeniu Parlamentarnym Euronest, która odbyło się w Erywaniu. Armenia gościła Parlament Europejski w ramach misji Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka przy OBWE pięciokrotnie, w tym w trakcie wyborów prezydenckich w 2013 r. Organizacja wyborów w Armenii stopniowo się poprawia, lecz nadal występują pewne problemy. C. Azerbejdżan Negocjacje dotyczące układu o stowarzyszeniu rozpoczęto w 2010 r., a Azerbejdżan podpisał z UE umowę o ułatwieniach wizowych w listopadzie 2013 r. Azerbejdżan i UE wzmocniły ostatnio współpracę w sektorze energii, chociaż dalsza współpraca gospodarcza między tymi dwoma partnerami będzie zależała od postępów Azerbejdżanu w budowaniu instytucji demokratycznych oraz od przystąpienia do Światowej Organizacji Handlu. Parlament wyraził zaniepokojenie pogarszającą się sytuacją w zakresie praw człowieka w Azerbejdżanie. W dniu 18 września 2014 r. Parlament przyjął rezolucję, w której wezwał władze kraju do niezwłocznego podjęcia od dawna zaległych reform w dziedzinie praw człowieka Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 5
i do zaprzestania nękania organizacji społeczeństwa obywatelskiego, polityków opozycji i niezależnych dziennikarzy. Leyla Yunus obrończyni praw człowieka z Azerbejdżanu więziona od lipca 2014 r. znalazła się wśród finalistów przyznawanej przez PE Nagrody im. Sacharowa za wolność myśli za 2014 rok. 2. Obserwacja wyborów Azerbejdżan gościł delegację Parlamentu Europejskiego, która była częścią misji obserwacji wyborów Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka przy OBWE. Wszystkie wybory w kraju zostały uznane za nie w pełni zgodne z wymogami międzynarodowymi. Pasquale De Micco / Fernando Garcés de los Fayos / Valérie Ramet 09/2015 Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 6