Gmina Telatyn Strategia Rozwoju Gminy Telatyn na lata 2015-2022 Telatyn, 2016 ZLECENIODAWCA OPRACOWANIE Gmina Telatyn ul. Fryderyka Chopina 10 22-652 Telatyn tel. 84 66 13 110 e-mail: gmina@telatyn.pl www.telatyn.pl Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. ul. Prymasa S. Wyszyńskiego 4 22-400 Zamość tel./fax 84 627 37 05, 512 138 998 e-mail: kontakt@doradztwoireklama.pl www.doradztwoireklama.pl
SPIS TREŚCI CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA... 5 I. Analiza stanu obecnego gminy Telatyn... 5 1. Uwarunkowania ogólne... 5 2. Przestrzeń i środowisko... 8 2.1. Cechy przestrzeni gminnej... 8 2.2. Obiekty zabytkowe... 10 2.3. Użytkowanie terenu... 12 2.4. Zasoby naturalne i stan środowiska... 14 2.5. Zidentyfikowane problemy sfery przestrzennej... 15 3. Sfera społeczna... 17 3.1. Struktura demograficzna... 17 3.2. Mieszkalnictwo... 23 3.3. Szkolnictwo... 24 3.4. Kultura... 28 3.5. Sport i rekreacja... 29 3.6. Ochrona zdrowia i opieka społeczna... 30 3.7. Struktura organizacji pozarządowych... 33 3.8. Bezrobocie i rynek pracy... 33 3.9. Zidentyfikowane problemy sfery społecznej... 36 4. Sfera gospodarcza... 38 4.1. Charakterystyka lokalnej gospodarki... 38 4.2. Rolnictwo... 40 4.3. Turystyka... 44 4.4. Zidentyfikowane problemy sfery gospodarczej... 44 5. Infrastruktura techniczna... 45 5.1. Sieć drogowa... 45 5.2. Gospodarka wodno-ściekowa... 46 5.3. Sieć gazowa... 48 5.4. Ciepłownictwo... 48 5.5. Energia elektryczna... 49 5.6. Telekomunikacja... 49 5.7. Gospodarka odpadami... 50 5.8. Zidentyfikowane problemy... 50 6. Zarządzanie... 51 6.1. Podstawy prawne... 51 6.2. Organizacja... 53 6.3. Finanse... 55 II. Analiza SWOT... 59 1. Metodologia przeprowadzenia analizy... 59 2. Sfera przestrzenna... 60 3. Sfera gospodarcza... 62 2
4. Sfera społeczna... 63 5. Infrastruktura techniczna... 65 CZĘŚĆ PROJEKCYJNA... 68 I. Wyniki konsultacji społecznych... 68 II. Misja, wizja i cele rozwoju gminy... 75 1. Misja i wizja rozwoju... 75 2. Cele strategiczne... 76 3. Cele operacyjne i kierunki działań... 78 III. Zgodność z dokumentami strategicznymi... 87 1. Strategia Rozwoju Kraju 2020... 87 2. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020... 92 3. Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020... 94 4. Strategia Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko... 97 5. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020... 98 6. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020... 100 7. Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2012-2015 z perspektywą do roku 2019... 105 8. Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego... 106 IV. Źródła finansowania... 109 1. Fundusze UE... 109 1.1. Krajowe programy operacyjne... 110 1.1.1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko... 110 1.1.2. Program Operacyjny Inteligentny Rozwój... 112 1.1.3. Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój... 113 1.1.4. Program Operacyjny Polska Cyfrowa... 114 1.1.5. Program Operacyjny Polska Wschodnia... 115 1.1.6. Program Operacyjny Pomoc Techniczna... 116 1.2. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich... 117 1.3. Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej... 119 1.4.Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020... 119 2. Środki krajowe... 123 V. System wdrażania i monitorowania... 126 VI. Załączniki... 128 3
VII. SPIS TABEL... 129 VIII. SPIS RYSUNKÓW... 131 IX. SPIS WYKRESÓW... 131 4
CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA I. Analiza stanu obecnego gminy Telatyn 1. Uwarunkowania ogólne Gmina Telatyn jest jedną z 13 gmin wchodzących w skład powiatu tomaszowskiego. Powiat tomaszowski położony jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego. Obszar powiatu cechuje się peryferyjnością położenia i dużą odległością od stolicy województwa. Rysunek 1. Schematyczna mapa województwa lubelskiego Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie źródeł internetowych Powiat tomaszowski bezpośrednio sąsiaduje z Ukrainą, na jego terenie znajduje się przejście graniczne w Hrebenne-Rawa Ruska. 5
Przez obszar powiatu tomaszowskiego przebiega droga krajowa Nr 17, stanowiąca jego główną arterię komunikacyjną i podstawowy szlak drogowy. Droga krajowa Nr 17 jest trasą o znaczeniu międzynarodowym, łączącą Warszawę z Lwowem. Zapewnia także bezpośrednie połączenie powiatu z Lublinem i Zamościem. Gmina Telatyn położona jest we wschodniej części powiatu tomaszowskiego. Sąsiaduje z gminami Łaszczów i Ulhówek (powiat tomaszowski) oraz Dołhobyczów i Mircze (powiat hrubieszowski). Położona jest w niewielkiej odległości od miasta powiatowego odległość w linii prostej z Telatyna do Tomaszowa Lubelskiego wynosi około 30 km, odległość drogowa około 35 km. Rysunek 2. Schematyczna mapa powiatu tomaszowskiego Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie źródeł internetowych Gmina Telatyn posiada powierzchnię 11 180 ha, co stanowi 7,5 % powierzchni powiatu. Pod względem wielkości powierzchni Telatyn jest siódmą gminą w powiecie. 6
Tabela 1. Porównanie powierzchni gmin powiatu tomaszowskiego w 2014 roku Gmina Powierzchni (ogółem w ha) Udział w powierzchni powiatu Bełżec 3 353 2,3% Jarczów 10 664 7,2% Krynice 7 356 4,9% Lubycza Królewska 20 807 14,0% Łaszczów 12 829 8,6% Rachanie 9 430 6,3% Susiec 19 075 12,8% Tarnawatka 8 283 5,6% Telatyn 11 180 7,5% Tomaszów Lubelski 17 089 11,5% Tomaszów Lubelski (miasto) 1 329 0,9% Tyszowce 12 831 8,6% Ulhówek 14 663 9,8% POWIAT 148 889 100,0% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS W skład gminy Telatyn wchodzi 17 sołectw: Dutrów, Franusin, Kryszyn, Łachowce, Łykoszyn, Marysin, Nowosiółki, Poturzyn, Posadów, Radków, Radków Kolonia, Suszów, Telatyn, Telatyn Kolonia Pierwsza, Telatyn Kolonia Druga, Wasylów, Żulice. 7
2. Przestrzeń i środowisko 2.1. Cechy przestrzeni gminnej Gmina Telatyn jest gminą wiejską, położoną we wschodniej części powiatu tomaszowskiego, zajmującą powierzchnię 11 180 ha. Rysunek 3. Mapa gminy Telatyn Źródło: www.powiat-tomaszowski.com.pl oficjalna strona Powiatu Tomaszowskiego Na terenie gminy Telatyn występują dwa typy zabudowy. Pierwszy to typowa zabudowa wiejska miejscowości położone są wzdłuż jednego lub kilku ciągów komunikacyjnych, o nieregularnym kształcie, z nierównomiernym układem pól i dużym rozbiciem własności na liczne działki, z dominacją budownictwa jednorodzinnego. W wielu z nich brakuje funkcjonalnych centrów, a istniejące przestrzenie publiczne nie są odpowiednio zagospodarowane - rolę tę najczęściej pełnią przestrzenie usytuowane wzdłuż dróg przebiegających przez miejscowości oraz najbliższe otoczenie obiektów użyteczności publicznej (szkół, kościołów, świetlic). Powoduje to trudności 8
z funkcjonalnym wykorzystaniem dostępnej przestrzeni oraz organizacją miejsc koncentracji życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Drugi typ zabudowy reprezentują miejscowości w przeszłości posiadające status Państwowych Gospodarstw Rolnych. Charakteryzują się one zwartą zabudową, są bardziej skoncentrowane przestrzennie, otoczone są polami uprawnymi. Na ich terenie znajdują się budynki dwu- i wielorodzinne. W miejscowościach tego typu łatwiej wyodrębnić lub wygospodarować przestrzenie publiczne. Na terenie gminy znajdują się budynki reprezentujące typ zabudowy tradycyjnej, jednak niekorzystne przekształcenia zabudowy mieszkaniowej sprawiają, iż charakterystyczne dla miejscowej przestrzeni cechy architektoniczne zanikają. Nowa zabudowa cechuje się przemieszaniem różnych jej typów i brakiem wzorców budownictwa mieszkaniowego o formie architektonicznej nawiązującej do cech zabudowy tradycyjnej. Gmina dysponuje nieruchomościami, które nie są zagospodarowane lub wykorzystywane są w sposób niedostateczny w stosunku do ich położenia i możliwości lokalowych. Przyszły sposób wykorzystania obiektów tego typu będzie miał wpływ na funkcjonalność gminnej przestrzeni. Gmina Telatyn cechuje się niską gęstością zaludnienia, jedną z najniższych w powiecie. W 2014 roku liczba osób na km 2 wynosiła 38, przy średniej dla powiatu na poziomie 58. Telatyn jest jedną z czterech gmin powiatu tomaszowskiego, które charakteryzują się średnią gęstością zaludnienia niższą od 40 osób na km 2. Tabela 2. Porównanie gęstości zaludnienia gmin powiatu tomaszowskiego w 2014 roku Gmina Gęstość zaludnienia (ludność na km 2 ) Bełżec 102 Jarczów 34 Krynice 46 Lubycza Królewska 31 Łaszczów 49 Rachanie 57 Susiec 40 Tarnawatka 49 Telatyn 38 Tomaszów Lubelski 66 9
Tomaszów Lubelski (miasto) 1 492 Tyszowce 46 Ulhówek 34 POWIAT 58 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Średnia gęstość zaludnienia województwa lubelskiego to 85 osób/km 2. Zarówno gmina Telatyn, jak i obszar całego powiatu cechują się gęstością niższą, niż średnia wojewódzka. Obszar gminy cechuje się relatywnie dużym rozproszeniem zabudowy, zdecydowaną przewagą budownictwa jednorodzinnego oraz dużym udziałem gruntów rolnych w strukturze przestrzennej miejscowości, co ma wpływ na kształtowanie się wskaźnika gęstości zaludnienia. 2.2. Obiekty zabytkowe Na terenie gminy Telatyn znajdują się zarówno obiekty ujęte w gminnej ewidencji zabytków, jak i wpisane do rejestru zabytków, prowadzonego przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków (WUOZ). Do rejestru WUOZ wpisane są następujące obiekty i zespoły zabytkowe: Miejscowość Łykoszyn (Rejestr zabytków ZA/450) o Park podworski 2 poł. XVIII w. Miejscowość Nowosiółki (Rejestr zabytków A/653) o Kościół parafialny (dawna cerkiew grekokatolicka) murowany 1846 r. o Dzwonnica murowana około 1800 r. Miejscowość Posadów (Rejestr zabytków A/234) o Grodzisko zw. Okopy Chmielnickiego okopisko IX-XI w. Miejscowość Poturzyn o Park krajobrazowy (podworski) poł. XIX w. (Rejestr zabytków ZA/243) o Cmentarz wojenny z I wojny światowej z drzewostanem lata 20-te XX w. (Rejestr zabytków ZA/432) Miejscowość Żulice o Kościół parafialny (dawna kaplica grobowa, cerkiew) murowany 1827-1828 (Rejestr zabytków ZA/275) 10
o Cmentarz przykościelny z drzewostanem XIX w. o Pozostałości zespołu dworskiego (Rejestr zabytków A/468) o Dwór murowany, obecnie szkoła XVIII XIX w. o Spichlerz, murowany II poł. XIX w. o Pozostałości parku dworskiego pocz. XIX w.(rejestr zabytków ZA/485). W gminnej ewidencji zabytków ujęto: Miejscowość Dutrów o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Knyszyn o Kaplica św. Antoniego, murowana 1 poł. XIX w. o Kapliczka św. Jana Nepomucena, drewniana 1 poł. XIX w. Miejscowość Łachowce o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Łykoszyn o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Nowosiółki o cmentarz parafialny, grzebalny, czynny XIX w. o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Posadów o Kościół parafialny (dawna cerkiew grekokatolicka), murowany około 1875 r. o Brama murowana 1 poł. XIX w. o Dawny cmentarz przycerkiewny XIX w. o Cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Poturzyn o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. o cmentarz wojenny z I wojny światowej lata 20 XX w. Miejscowość Radków o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Suszów o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. 11
Miejscowość Telatyn o szkoła, murowana 1925 r. o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Wasylów o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. o cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. Miejscowość Żulice o Figura św. Anny, kamienna 1850 r. o Figura MB Niepokalanego Poczęcia, kamienna 1 poł. XIX w. Cechą szczególną gminy jest występowanie na jej terenie grodzisk i stanowisk o charakterze archeologicznym. 2.3. Użytkowanie terenu Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, największą część gminy Telatyn zajmują użytki rolne (89,9 %), wśród których przeważają grunty orne (78,7 %). Tabela 3. Formy użytkowania terenu w gminie Telatyn w 2014 roku Powierzchnia geodezyjna gminy według kierunków wykorzystania powierzchnia ogółem ha 11180 powierzchnia lądowa ha 11176 użytki rolne razem ha 10053 użytki rolne - grunty orne ha 8793 użytki rolne - sady ha 77 użytki rolne - łąki trwałe ha 839 użytki rolne - pastwiska trwałe ha 63 użytki rolne - grunty rolne zabudowane ha 231 użytki rolne - grunty pod stawami ha 10 użytki rolne - grunty pod rowami ha 40 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione razem ha 702 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - lasy ha 695 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - grunty zadrzewione i zakrzewione ha 7 grunty pod wodami razem ha 4 grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi ha 2 grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi ha 2 12
grunty zabudowane i zurbanizowane razem ha 405 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny przemysłowe ha 3 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny inne zabudowane ha 7 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny rekreacji i wypoczynku ha 8 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny komunikacyjne - drogi ha 368 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny komunikacyjne - kolejowe ha 19 nieużytki ha 12 tereny różne ha 4 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Gmina Telatyn jest gminą o charakterze typowo rolniczym, na terenie której większa część obszaru to tereny przekształcone antropologicznie, wykorzystywane pod działalność rolniczą. Należy do najsłabiej zalesionych gmin powiatu tomaszowskiego. Tabela 4. Porównanie powierzchni lasów i lesistości poszczególnych gmin powiatu tomaszowskiego (stan na 31.12.2014) Gmina Powierzchnia lasów ogółem (ha) W tym lasy publiczne (ha) Lesistość Bełżec 1154 754 34,4% Jarczów 1544 1348 14,5% Krynice 923 431 12,5% Lubycza Królewska 5751 5487 27,6% Łaszczów 490 432 3,8% Rachanie 1947 1570 20,6% Susiec 10467 7513 54,9% Tarnawatka 2138 1904 25,8% Telatyn 672 550 6,0% Tomaszów Lubelski 4671 2879 27,3% Tomaszów Lubelski (miasto) 108 42 8,1% Tyszowce 1391 736 10,8% Ulhówek 1167 958 8,0% POWIAT 32422 24144 21,8% Źródło: Województwo Lubelskie. Podregiony. Powiaty. Gminy 2014 13
2.4. Zasoby naturalne i stan środowiska Gmina Telatyn położona jest na obszarze Grzędy Sokalskiej mezoregionu stanowiącego ciąg wzniesień na obszarze Wyżyny Wołyńskiej. Obszar ten charakteryzuje się wyżynnym charakterem i występowaniem licznych wzniesień. Obszar całej gminy pokrywają grube pokrywy lessowe, które w dużym stopniu zakryły i zmodyfikowały ukształtowanie starszego podłoża. Do najważniejszych elementów rzeźby należą doliny, tworzące gęstą sieć, głęboko wcięte, o dość stromych zboczach i wąskich, płaskich, akumulacyjnych dnach. Doliny wcięły się w zrównanie wierzchowinowe na głębokość 40-60 metrów. Duże znaczenie dla rolnictwa mają wysokości względne, które obrazują w pewnym stopniu intensywność urzeźbienia. Deniwelacja względna dla obszaru całej gminy Telatyn wynosi 60 metrów. Największa wysokość (262,5 m n.p.m.) znajduje się w dolinie rzeki Kamień, we wsi Dutrów i Żulice. Gmina Telatyn cechuje się występowaniem gleb korzystnych dla intensywnego rozwoju rolnictwa. Dominują gleby wytworzone z lessów. Największą powierzchnię zajmują czarnoziemy (66,5% wszystkich gruntów ornych). Czarnoziemy właściwe są zaliczane do I i II klasy bonitacyjnej. Ponadto na terenie gminy występują gleby: czarnoziemy zdegradowane 0,7% powierzchni, brunatne właściwe 29,3%, brunatne wyługowane 0,4% powierzchni gruntów ornych. Poważnym problemem jest fakt, iż gleby wytworzone z lessów, położone na stokach, ulegają erozji wodnej. Niemal cały obszar gminy leży w zlewni rzeki Bug. Sieć rzeczną tworzą rzeki Kamień i Kryniczka. W płaskich dnach dolin rzecznych występują niewielkie naturalne zbiorniki wodne oraz źródła. W dolinie rzeki Kamień występują niewielkie skupiska dołów potorfowych wypełnionych wodą. Największe stany i przepływy w rzekach przypadają na miesiące wiosenne. Klimat tego obszaru kształtuje się pod wpływem kilku rodzajów mas powietrznych. Dominują masy polarno-morskie i polarno-kontynentalne, mniejsze znaczenie odgrywają masy arktyczne, tropikalno-morskie i tropikalno-kontynentalne. Średnia roczna temperatura na poziomie rzeczywistym wynosi 7,2 0 C. Miesiącem najzimniejszym jest styczeń, a najcieplejszym lipiec. Średni opad roczny wynosi 625 mm. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi około 120. Średnia roczna wilgotność powietrza wynosi około 81%. Na obszarze gminy występują jedne z najwyższych wartości usłonecznienia względnego w okresie letnim. 14
Na terenie gminy występują formy ochrony przyrody wymienione w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz. U. 2015 r., poz. 1651 z późn. zm.), tj. obszar Natura 2000. W okolicach wsi Posadów ustanowiono specjalny obszar ochrony siedlisk w ramach sieci Natura 2000 (PLH060073). Zajmuje on powierzchnię 3,1 ha, obejmuje 2 płaty muraw i zarośli kserotermicznych porastających strome zbocza doliny rzeki Kamionki na północ od zabudowań wsi Posadów. Jeden z płatów porasta wały wczesnośredniowiecznego grodziska. Na opisywanym obszarze znajduje się jedno z 3 krajowych stanowisk żmijowca czerwonego, gatunku wpisanego do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Towarzyszą mu inne, rzadkie i chronione gatunki flory. Przedmiotem ochrony obszaru Natura 2000 są: Siedliska: półnaturalne suche murawy i facje zaroślowe na podłożu wapiennym (Festuco-Brometalia), Gatunki: żmijowiec czerwony Echium russicum. Stan środowiska na przedmiotowym obszarze należy uznać za dobry. Na terenie gminy nie funkcjonują zakłady przemysłu ciężkiego. Do największych zagrożeń dla środowiska naturalnego należą zanieczyszczenia bytowe i rolnicze. Rozwój rolnictwa sprawił, iż środowisko naturalne gminy jest w większości przekształcone antropologicznie. Ponadto, produkcja rolna wymaga stosowania nawozów i chemicznych środków ochrony roślin, które są szczególnie groźne dla wód powierzchniowych i podziemnych. Do poważnych problemów stanowiących istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego należy niedostatecznie rozwinięta sieć kanalizacji sanitarnej, wykorzystywanie zbiorników bezodpływowych do gromadzenia ścieków oraz zaniedbania w zakresie gospodarki odpadami. Ponadto, dużym zagrożeniem dla stanu powietrza atmosferycznego jest ogrzewanie domów i budynków użyteczności publicznej za pomocą pieców i kotłowni węglowych (źródła niskiej emisji), nierzadko będących w złym stanie technicznym. 2.5. Zidentyfikowane problemy sfery przestrzennej Do głównych problemów sfery przestrzennej gminy Telatyn należą: brak funkcjonalnych centrów i wyodrębnionych lub odpowiednio zagospodarowanych przestrzeni publicznych w wielu miejscowościach gminy; środowisko naturalne w większości przekształcone antropogenicznie; 15
zagrożenia dla środowiska naturalnego wynikające z intensywnie rozwiniętego rolnictwa, źródeł niskiej emisji, niedostatków systemu gospodarki ściekami i odpadami. 16
3. Sfera społeczna 3.1. Struktura demograficzna Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku liczba mieszkańców gminy Telatyn wynosiła 4197 osób. W badanym 10-letnim okresie, obejmującym lata 2005-2014, liczba mieszkańców spadła o 297 osób (6,6 %). Kształtowanie się liczby ludności w latach 2005-2014 obrazuje poniższy wykres. Wykres 1. Liczba mieszkańców gminy Telatyn w latach 2005-2014 (stan na 31.12.2014) 4550 4500 4450 4400 4350 4300 4250 4200 4150 4100 4050 4000 4494 4402 4408 4357 4337 4313 4300 4275 4252 4197 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Mieszkańcy gminy Telatyn stanowią 4,86 % ludności powiatu tomaszowskiego. Pod względem liczby mieszkańców gmina Telatyn należy do najmniejszych gmin powiatu jest jedną z pięciu gmin, których udział w liczbie mieszkańców powiatu nie przekracza 5 %. Tabela 5. Liczba ludności poszczególnych gmin powiatu tomaszowskiego w 2014 roku Gmina Liczba ludności w % Bełżec 3 415 3,95 Jarczów 3 594 4,16 Krynice 3 365 3,90 Lubycza Królewska 6 418 7,43 17
Łaszczów 6 348 7,35 Rachanie 5 349 6,19 Susiec 7 702 8,92 Tarnawatka 4 022 4,66 Telatyn 4 197 4,86 Tomaszów Lubelski 11 363 13,15 Tomaszów Lubelski (miasto) 19 824 22,95 Tyszowce 5 859 6,77 Ulhówek 4 929 5,71 POWIAT 86 385 100,00 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Podstawowymi czynnikami, mającymi wpływ na kształtowanie się liczby mieszkańców gminy, są przyrost naturalny oraz migracje. Na terenie gminy Telatyn w latach 2005-2014 wskaźnik przyrostu naturalnego przyjmował wartości ujemne (poza rokiem 2008), natomiast na początku badanego okresu nie przekraczały one poziomu -2,5. Od roku 2011 wartości wskaźnika przyrostu naturalnego są zauważalnie niższe. W roku 2014 przyrost naturalny na terenie gminy wynosił 6,6 i był znacznie niższy zarówno od średniej dla powiatu tomaszowskiego (-2,1), jak i od średniej wojewódzkiej (-1,1). Tabela 6. Przyrost naturalny na 1000 ludności w gminie Telatyn w latach 2005-2014 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gmina Telatyn -2,1-1,7-2,0 0,7-1,6-2,0-6,2-3,2-4,9-6,6 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Saldo migracji (różnica pomiędzy liczbą zameldowań a wymeldowań) w latach objętych analizą także przyjmowało przede wszystkim wartości ujemne, co oznacza, iż wymeldowania przeważały na zameldowaniami, jednak tendencja w kształtowaniu się tej różnicy była malejąca. Poza rokiem 2006, różnica pomiędzy zameldowaniami a wymeldowaniami kształtowała się na poziomie do 50 osób rocznie. Najniższą wartość odnotowano w 2013, gdy różnica pomiędzy zameldowaniami a wymeldowaniami wyniosła -31. W roku 2014 wskaźnik kształtował się na poziomie -41. 18
Tabela 7. Saldo migracji w gminie Telatyn w latach 2006-2014 Jednostka miary 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 saldo migracji ogółem osoba -83-37 -45-52 -59-44 -51-31 -41 saldo migracji na 1000 osób ogółem osoba -18,6-8,5-10,4-12,1-13,3-10,0-11,8-7,3-9,7 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Często spotykanym zjawiskiem na terenie gminy Telatyn są migracje zarobkowe za granicę. W większości przypadków mają one charakter nieoficjalny wiele osób pracujących za granicą pozostaje zameldowanych na terenie gminy, dlatego nie są one ujęte w statystykach dotyczących migracji. Często migracje tego typu mają charakter krótkookresowy osoby pracujące przebywają poza granicami kraju krócej, niż 12 miesięcy, po czym na pewien czas wracają do domu i rodziny, by znów powrócić do pracy za granicą. Migracje krótkookresowe mieszkańców gminy cechują się więc sezonowością i cyrkulacyjnością są to wielokrotne wyjazdy i przyjazdy w ciągu jednego roku. Stan ten może utrzymywać się przez kilka lub kilkanaście lat. Zjawisko to ma pozytywne strony osoby, które nie wyjeżdżają na stałe za granicę utrzymują posiadane na terenie gminy domy i mieszkające tu rodziny, zarobione pieniądze są przekazywane do kraju, nierzadko zagraniczna praca jednego z członków rodziny jest jedynym źródłem utrzymania gospodarstwa domowego. Jednak w dłuższym okresie migracje tego typu wywołują także negatywne skutki, szczególnie w sferze społecznej. Prowadzą do osłabienia więzi rodzinnych, wpływają niekorzystnie na integrację lokalnej społeczności, przez konieczność ciągłych wyjazdów zmniejszają komfort życia, mogą powodować lub nasilać problemy osobiste i społeczne. Wyjazdy zarobkowe mają także negatywny wpływ na miejscową gospodarkę - lokalny rynek pracy traci w ten sposób pracowników z poszukiwanymi kwalifikacjami, co sprawia, że następuje deficyt fachowców w wielu branżach. Podział mieszkańców gminy ze względu na ekonomiczne grupy wieku w badanym okresie przedstawia się niekorzystnie. Największy udział w liczbie mieszkańców gminy ogółem mają osoby w wieku produkcyjnym (62 %). Drugą pod względem liczebności grupę stanowią osoby w wieku poprodukcyjnym (22,0 %). 19
Wykres 2. Podział mieszkańców gminy ze względu na ekonomiczne grupy wieku w 2014 roku (w %) 22% 16% W wieku przedprodukcyjnym 62% W wieku produkcyjnym W wieku poprodukcyjnym Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Biorąc pod uwagę liczebność kobiet i mężczyzn w poszczególnych grupach wiekowych, można zauważyć, że kobiety przeważają w grupie osób w wieku poprodukcyjnym, w grupie osób w wieku produkcyjnym liczniejsi są mężczyźni, natomiast w grupie osób w wieku przedprodukcyjnym liczba osób obu płci jest zbliżona. Przewaga mężczyzn w liczbie osób w wieku produkcyjnym jest typowa dla obszarów o typowo rolniczym charakterze kobiety częściej kontynuują edukację na poziomie wyższym i częściej decydują się na życie w ośrodkach miejskich oraz na pracę w zawodach pozarolniczych. Natomiast różnica pomiędzy liczbą kobiet a mężczyzn w wieku poprodukcyjnym jest wynikiem występowania na terenie całej Polski ogólnoeuropejskiego trendu w krajach europejskich (a także w innych wysoko rozwiniętych krajach na całym świecie), średnia długość życia kobiet jest dłuższa od średniej długości życia mężczyzn. Tabela 8. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym z podziałem na płeć w gminie Telatyn w 2014 roku Ogółem W wieku przedprodukcyjnym W wieku produkcyjnym W wieku poprodukcyjnym Razem 4197 673 2601 923 Mężczyźni 2098 355 1448 295 Kobiety 2099 318 1153 628 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 20
Przewaga liczebna osób w wieku poprodukcyjnym nad osobami w wieku przedprodukcyjnym jest dowodem na to, iż na terenie gminy Telatyn postępuje proces starzenia się lokalnej społeczności. W badanym okresie liczba mieszkańców obu grup zmniejszyła się, jednak przewaga liczby osób w wieku poprodukcyjnym nad liczbą osób w wieku przedprodukcyjnym stale rosła. Wykres 3. Liczba ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Telatyn w latach 2005-2014 2900 2612 2575 2578 2575 2592 2670 2641 2624 2644 2601 2400 1900 1400 900 400 991 938 903 878 874 880 879 899 913 923 891 889 876 860 809 858 817 777 695 673 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 w wieku przedprodukcyjnym w wieku poprodukcyjnym w wieku produkcyjnym Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS W najbliższych latach przewidywane jest utrzymanie się tego trendu i coraz większa przewaga liczby osób w wieku poprodukcyjnym na liczbą osób w wieku przedprodukcyjnym. Na obszarze całego powiatu tomaszowskiego zaobserwowano zmniejszanie się liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym. W 2005 roku osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły 22,9% liczby ludności powiatu tomaszowskiego ogółem, podczas gdy w 2014 roku wskaźnik ten spadł do 17,74%. W analogicznym okresie wzrósł udział liczby osób w wieku poprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem z 17,48% w 2005 roku do 19,69% w 2014 21
roku. Zgodnie z prognozą Banku Danych Lokalnych GUS, w roku 2025 oraz 2030 udział liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz liczby osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności powiatu tomaszowskiego kształtował się będzie następująco: udział liczby osób w wieku przedprodukcyjnym: 18,4% w 2025, 16,0% w 2030; udział liczby osób w wieku poprodukcyjnym: 19,4% w 2025, 25,1% w 2030. Zjawisko wzrostu udziału osób w podeszłym wieku w ogólnej liczbie mieszkańców, zwane także zjawiskiem starzenia się społeczeństw, jest jednym z najbardziej charakterystycznych trendów demograficznych większości krajów Europy i Ameryki Północnej. Cechuje ono zarówno kraje o najbardziej rozwiniętych gospodarkach, jak również grupę państw o niższym poziomie rozwoju, w których tryb życia społeczeństw, cechy struktury demograficznej i różnorodne zjawiska socjologiczne mają podobny przebieg. Do głównych przyczyn i czynników wpływających na wielkość zjawiska należą: wydłużenie przeciętnej długości życia ludzkiego, rozwój medycyny, spadek dzietności. Coraz większy udział osób starszych w społeczeństwie powoduje wzrost kosztów ubezpieczeń społecznych oraz wzrost zapotrzebowania na świadczenia zdrowotne i socjalne. W Polsce także odnotowano występowanie zjawiska starzenia się społeczeństwa. W 2005 roku udział osób w wieku przedprodukcyjnym w ludności kraju ogółem wynosił 20,6%, w 2014 roku zmniejszył się do 18,0%. W tych samych latach udział osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 15,4% w 2005 roku do 19,0% w 2014 roku. W województwie lubelskim w analogicznym okresie udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym spadł z 21,6% do 18,1%, podczas gdy stosunek mieszkańców w wieku poprodukcyjnym do liczby mieszkańców ogółem wzrósł z 16,5% do 19,5%. (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS). Na terenie gminy Telatyn liczba osób w wieku poprodukcyjnym w chwili obecnej przeważa nad liczbą osób w wieku przedprodukcyjnym, przez co problem wymaga podjęcia jak najszybszej interwencji. Postępowanie procesu starzenia się lokalnej społeczności niesie za sobą określone konsekwencje, takie jak ubytek pracowników na 22
rynku pracy, zwiększone obciążenia socjalne, trudności z zapewnieniem właściwej opieki medycznej coraz większej liczbie osób, itp. 3.2. Mieszkalnictwo Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku na terenie gminy Telatyn znajdowało się 1 239 mieszkań o łącznej powierzchni użytkowej 120 866 m 2, składające się z 5 000 izb. W zdecydowanej większości należały one do osób fizycznych. Ogółem, w 2014 roku na terenie gminy znajdowało się 1 136 budynków mieszkalnych co w porównaniu do liczby mieszkań, różniącej się od liczby budynków o jedynie o około 100 sztuk, świadczy o tym, iż zdecydowana większość budynków mieszkalnych to budynki jednorodzinne, stanowiące jedno mieszkanie. Tabela 9. Zasoby mieszkaniowe gminy Telatyn w 2014 roku Zasoby mieszkaniowe ogółem mieszkania szt. 1 239 izby szt. 5 000 powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 120 866 budynki mieszkalne w gminie szt. 1 136 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Pod względem wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne, najwięcej lokali mieszkalnych wyposażonych jest w wodociąg (92,9 % ogółu mieszkań). Łazienka znajduje się w 79,8% mieszkań, natomiast centralne ogrzewanie w 70,1 %. Wyposażenie mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne w gminie Telatyn należy uznać za stosunkowo dobre. Tabela 10. Mieszkania wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne w gminie Telatyn w 2014 roku Mieszkania wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne ogółem w % wodociąg mieszk. 1151 92,9 ustęp spłukiwany mieszk. 1041 84,0 łazienka mieszk. 989 79,8 centralne ogrzewanie mieszk. 869 70,1 23
gaz sieciowy mieszk. 0 0 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Pod względem wskaźników dla zasobów mieszkaniowych, gmina Telatyn cechuje się mniejszą liczbą mieszkań na 1000 mieszkańców niż powiat tomaszowski oraz województwo lubelskie. Większa w porównaniu zarówno do wskaźników powiatowych, jak i wojewódzkich jest powierzchnia użytkowa 1 mieszkania, oraz przeciętna powierzchnia mieszkania na 1 osobę. Tabela 11. Wskaźniki dla zasobów mieszkaniowych gminy Telatyn, powiatu tomaszowskiego oraz województwa lubelskiego w 2014 roku przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę mieszkania na 1000 mieszkańców Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Jedn. Gmina Telatyn Powiat tomaszowski Województwo lubelskie m 2 97,6 85,3 76,5 m 2 28,8 27,4 26,6 mieszk. 295,2 320,9 348,3 3.3. Szkolnictwo Na terenie gminy Telatyn funkcjonują 3 szkoły podstawowe oraz gminne gimnazjum. Ponadto, w gminie funkcjonuje także punkt przedszkolny. Tabela 12. Placówki oświatowe na terenie gminy Telatyn (stan na 21.03.2016) Miejscowość Poturzyn Telatyn Żulice Telatyn Żulice Placówka Szkoła Podstawowa im. Fryderyka Chopina Szkoła Podstawowa im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego Szkoła Podstawowa Gimnazjum im. Jana Pawła II Punkt Przedszkolny Radosne Skrzaty Źródło: System Informacji Oświatowej Wykaz szkół i placówek według województw Szkoły Podstawowe w Poturzynie i Telatynie oraz gimnazjum w Telatynie są gminnymi jednostkami organizacyjnymi, natomiast Szkoła Podstawowa w Żulicach wraz 24
z punktem przedszkolnym prowadzona jest przez Stowarzyszenie Rozwoju i Promocji Regionu Gminy Telatyn. Warunki lokalowe i bazę dydaktyczną gminnych szkół należy uznać za wystarczające, przy czym budynki szkół wymagają ponoszenia nakładów na ich remonty i wykonanie niezbędnych modernizacji. Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Lublinie, w roku szkolnym 2013/2014 do szkół podstawowych położonych na terenie gminy Telatyn uczęszczało 199 uczniów, natomiast do gminnego gimnazjum 124 uczniów. Tabela 13. Liczba szkół podstawowych i gimnazjów oraz uczniów do nich uczęszczających i ich absolwentów w powiecie tomaszowskim w roku szkolnym 2013/2014 Szkoły podstawowe Gimnazja Liczba Uczniowie Absolwenci (rok szkolny 2012/2013) Liczba Uczniowie Absolwenci (rok szkolny 2012/2013) Bełżec 1 197 30 1 98 39 Jarczów 4 182 46 1 110 39 Krynice 3 197 24 1 88 46 Lubycza Królewska 2 361 59 1 192 75 Łaszczów 6 390 59 2 210 95 Rachanie 5 271 47 2 144 58 Susiec 5 414 51 2 194 97 Tarnawatka 3 259 35 1 106 43 Telatyn 3 199 36 1 124 48 Tomaszów Lubelski 12 461 83 5 217 88 Tomaszów Lubelski (miasto) 3 1278 247 4 865 299 Tyszowce 5 335 50 1 197 73 Ulhówek 3 221 55 1 136 55 POWIAT 55 4765 832 23 2681 1055 Źródło: Województwo Lubelskie. Podregiony. Powiaty. Gminy 2014 Uczniowie szkół podstawowych prowadzących działalność na terenie gminy stanowili 4,1 % łącznej liczby uczniów szkół podstawowych na obszarze powiatu tomaszowskiego, natomiast uczniowie gimnazjum działającego na terenie gminy mieli 4,6 % udział w ogólnej liczbie uczniów gimnazjów w powiecie. 25
Do głównych problemów związanych z działalnością gminnych szkół należy zmniejszająca się liczba uczniów, wynikająca przede wszystkich z trendów demograficznych (zmniejszająca się liczba mieszkańców, zmniejszająca się liczba dzieci). Szkoły funkcjonujące na terenie gminy są to szkoły wiejskie. Ich cechą charakterystyczną jest fakt, iż uczy się w nich mniej dzieci, niż w szkołach miejskich, co potwierdzają powyższe dane. Z jednej strony, jest to cecha pozytywna możliwe jest utworzenie mniejszych oddziałów, w których na jednego nauczyciela przypada mniej dzieci, dzięki czemu może on efektywniej pracować i lepiej dostosowywać pracę do potrzeb podopiecznych. Uczniowie nie są anonimowi, społeczność szkolna jest niewielka i dobrze zintegrowana, a szkoła pełni ważną funkcję kulturową i społeczną na wsi. Jednak duża liczba małych szkół stanowi duże obciążenie finansowe dla gminy. Konieczne jest właściwe wyważenie potrzeb lokalnych społeczności oraz możliwości budżetowych gminy. Z przyczyn ekonomicznych w gminie Telatyn szkoła w Żulicach prowadzona jest przez Stowarzyszenie Rozwoju i Promocji Regionu Gminy Telatyn. Istnieje konieczność zapewnienia lokalnym szkołom odpowiedniej bazy dydaktycznej, by mogły one cechować się coraz wyższym poziomem oferty edukacyjnej i odpowiednią jakością kształcenia. Proces podnoszenia standardu lokalnych placówek oświatowych na terenie gminy trwa od wielu lat, a jego efekty są już widoczne. Baza lokalowa i wyposażenie lokalnych szkół jest coraz lepsze, szkoły realizowały zarówno inwestycyjne, jak i miękkie projekty dofinansowane ze źródeł zewnętrznych. Dalsze wykorzystywanie możliwości pozyskania zewnętrznych źródeł finansowania (w tym przede wszystkich środków UE), umożliwią modernizację bazy materialnej, zakup odpowiedniego wyposażenia oraz wdrażanie różnorodnych, często innowacyjnych programów edukacyjnych. Danymi statystycznymi, pozwalającymi na ilościowe ujęcie wyników w nauce oraz porównanie ich do średniej powiatowej są wyniki sprawdzianu szóstoklasisty oraz egzaminu gimnazjalnego. Są to wskaźniki opisujące przede wszystkim stopień przygotowania do egzaminów oraz przyswojenia przez uczniów niezbędnej do egzaminów wiedzy. W przypadku średniego wyniku sprawdzianu szóstoklasistów w %, średnia gminna w roku 2015 jest niższa od wskaźnika powiatowego, podobnie kształtuje się średnia dla poszczególnych przedmiotów. W przypadku średniej ogólnej oraz średniej dla matematyki, różnica jest niewielka i wynosi 1 %. Większe różnice 26
Język polski (%) Historia i WOS (%) Matematyka (%) Przedmioty przyrodnicze (%) Poziom podstawowy (%) Poziom rozszerzony (%) Poziom podstawowy (%) Poziom rozszerzony (%) odnotowano przy porównaniu średnich wyników z języka polskiego oraz języka angielskiego. Tabela 14. Średni wynik sprawdzianu szóstoklasistów w szkołach gminnych i powiatowych w roku 2015 Średni wynik Średni wynik Średni wynik Średni wynik z języka z matematyki z języka w % polskiego w % w % angielskiego w % Gmina Telatyn 62 59 54 68 Powiat tomaszowski 63 70 55 73 Źródło: OKE w Krakowie W przypadku egzaminu gimnazjalistów, w 2015 roku uczniowie Gimnazjum w Telatynie uzyskali średni wynik gorszy od powiatowego z historii i WOS-u, matematyki oraz języka angielskiego, zarówno na poziomie podstawowym, jak i rozszerzonym. Natomiast zaprezentowali się korzystniej w egzaminach z języka polskiego, przedmiotów przyrodniczych oraz języka rosyjskiego na obu poziomach. Tabela 15. Średnie wyniki poszczególnych części egzaminu gimnazjalnego w gminie Telatyn i w powiecie tomaszowskim w 2015 roku (w %) Część humanistyczna Część matematycznoprzyrodnicza Język angielski Język rosyjski 2015 Gmina Telatyn 60,5 59,0 46,5 49,7 60,0 37,2 53,4 31,3 Powiat tomaszowski Źródło: OKE w Krakowie 60,3 62,0 47,8 44,5 62,0 41,2 50,8 28,9 Różnice procentowe zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść uczniów placówki gminnej w większości przypadków nie przekraczają 4 %, co oznacza, iż na tle całego powiatu uczniowie Gimnazjum w Telatynie w 2015 roku zdali egzamin na porównywalnym poziomie. Największa różnica wystąpiła w przypadku przedmiotów 27
przyrodniczych, jednak w tym przedmiocie uczniowie szkoły gminnej uzyskali lepszą ocenę od średniej powiatowej. 3.4. Kultura Każda gmina jest odpowiedzialna za realizację zadań z zakresu kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na terenie gminy, co wynika z jej obowiązku ustawowego. Gmina Telatyn realizuje zadania ustawowe w sferze kultury głównie poprzez swoją jednostkę organizacyjną Bibliotekę Publiczną Gminy Telatyn. Na terenie gminy nie funkcjonuje ośrodek kultury prowadzony przez Gminę. Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku z usług bibliotecznych w gminie Telatyn skorzystało 709 czytelników, odnotowano 20 293 wypożyczenia. Księgozbiór placówki liczył 15 110 woluminów. Tabela 16. Funkcjonowanie biblioteki na terenie gminy Telatyn w 2014 roku BIBLIOTEKI Placówki biblioteczne biblioteki i filie ob. 1 pracownicy bibliotek osoba 2 księgozbiór wol. 15 110 czytelnicy w ciągu roku osoba 709 wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz wol. 20 293 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS W porównaniu do powiatowych i regionalnych wskaźników opisujących funkcjonowanie bibliotek, gmina Telatyn cechuje się najwyższym wskaźnikiem ludność na 1 placówkę biblioteczną, co oznacza, iż placówka gminna musi obsłużyć większą liczbę ludności, niż wynosi średnia dla powiatu i województwa. Gmina posiada także największy księgozbiór na 1000 ludności. Wskaźnik dotyczący czytelników na 1000 ludności kształtuje się w gminie Telatyn najmniej korzystnie, w porównaniu do średnich powiatowych i regionalnych. Wyższy od średnich dla powiatu i województwa jest natomiast wskaźnik dotyczący wypożyczeń na 1 czytelnika. 28
Tabela 17. Porównanie gminnych, powiatowych i regionalnych wskaźników opisujących funkcjonowanie bibliotek w 2014 roku Biblioteki - wskaźniki Gmina Telatyn Powiat tomaszowski Województwo lubelskie ludność na 1 placówkę biblioteczną osoba 4197 1878 2902 księgozbiór bibliotek na 1000 ludności czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS wol. 3600,2 2662,5 2906,3 osoba 168 176 176 wol. 28,6 16,8 19,1 Do głównych problemów funkcjonowania sfery kultury na terenie gminy Telatyn należy brak gminnego ośrodka kultury, mającego na celu rozwijanie i zaspokajanie potrzeb kulturalnych mieszkańców oraz upowszechnianie i promocję lokalnego dziedzictwa kulturowego. Ośrodki tego typu pełnią rolę koordynatora działań kulturalnych prowadzonych na terenie gminy, skupiają różne formy działalności kulturalnej i artystycznej, oferują różnorodną ofertę kulturalną. Na terenie gminy Telatyn funkcje ośrodka kultury częściowo przejęła biblioteka, ponadto działalność kulturalną w różnych formach prowadzą także szkoły, lokalne zespoły artystyczne i organizacje pozarządowe oraz Urząd Gminy, jako bezpośredni organizator wielu imprez kulturalnych. W gminie funkcjonują świetlice wiejskie. Działania podmiotów biorących udział w tworzeniu lokalnej oferty kulturalnej skupiają się na aktywizacji społeczności poprzez promowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Do najbardziej znanych imprez cyklicznych organizowanych przez Gminę Telatyn należy Letnia Akademia Artystyczna. Tradycją jest też organizowanie wiejskich pikników, z degustacją lokalnych i regionalnych potraw przygotowanych przez Koła Gospodyń Wiejskich. Ograniczeniem rozwoju sfery kulturalnej na terenie gminy są niewystarczające środki finansowe i zasoby lokalowe do prowadzenia działalności. 3.5. Sport i rekreacja Na terenie gminy Telatyn funkcjonuje klub sportowy Perła Telatyn z dwiema sekcjami: piłki nożnej i siatkówki. Dysponuje on boiskiem piłkarskim i zapleczem, jest organizatorem imprez sportowych, bierze udział w lokalnych rozgrywkach piłkarskich. 29
Podstawową bazę sportową gminy tworzą stadion sportowy i sala gimnastyczna w Telatynie oraz sześć boisk sportowych. Do głównych organizatorów imprez sportowych poza klubem Perła należą gminne szkoły. Organizują one różnego typu przedsięwzięcia promujące sport i aktywność fizyczną, w szczególności wśród dzieci i młodzieży. 3.6. Ochrona zdrowia i opieka społeczna Na terenie gminy Telatyn działalność prowadzi Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Telatynie, w którym zatrudnionych jest dwóch lekarzy, jeden stomatolog, pięć pielęgniarek i jedna położna. Ponadto, funkcjonuje także Gabinet Indywidualnej Praktyki Pielęgniarki - Opieka Długoterminowa w Telatynie. W gminie znajduje się także apteka. Na terenie gminy świadczone są usługi podstawowej opieki zdrowotnej. Mieszkańcy wymagający skorzystania z usług specjalistycznych lub szpitalnych korzystają z usług placówek położonych na terenie pobliskich miast powiatowych Tomaszowa Lubelskiego i Zamościa. Instytucją świadczącą usługi opieki społecznej na rzecz mieszkańców gminy Telatyn jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej (GOPS). Jest on samodzielną jednostką organizacyjną działającą na terenie Gminy Telatyn, realizującą zadania z zakresu pomocy społecznej, świadczeń rodzinnych oraz dodatków mieszkaniowych. Celem działania Ośrodka jest: Umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Wspieranie osób i rodzin w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. 30
Zadania własne (obowiązkowe) GOPS to: dodatki mieszkaniowe, usługi opiekuńcze, udzielanie schronienia bezdomnym, posiłku, zapewnianie ubrania osobom potrzebującym, kierowanie do domu pomocy społecznej odpowiedniego typu i podnoszenie opłat za pobyt mieszkańca gminy, sprawienie pogrzebu, pomoc w postaci zasiłków celowych na pokrycie start powstałych w wyniku zdarzenia losowego, praca socjalna, opracowanie i realizacja gminnej strategii i polityki społecznej obejmującej programy pomocy społecznej. Zadania własne (fakultatywne): pomoc w postaci zasiłków celowych i celowych specjalnych, pomoc rzeczowa, pomoc w postaci dożywiania uczniów w szkołach. Zadania zlecone (obligatoryjne) to: przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych, stałych wyrównawczych; przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych, gwarantowanych, macierzyńskich okresowych i jednorazowych, opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne; opłacanie składek na ubezpieczenia zdrowotne; przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków powstałych w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej; pomoc w formie biletu kredytowanego; przyznawanie i wypłacanie zasiłków rodzinnych pielęgnacyjnych. Zadania zlecone (fakultatywne) to pomoc w postaci zasiłków okresowych i pomoc w postaci zasiłków okresowych specjalnych. Podstawowe dane dotyczące udzielonych świadczeń pomocy społecznej zaprezentowano w poniższej tabeli: 31
Tabela 18. Świadczenia pomocy społecznej w gminie Telatyn w 2014 roku ŚWIADCZENIA POMOCY SPOŁECZNEJ Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej wg kryterium dochodowego Osoby w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej wg kryterium dochodowego i ekonomicznych grup wieku gosp. dom. 110 osoba 425 ŚWIADCZENIA RODZINNE Korzystający ze świadczeń rodzinnych rodziny otrzymujące zasiłki rodzinne na dzieci rodzina 159 dzieci, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny - ogółem dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny udział dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku osoba 325 osoba 291 % 42,2 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Wykres 4. Udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem w gminie Telatyn, powiecie tomaszowskim i województwie lubelskim w latach 2010-2014 Źródło: Statystyczne Vademecum Samorządowca 2014, Gmina Telatyn 32
Wskaźnik obrazujący udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem w roku 2014 wynosił 10,1. W latach 2010-2014 na terenie gminy wartość wskaźnika kształtowała się powyżej średniej wojewódzkiej, natomiast była niższa od średniej dla powiatu tomaszowskiego. 3.7. Struktura organizacji pozarządowych Na terenie gminy Telatyn działalność prowadzą następujące organizacje pozarządowe: 11 jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej (Dutrów, Łachowce, Marysin, Nowosiółki, Poturzyn, Posadów, Radków, Telatyn, Telatyn Drugi, Wasylów, Żulice), Koła Gospodyń Wiejskich (Dutrów, Kryszyn, Łykoszyn, Nowosiółki, Poturzyn, Radków, Telatyn, Telatyn II, Wasylów, Żulice), Stowarzyszenie Rozwoju Lokalnego Gminy Telatyn, Gminny Klub Sportowy "Perła" w Telatynie, Stowarzyszenie Wędkarzy i Ochrony Środowiska, Stowarzyszenie Przyjaciół Poturzyna im. Fryderyka Chopina i Tytusa Woyciechowskiego, Stowarzyszenie Rozwoju i Promocji Regionu Gminy Telatyn, Stowarzyszenie Pomocy im. Świętego Karola Lwangi. 3.8. Bezrobocie i rynek pracy Zgodnie z danymi Powiatowego Urzędu Pracy w Tomaszowie Lubelskim, na koniec roku 2015 liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych na terenie gminy Telatyn wynosiła 202, z czego 51,5 % stanowiły kobiety. Tabela 19. Porównanie liczby bezrobotnych w poszczególnych gminach powiatu tomaszowskiego w 2015 roku (stan na 31.12.2015) Gmina Liczba bezrobotnych Kobiety w % Bez doświadczenia zawodowego w % Długotrwale bezrobotni w % Bełżec 103 45,6 25,7 50,4 Jarczów 160 53,8 40,6 55,0 33
Krynice 120_ 40,0 33,3 58,3 Lubycza Królewska 580_ 48,6 35,3 63,8 Łaszczów 273 49,5 35,9 57,1 Rachanie 326 47,9 30,1 58,3 Susiec 380 50,0 32,9 49,2 Tarnawatka 259 54,1 32,4 55,6 Telatyn 202 51,5 50,0 56,9 Tomaszów Lubelski 630 51,4 36,2 50,0 Tomaszów Lubelski (miasto) 922 47,0 26,1 52,6 Tyszowce 105 46,9 37,1 64,3 Ulhówek 387 49,6 46,3 63,8 POWIAT 4689 49,0 34,2 56,0 Źródło: Dane Powiatowego Urzędu Pracy w Tomaszowie Lubelskim Odnotowano duży udział bezrobotnych bez doświadczenia zawodowego oraz długotrwale bezrobotnych (powyżej 24-miesięcy). Bezrobotni bez doświadczenia zawodowego stanowili połowę wszystkich bezrobotnych zarejestrowanych, natomiast bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 24 miesięcy to około 57 % wszystkich bezrobotnych. Powiat tomaszowski charakteryzuje się nieco wyższą stopą bezrobocia od średniej dla województwa, na dzień 31.12.2015 wskaźnik powiatowy wynosił 12,4 %, podczas gdy średnia regionalna osiągnęła wartość 11,7 %. Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w latach 2005-2014 liczba osób bezrobotnych w gminie Telatyn spadła o 134 osoby (41,2 %). 34
Wykres 5. Liczba osób bezrobotnych w gminie Telatyn w latach 2005-2014 350 300 325 315 305 250 200 216 194 173 212 217 226 191 150 100 50 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Obszary typowo rolnicze, do których należy gmina Telatyn, dotknięte są poważnym, trudnym do oszacowania problemem występowania bezrobocia ukrytego agrarnego. Występuje ono wtedy, gdy konieczną do wykonania pracę w gospodarstwie wykonuje więcej osób, niż w rzeczywistości mogłoby ją efektywnie wykonywać. Oznacza to, że w niektórych gospodarstwach pracują osoby, które nie przyczyniają się do zwiększenia ich produkcji i gdyby w tym czasie efektywnie pracowały w innym miejscu, gospodarstwo funkcjonowałoby bez zmian. Pomimo tego, że oficjalnie pracują w gospodarstwie ich praca nie przyczynia się do generowania przez gospodarstwo dochodów lub okresowo pozostają bez zajęcia. Podejmowanie działań prowadzących do utworzenia nowych miejsc pracy oraz rozwijanie branż pozarolniczych na terenie gminy może pomóc w minimalizowaniu ryzyka wystąpienia tego zjawiska. Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Lublinie, w 2014 roku na terenie gminy Telatyn zatrudnionych było 176 osób, co stanowiło 1,59 % wszystkich osób zatrudnionych na terenie powiatu tomaszowskiego. 35
Tabela 20.Liczba osób pracujących na terenie gminy Telatyn i powiatu tomaszowskiego w 2014 roku ogółem Ogółem w tym kobiety Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; rybactwo Przemysł, budownictwo Usługi Powiat tomaszowski 11 087 5 372 494 3711 6 882 Gmina Telatyn 176 115 34 36 106 Źródło: Województwo Lubelskie. Podregiony. Powiaty. Gminy 2015 Kobiety stanowią 66,3 % wszystkich pracujących na terenie gminy Telatyn (analogiczny wskaźnik dla powiatu wynosi 48,5 %). Podobnie jak na obszarze całego powiatu, na terenie gminy Telatyn największy udział w liczbie pracujących posiadają zatrudnieni w usługach. Duże znaczenie dla lokalnego rynku pracy ma sektor usług nierynkowych. Jest to charakterystyczne dla obszarów wiejskich, gdzie do głównych pracodawców należą urzędy, szkoły publiczne i inne instytucje o charakterze publicznym. W powyższych statystykach nie ujmuje się podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób oraz gospodarstw indywidualnych w rolnictwie. Należy pamiętać, iż praca w indywidualnych gospodarstwach rolnych jest głównym źródłem utrzymania mieszkańców gminy. Rynek pracy w gminie Telatyn cechuje się stosunkowo niskim poziomem rozwoju miejsc pracy w usługach rynkowych, dużym uzależnieniem od rolnictwa oraz niskim zapotrzebowaniem na osoby o wysokich kwalifikacjach. 3.9. Zidentyfikowane problemy sfery społecznej zmniejszanie się liczby ludności, postępowanie zjawiska starzenia się lokalnej społeczności, ujemne saldo migracji i wskaźnik przyrostu naturalnego, przyrost naturalny szczególnie niski w ostatnich latach, zmniejszanie się liczby uczniów lokalnych szkół, brak gminnego ośrodka kultury, trudności z zapewnieniem odpowiednich środków finansowych oraz bazy lokalowej dla działalności kulturalnej, 36
niedostateczny dostęp do specjalistycznych usług opieki zdrowotnej, duży udział bezrobotnych bez doświadczenia zawodowego oraz długotrwale bezrobotnych w liczbie bezrobotnych ogółem, ryzyko wystąpienia bezrobocia ukrytego, migracje zarobkowe, niewystarczająca liczba miejsc pracy w sektorze usług rynkowych i zawodach pozarolniczych, odpływ młodych, wykształconych ludzi, poszukujących pracy w wysoko rozwiniętych sektorach gospodarki. 37
4. Sfera gospodarcza 4.1. Charakterystyka lokalnej gospodarki Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku na terenie gminy Telatyn zarejestrowanych było 251 podmiotów gospodarki narodowej, z czego 7 (2,8 %) należało do sektora publicznego, a 244 (97,2%) do prywatnego. W latach 2005-2014 liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność na terenie gminy wzrosła o 53 (27,8 %). Wykres 6. Liczba podmiotów gospodarki narodowej w gminie Telatyn w latach 2005-2014 300 250 200 198 198 197 210 205 224 232 232 242 251 150 100 50 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Pod względem form prowadzenia działalności gospodarczej przeważają osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, stanowią one 73,7 % wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. Pod względem branż, dominują podmioty sekcji G według klasyfikacji PKD 2007 - handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów, motocykli oraz artykułów gospodarstwa domowego (26,0 %). Drugą pod względem liczebności podmiotów gospodarczych jest branża A - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (15,5 %). Szczegółowy wykaz branż, w jakich funkcjonują podmioty gospodarki narodowej na obszarze gminy Telatyn prezentuje poniższe zestawienie: 38
Wykres 7. Liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność w gminie Telatyn w 2014 roku według PKD 2007 70 65 60 50 40 39 30 27 24 20 10 5 3 2 10 7 2 5 5 12 4 13 12 9 7 0 A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, C przetwórstwo przemysłowe, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F budownictwo, G handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H transport i gospodarka maszynowa, I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi J informacja i komunikacja, pośrednictwo finansowe, K działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości M- działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P edukacja Q - opieka zdrowotna i pomoc społeczna R - działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją S - pozostała działalność usługowa T - gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Liczebnie dominują podmioty branży handlowej, jednak nie są one największymi pracodawcami ze względu na to, że duża część przedsiębiorstw sekcji G to przedsiębiorstwa sektora MŚP, bardzo często osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, niezatrudniające więcej, niż kilka osób. Z tego względu, duże znaczenie dla rynku pracy ma sektor usług nierynkowych, mało elastycznych, nisko korespondujących z sytuacją gospodarczą. 39