ŚLIMAKI LĄDOWE GASTROPODA TERRESTRIA WYBRANYCH SIEDLISK MIEJSKICH LĘBORKA

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 3 2006 ŚLIMAKI LĄDOWE GASTROPODA TERRESTRIA WYBRANYCH SIEDLISK MIEJSKICH LĘBORKA TERRESTRIAL GASTROPODS GASTROPODA TERRESTRIA OF SELECTED URBAN HABITATS IN LĘBORK Brygida Pakuła, Ewa Górska Akademia Pomorska Zakład Zoologii ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: pakula@pap.edu.pl ABSTRACT In 1993-1994, 2000-2001 and 2004-2005 a survey of terrestrial gastropods fauna was conducted in Lębork (54 34 N, 17 43 E). Material was collected at 10 habitats within administrative boundaries of the city representing both different vegetation forms and anthropogenic impact characteristics. 34 species representing 14 families of terrestrial gastropods were noted in total. All these species are considered as common and very common ones, and are reported from all over the country. The most diverse malacocenosis was found in forest habitat plot Park II (23 species), while the lowest number of species (5 species) was noted at the habitat Roadside vegetation that was typical urban green between two traffic lanes. The most common species were found in all analysed habitats and observed in 9 habitats. Regarding their ecology the dominating species were those living in the forest and in other shaded places (7 species), as well as snails found in moist habitats of a different degree of shade (7 species). Half of terrestrial gastropods species reported from Lębork were synanthropic. Słowa kluczowe: ślimaki lądowe, faunistyka, siedliska antropogeniczne Key words: terrestrial gastropods, faunistics, anthropogenic habitats WPROWADZENIE Współczesne ośrodki miejskie traktowane są jako sztuczne systemy ekologiczne, w których podobnie jak w innych ekosystemach zachowane są podstawowe elemen- 73

ty struktury i zasady funkcjonowania (Pisarski i Trojan 1976). Tworzą one bardziej od naturalnych złożony układ, co wynika z połączenia czynników biotycznych i środowiskowych ze strukturami ekonomiczno-techniczno-socjalnymi (Banaszak 1998). Badania nad ekologią zwierząt w środowiskach miejskich rozwijają się obecnie bardzo dynamicznie. Ciągle jednak znajomość fauny miast w porównaniu ze środowiskami naturalnymi jest niewielka. Do najlepiej poznanych grup zwierzęcych należą ptaki, ssaki i płazy wśród kręgowców oraz owady wśród bezkręgowców (Banaszak i Kasprzak 1978, Luniak 1998). Informacje dotyczące Gastropoda żyjących w miastach są stosunkowo nieliczne i często mają charakter fragmentaryczny ze względu na włączanie ich do grupy zwierząt glebowych. Istnieje zatem potrzeba uzupełniania wiedzy dotyczącej jakościowego oraz ilościowego występowania ślimaków w środowiskach miejskich. Celem badań było ustalenie listy gatunków ślimaków lądowych występujących w Lęborku oraz charakterystyka malakocenoz w różnych typach siedlisk tego miasta. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania faunistyczne ślimaków lądowych miasta Lęborka prowadzono w trakcie sześciu sezonów wegetacyjnych obejmujących okres od maja do października, w latach 1993-1994, 2000-2001 i 2004-2005. Materiał zbierano w granicach administracyjnych miasta, w obrębie dziesięciu zróżnicowanych siedliskowo powierzchni zajmujących obszar od 100 do 300 m 2. Przegląd i zwięzłą charakterystykę powierzchni wytypowanych do badań przedstawiono w tabeli 1. Każda z powierzchni była penetrowana co najmniej dwukrotnie w trakcie sezonu. Kontrole były przeprowadzane w ciepłe i wilgotne dni, najczęściej po opadach deszczu. Ślimaki oraz muszle wyszukiwano wzrokowo wśród roślinności, systemów korzeniowych, na powierzchni gleby, pod kamieniami, pod korą drzew. Wykonywano również przesiewki gleby i ściółki za pomocą sita. Duże okazy oznaczano bezpośrednio na miejscu, pozostałe ślimaki przenoszono w plastikowych pojemnikach do pracowni. Usypiano je eterem, a następnie konserwowano w alkoholu etylowym. Oznaczeń dokonywano w oparciu o klucze Urbańskiego (1957) i Wiktora (2004). Klasyfikację ekologiczną gatunków przeprowadzono na podstawie pracy Szybiak i in. (2005). Predyspozycję poszczególnych gatunków do synantropizacji podano za Riedlem (1988) i Wiktorem (2004). Gatunki najbardziej liczne wybrano na podstawie liczby zebranych osobników, natomiast za gatunki najczęstsze przyjęto te, których obecność stwierdzono w każdym sezonie badawczym na danej powierzchni. Analizy podobieństwa składu gatunkowego dokonano opierając się na indeksie Jaccarda (Dvořak i Čejka 2004) J=2c/(a+b)x100, gdzie a, b to liczby gatunków występujących w badanych ugrupowaniach, a c to liczba gatunków wspólnych w tych ugrupowaniach. 74

Lp. Nazwa powierzchni 1 Brzeg rzeki Opis powierzchni objętych badaniami w Lęborku Description of the study area in Lębork Charakterystyka Tabela 1 Table 1 Strome zbocze nad rzeką Łebą, odznaczające się dużym stopniem wilgotności. Na powierzchni dominowała roślinność zielna oraz występowały pojedyncze drzewa. 2 Park I 3 Park II 4 Nasyp kolejowy 5 Ogród 6 Cmentarz I 7 Cmentarz II 8 Łąka 9 Pas zieleni 10 Las Park śródmiejski stanowiący miejsce masowego wypoczynku mieszkańców. Wśród roślinności dominowały drzewa i krzewy liściaste poddawane regularnym zabiegom pielęgnacyjnym. Siedlisko w granicach Lasów Komunalnych Lęborka zlokalizowane na terenie kompleksu leśnego o charakterze lasu mieszanego świeżego. Charakteryzowało się obecnością gęstej warstwy podszytowej i znaczną wilgotnością podłoża. Nasyp pełniący funkcję bocznicy kolejowej, o łagodnym nachyleniu oraz dużym nasłonecznieniu. Podłoże tej powierzchni badań było kamieniste i porośnięte skąpą roślinnością zielną. Fragment działki uprawnej zlokalizowanej w obrębie kompleksu ogródków działkowych. Było to siedlisko o żyznej, próchniczej glebie poddawanej intensywnym zabiegom agrotechnicznym. Stanowiło miejsce uprawy roślin ozdobnych, warzyw i owoców. Nekropolia komunalna zlokalizowana na terenie kompleksu leśnego. Miejsce zacienione o wilgotnym podłożu. Wśród drzew dominowały gatunki liściaste. Cmentarz powstały po II wojnie światowej. Aktualnie teren odsłonięty, dobrze nasłoneczniony z pojedynczymi niewysokimi drzewami. Obszar porośnięty roślinnością trawiastą i turzycami, zlokalizowany pomiędzy lasem i trasą komunikacyjną. Odznaczał się dużą wilgotnością podłoża i silnym nasłonecznieniem. Fragment pasa roślinności trawiastej oraz krzewów ozdobnych, usytuowanego wzdłuż ruchliwej ulicy w peryferyjnej dzielnicy miasta. Fragment zacienionego lasu mieszanego z gęstą warstwą podszytu, położonego na obrzeżach miasta. WYNIKI I DYSKUSJA W kolejnych latach badań odnotowano odpowiednio 30 gatunków w sezonach 1993-1994, 32 gatunki w sezonach 2000-2001 oraz 27 gatunków Gastropoda w se- 75

zonach 2004-2005 (tab. 2, 3, 4). W całym okresie badań w wytypowanych siedliskach miejskich na terenie Lęborka stwierdzono występowanie łącznie 34 gatunków ślimaków lądowych, należących do 14 rodzin (tab. 5). Riedel (1988) dla terenu Pojezierza Pomorskiego, w granicach którego leży Lębork, wymienia 92 gatunki. Odnotowana w Lęborku ich liczba stanowi zatem niespełna 37% tej listy, co świadczy o ubóstwie gatunkowym Gastropoda w tym mieście, mimo iż dane Riedla (1988) odnoszą się do znacznie większej jednostki obszarowej. Badania przeprowadzone w innych miasta Pomorza Środkowego wykazały zbliżoną lub nawet niższą zasobność gatunkową ślimaków występujących w biotopach miejskich (Górska i Pakuła 2003). Ubóstwo gatunkowe malakofauny jest niewątpliwie związane z lokalizacją terenu badań na obszarze zurbanizowanym. Na terenach zurbanizowanych tworzą się typowe zoocenozy środowisk zdegradowanych o ubogim składzie gatunkowym (Niedbała 1999). Pisarski i Trojan (1976) stwierdzili, że nawet na terenach zielonych miast, wraz ze wzrostem czynników presji urbanizacyjnej, zmniejsza się liczba taksonów, w tym również dużych jednostek. Rozwój miast niszczy bowiem naturalne siedliska zwierząt, co powoduje wypieranie z nich fauny, szczególnie wrażliwej na odkształcenia antropogeniczne (Banaszak 1998, Luniak 1998). Najbogatszą malakocenozę (23 gatunki) odnotowano w siedlisku o charakterze leśnym Park II. Pozostałe siedliska odznaczały się wyraźnie uboższym składem gatunkowym (tab. 5). Najmniej gatunków ślimaków (5 gatunków) stwierdzono na ubogiej pod względem roślinnym i poddawanej silnej antropopresji ze względu na intensywny ruch kołowy oraz zabiegi pielęgnacyjne powierzchni Pas zieleni. Za główne czynniki decydujące o jakościowym i ilościowym występowaniu ślimaków lądowych uważa się rodzaj i wilgotność podłoża, obecność pokarmu, zawartość jonów wapnia oraz stopień zacienienia (Górny 1975, Drozdowski 1987, Dzięczkowski 1988). Wydaje się, że na powierzchni Park II kombinacja wymienionych czynników utworzyła optymalne warunki dla egzystencji tych zwierząt. Ponadto siedliska o bogatszej i zróżnicowanej roślinności, wywodzące się z liściastych lub mieszanych kompleksów leśnych, takie jak Park II czy Cmentarz II, stwarzają szersze spektrum możliwości dla większej liczby gatunków. Lasy liściaste wymieniane są jako siedliska z najbogatszymi malakocenozami (Urbański 1957), a ponadto fauna ślimaków naturalnych środowisk północnej i centralnej Europy składa się głównie z gatunków leśnych oraz preferujących tereny podmokłe (Cameron i Pokryszko 2004). Ilościowa dominacja w krajowej faunie gatunków pierwotnie leśnych i wywodzących się z terenów podmokłych znalazła swoje odzwierciedlenie w strukturze ekologicznej malakocenoz Lęborka. Najliczniejsza wśród stwierdzonych ślimaków okazała się grupa gatunków występujących głównie w lasach, ale pospolitych też w parkach, ogrodach i w innych ocienionych miejscach oraz grupa gatunków z wilgotnych, lecz nie bagiennych środowisk o różnym stopniu zacienienia (ryc. 1). Łącznie obie grupy stanowiły prawie połowę odnotowanych na obszarze badań gatunków Gastropoda. Liczne były również gatunki eurytypowe, natomiast spośród ślimaków kserotermofilnych odnotowano tylko jeden gatunek (Helicella obvia) ryc. 1. Wydaje się, że powyższe proporcje oddają obraz jakościowego charakteru siedlisk badanego miasta. Lębork stanowi niewielki ośrodek urbanizacyjny, który zamieszkiwany jest przez niespełna 40 tys. mieszkańców i odznacza się dużą po- 76

77

78

79

80

81

82

83

84

8 7 N=34 6 Liczba gatunków 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 Grupa ekologiczna Ryc. 1. Struktura ekologiczna malakofauny stwierdzonej w Lęborku, 1-7 grupy ekologiczne: 1 gatunki pojawiające się głównie w lasach, pospolite też w parkach, ogrodach i innych ocienionych miejscach, 2 gatunki z wilgotnych, ale nie bagiennych środowisk o różnym stopniu zacienienia, 3 gatunki eurytypowe, 4 gatunki leśne, rzadko występujące w innych środowiskach, 5 gatunki żyjące w wilgotnych lub czasami bagnistych środowiskach, 6 ślimaki otwartych środowisk o zmiennej wilgotności, 7 gatunki kserotermofilne Fig. 1. Ecological structure of malacofauna observed in Lębork, 1-7 ecological groups: 1 species occurring mainly in forests but common in parks, gardens and other shaded places, 2 species of humid but not marshy habitats of various degree of shading, 3 euryoecious species, 4 forest species rarely found in other habitats, 5 species of humid and sometimes marshy habitats, 6 snails of open habitats of varied humidity, 7 xero-thermophilous species wierzchnią terenów zielonych. Położony jest w obrębie trzech różnych regionów geograficznych o różnorodnych warunkach siedliskowych (Kondracki 2001). Badania przeprowadzone przez Szybiak i innych (2005), na zupełnie odmiennym od prezentowanego w niniejszej pracy terenie Drawskiego Parku Narodowego, wykazały wyraźną dominację innej niż w Lęborku grupy gatunków ślimaków leśnych, rzadko występujących w innych środowiskach. Wśród Gastropoda Lęborka dominowały gatunki pospolite, których występowanie notowane jest w całym kraju. Wiele z nich to ślimaki odznaczające się dużą tolerancją ekologiczną. Połowę stanowiły gatunki synantropijne, w tym dwa (Oxychilus draparnaudi i Helicella obvia) ekspansywne. Ślimaki o silnej predyspozycji do synantropizacji były najczęściej spotykanymi i najliczniejszymi gatunkami na badanych powierzchniach (tab. 6). Do najpospolitszych synatropów i jednocześnie naj- 85

liczniej występujących gatunków należał (obecny we wszystkich 10 siedliskach) i (występujący w 9 siedliskach). Na powierzchni Nasyp kolejowy i Pas zieleni malakocenozy składały się wyłącznie z gatunków synantropijnych (ryc. 2). Najmniejszy, choć i tak wysoki, bo 50% udział synantropów stwierdzono w składzie gatunkowym siedliska Park II i Las (ryc. 2). Duży udział ślimaków synantropijnych został opisany także w malakofaunie Kołobrzegu (Pakuła i Górska 2006) oraz w miejscach o słabszej presji antropogenicznej na terenie parków podworskich, położonych w Dolinie Mrogi (Sulikowska 1998). Gatunki synantropijne, dzięki swojej dużej plastyczności ekologicznej i umiejętności opanowania nowych nisz ekologicznych stwarzanych przez urbanizację, są wszechobecne w naszej faunie (Wiktor 2004). Sukces populacji synurbijnych wiąże się w dużej mierze z wykorzystywaniem zasobów pożywienia pochodzenia antropogenicznego oraz kryjówek w budynkach i innych obiektach (Luniak 1998). Niektóre gatunki ślimaków, występujące pierwotnie tylko w typowych dla siebie zbiorowiskach, również przeszły do siedlisk stworzonych przez człowieka (parki, ogrody, cmentarze) i znalazły w nich warunki do życia i rozrodu. 105 90 % gatunków synantropijnych 75 60 45 30 15 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Siedlisko Ryc. 2. Udział gatunków synantropijnych w siedliskach objętych badaniami (1 Brzeg rzeki, 2 Park I, 3 Park II, 4 Nasyp kolejowy, 5 Ogród, 6 Cmentarz I, 7 Cmentarz II, 8 Łąka, 9 Pas zieleni, 10 Las) Fig. 2. Percentage of synanthropic species in the studied habitats (1 River-bank, 2 Park I, 3 Park II, 4 Railway embankment, 5 Garden, 6 Cemetery I, 7 Cemetery II, 8 Meadow, 9 Roadside vegetation, 10 Forest). 86

Tabela 6 Gatunki najliczniejsze i najczęstsze na poszczególnych powierzchniach badań. Przedstawiono dane z całego okresu badań Table 6 The most often and numerous species of Gastropods in the studied areas Lp. Powierzchnia 1 Brzeg rzeki 2 Park I 3 Park II 4 Nasyp kolejowy Gatunki najliczniejsze (N osobników) (28) Oxychilus cellarius (23) (20) (74) Cepaea hortensis (30) Cochlicopa lubrica (24) (24) (39) (28) Cochlicopa lubrica (25) Helicella obvia (16) 5 Ogród (>119) (36) Oxychilus cellarius (23) Gatunki najczęstsze Succinea putris Cochlicopa lubrica Oxychilus cellarius Oxychilus draparnaudi Arianta arbustorum Cochlicopa lubrica Vallonia pulchella Oxychilus cellarius Cepaea hortensis Helix pomatia Succinea putris Cochlicopa lubrica Vallonia pulchella Discus rotundatus Vitrina pellucida Aegopinella nitidula Oxychilus cellarius Oxychilus draparnaudi Limax cinereoniger Deroceras agreste Euconulus fulvus Clausilia pumila Laciniaria plicata Bradybaena fruticum Cepaea hortensis Helix pomatia Vallonia pulchella Vitrina pellucida Oxychilus cellarius Cochlicopa lubrica Arion subfuscus Oxychilus cellarius Oxychilus draparnaudi Łączna liczba gatunków (N osobników) 17 (181) 13 (230) 23 (267) 8 (71) 14 (269) 87

6 Cmentarz I 7 Cmentarz II 8 Łąka 9 Pas zieleni 10 Las Vallonia pulchella (27) Vitrina pellucida (22) (18) Succinea putris (21) (14) (18) Limax maximus Deroceras reticulatum Cepaea hortensis Cochlicopa lubrica Vallonia pulchella Oxychilus cellarius Bradybaena fruticum Helicella obvia Arianta arbustorum Cepaea hortensis Succinea putris Cochlicopa lubrica Vitrina pellucida Bradybaena fruticum Arianta arbustorum Helix pomatia Succinea putris Vitrina pellucida Oxychilus cellarius Deroceras agreste Limax maximus Cepaea hortensis Succinea putris Limax maximus Laciniaria plicata Bradybaena fruticum Cepaea hortensis 13 (170) 16 (129) 13 (119) 5 (36) 10 (101) W wyniku przeprowadzonej analizy podobieństwa tylko w jednym przypadku stwierdzono brak wyraźnych podobieństw pomiędzy składem gatunkowym siedliska Park I i Brzeg rzeki (J=53%). Pozostałe powierzchnie bardzo różniły się składem gatunkowym, a wartość indeksu Jaccarda mieściła się w zakresie od 12% do 41%. Świadczy to o dużym zróżnicowaniu warunków ekologicznych na poszczególnych powierzchniach badań. 88

LITERATURA Banaszak J. 1998. Z badań nad fauną i ekologią miast. W: T. Barczak, P. Indykiewicz (red.), Fauna miast. ART. Bydgoszcz: 21-45. Banaszak J., Kasprzak K. 1978. Przegląd badań nad fauną bezkręgowców terenów miejskich. Przegl. Zool. 3: 239-249. Cameron R., Pokryszko B. 2004. Land Mollusc Faunas of Białowieża Forest (Poland), and the character and survival of forest Faunas in the North European Plain. J. Moll. Stud. 70: 149-164. Drozdowski A. 1987. Uwagi o degradacji malakofauny wybranych biotopów obszaru kujawsko-pomorskiego. Przegl. Zool. 4: 465-470. Dvořak J., Čejka T. 2004. Molluscan fauna of cemeteries in Bratislava city and its surroundings (Slovakia). Folia Faunistica Slovaca. 9: 1-14. Dzięczkowski A. 1988. Zespoły ślimaków (Gastropoda) zbiorowisk leśnych Polski. Studia Ekologiczne. Prace Komisji Biol. PZPN. Poznań. Górny M. 1975. Zooekologia gleb leśnych. PWRiL. Warszawa. Górska E., Pakuła B. 2003. Gastropoda terrestria wybranych siedlisk w miastach Pomorza Środkowego, w latach 1993-2003. W: T. Maltz i B. Pokryszko (red.), XIX Krajowe Seminarium Malakologiczne. Stowarzyszenie Malakologów Polskich. Wrocław: 13. Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. Luniak M. 1998. Synurbizacja-dostosowanie się zwierząt do urbanizacji. W: T. Barczak, P. Indykiewicz (red.). Fauna miast. ART. Bydgoszcz: 13-19. Niedbała W. 1999. Miasto jako układ ekologiczny. W: J. Strzałko, T. Mossor-Pietraszewska (red.), Kompendium wiedzy o ekologii. PWN. Warszawa-Poznań. Pakuła B., Górska E. 2006. Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria) wybranych siedlisk miejskich w Kołobrzegu. W: J. Tarasiuk (red.). III Ogólnopolskie Sympozjum Człowiek i Środowisko Przyrodnicze Pomorza Zachodniego. Print Group. Szczecin: 138. Pisarski B., Trojan P. 1976. Zoocenozy obszarów zurbanizowanych. Wiad. Ekol. 22: 338-344. Riedel A. 1988. Katalog fauny Polski. Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria). PWN. Warszawa. Sulikowska A. 1998. Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria) Doliny Mrogi i Parków podworskich położonych w sąsiedztwie rzeki. Fol. Malacol. 6: 73-76. Szybiak K., Koralewska-Batura E., Gołdyn B. 2005. Quantitative studies on terrestrial gastropods of the Drawa National Park. Fol. Malacol. 13: 35-42. Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. PZWS. Warszawa. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Mantys. Olsztyn. 89