BSE 23 Bożena Kłos Informacja BSE nr 497 Spożycie alkoholu w Polsce i w krajach europejskich Dane dotyczące wielkości spożycia alkoholu w krajach europejskich pochodzą ze statystyk dotyczących sprzedaży alkoholu. Nie uwzględniają one alkoholu produkowanego w warunkach domowych, zakupów wolnych od cła, alkoholu z magazynów i nierejestrowanych napojów alkoholowych jak np. napój produkowany z jabłek (calvados) we Francji. Oficjalne statystyki uwzględniają tylko napoje zarejestrowane jako wina, piwa czy napoje spirytusowe i pokazują one z reguły spożycie niższe niż rzeczywisty poziom spożycia. Zmiany w poziomie spożycia czystego alkoholu na głowę mieszkańca oblicza się poprzez sumowanie wielkości spożycia wszystkich rodzajów alkoholi, z uwzględnieniem ich mocy (% czystego alkoholu). Syntetycznym wskaźnikiem poziomu konsumpcji alkoholu jest liczba litrów 1% alkoholu na jednego mieszkańca. Dokładne i kompletne dane statystyczne na temat ogólnego spożycia alkoholu uzyskuje się po udokumentowaniu spożycia nierejestrowanego. Nie we wszystkich krajach prowadzone są takie szacunki. Problem spożycia nierejestrowanego szczególnie mocno występuje w krajach Europy Wschodniej i Środkowej. Występuje tam ogromny rynek alkoholu pochodzącego z nielegalnej produkcji i nielegalnego importu. Zjawisko to również mocno zaznaczyło się w Polsce na początku lat 9-tych. Dane dotyczące spożycia alkoholu w Polsce podawane przez GUS na podstawie informacji z Ministerstwa Przemysłu i Handlu, nie są w pełni wiarygodne albowiem nie uwzględniają nierejestrowanej sprzedaży napojów alkoholowych. Następuje jednak zmniejszanie się rozbieżności między danymi określającymi wielkość rejestrowanej sprzedaży a szacunkami uwzględniającymi spożycie nierejestrowane. Różnica ta wynosi około 2 1 1% alkoholu. Niniejsze opracowanie prezentuje dane statystyczne dotyczące przeciętnej konsumpcji alkoholu oraz cechy charakteryzujące spożycie alkoholu w Polsce i w innych krajach europejskich. Oddzielna część opracowania poświęcona jest problemowi spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież. 1. Spożycie alkoholu w Polsce W latach 1989-1992 nastąpił intensywny wzrost spożycia napojów alkoholowych: z 6,8 l do 11, l 1% alkoholu na jednego mieszkańca. Od 1993 r. tendencja ta ulega zahamowaniu. Szacuje się, iż w 1995 r. globalne spożycie (rejestrowane i nierejestrowane) napojów alkoholowych przez 1 mieszkańca wynosiło 8-8,5 1 1% alkoholu. Według danych GUS spożycie to kształtowało się na poziomie 6,5 1. Dane publikowane od 199 r. przez GUS są niepełne, gdyż obejmują tylko napoje alkoholowe pochodzące z produkcji krajowej. Z tej przyczyny statystyki nie odnotowały niekontrolowalnego wzrostu spożycia alkoholu na przełomie lat 8-tych i 9-tych. Według oceny ekspertów udział spożycia nierejestrowanego w całkowitym spożyciu spadł nieco w 1994 r. w związku z wprowadzeniem obowiązku banderolowania.
24 BSE Struktura spożycia alkoholu przez jednego mieszkańca w Polsce w 1995 r. według obliczeń Ministerstwa Przemysłu i Handlu przedstawiała się następująco: - wyroby spirytusowe w przeliczeniu na 4% alkohol - 8,7 1, - wyroby winiarskie - 7,8 1, - piwo - 38,8 1. Polska obecnie znajduje się w trzeciej dziesiątce krajów o najwyższym na świecie spożyciu napojów alkoholowych. Jednakże średnie spożycie napojów spirytusowych jest jednym z największych na świecie. W Polsce jest ok.,8-,9 min osób uzależnionych od alkoholu, z których tylko ok. 13 tys. jest zarejestrowanych w lecznictwie odwykowym. Populacja osób nadmiernie pijących jest szacowana na poziomie 2-3 min osób. Wśród młodzieży w wieku 14-18 lat zagrożonych negatywnymi skutkami picia alkoholu jest 1-15% tej populacji. Skutki nadmiernego spożywania alkoholu przez członka rodziny w postaci schorzeń psychosomatycznych i zaburzeń emocjonalnych odczuwa około 3 min osób. W latach 1992-1993 zostały przeprowadzone przez J. Sierosławskiego i J. Moskalewicza dwa badania ankietowe na temat spożycia alkoholu, na podstawie których można scharakteryzować spożycie alkoholu według cech społeczno-demograficznych. Autorzy oszacowali, iż w 1993 r. średnie spożycie alkoholu na jednego mieszkańca mieściło się w granicach 9-12 litrów stuprocentowego alkoholu. Cechami społeczno-demograficznymi najbardziej różnicującymi spożycie alkoholu są: płeć i wiek - mężczyźni piją średnio 7,3 1 czystego alkoholu tj. prawie pięć razy więcej niż kobiety - 1,71 1. Występuje też wyraźny spadek spożycia w wieku powyżej 6 lat. Najwięcej alkoholu spożywają kobiety w wieku 18-24 lat (2,69 1) i 5-59 lat (2,6 1), a mężczyźni w wieku 3-39 lat (9,51) i 18-24 lat (8,63 1). Szczególnie niepokojące jest wysokie spożycie alkoholu w najmłodszych grupach wiekowych zarówno w przypadku kobiet jak i mężczyzn. Poziom wykształcenia również znacząco wpływa na spożycie alkoholu. W badaniach wyodrębniono cztery poziomy wykształcenia: podstawowe, zasadnicze zawodowe, średnie i wyższe. Biorąc pod uwagę zmienną "wykształcenie" z powyższych badań wynikają następujące zależności (dane w nawiasach pochodzą z badań przeprowadzonych w 1993 r.): 1. Wraz ze wzrostem wykształcenia zwiększa się liczba konsumentów alkoholu - najwięcej abstynentów jest wśród osób z wykształceniem podstawowym i niższym (17,3%), z tym iż zmienna ta jest w przypadku tej grupy badanych silnie powiązana ze zmienną "płeć" (abstynentkami są przede wszystkim kobiety - 24,6%, mężczyźni - 7,9%). Najmniej liczna grupa abstynentów (6,5%) występuje wśród osób posiadających wykształcenie wyższe. 2. Wraz ze wzrostem wykształcenia zmniejsza się średnie spożycie alkoholu - największe spożycie występuje wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (6,82 1 w ciągu roku), najmniejsze - wśród osób z wykształceniem wyższym (3,35 1). Różnice w średnim spożyciu alkoholu w zależności od wykształcenia są szczególnie widoczne w populacji mężczyzn (mężczyźni o wykształceniu zasadniczym zawodowym konsumują średnio 1,2 1 alkoholu, mężczyźni z wykształceniem wyższym - 4,73 1). W przypadku kobiet - najmniejsze spożycie występuje wśród kobiet z wykształceniem podstawowym, natomiast różnice w spożyciu między kobietami w zależności od wykształcenia są niewielkie - według
BSE 25 badań z 1993 r. najwięcej alkoholu (1,94 1) wypijały kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym, najmniej (1,4 1) - kobiety z wykształceniem podstawowym, zaś spożycie alkoholu przez kobiety z wykształceniem wyższym wyniosło 1,67 1. Ponadto spożycie alkoholu różnicują takie cechy społeczno-demograficzne jak: - przynależność do grupy społeczno-zawodowej: wśród mężczyzn najwięcej alkoholu konsumują rolnicy indywidualni i robotnicy wykwalifikowani, a najmniej pracownicy umysłowi z wyższym wykształceniem, natomiast wśród kobiet najwyższe spożycie alkoholu występuje wśród kobiet z wyższym wykształceniem, następnie wśród robotnic wykwalifikowanych, a najniższe spożycie notuje się wśród robotnic niewykwalifikowanych. - przynależność do grupy dochodowej: znaczący wzrost spożycia alkoholu występuje wśród mężczyzn w najniższej grupie dochodowej i w grupie najwyższej, zaś wśród kobiet - w najwyższej grupie dochodowej. Zdecydowanie najwięcej konsumentów alkoholu mieści się w grupie osób spożywających nie więcej niż 1,2 1 czystego alkoholu rocznie. Powyżej 12 1 pije około 1% konsumentów. Dane z badań z lat 1989, 1992 i 1993 wskazują jednak na konsekwentny spadek odsetka osób w kategorii najniższego spożycia i wzrost w kategorii najwyższego. Wśród konsumentów z wykształceniem wyższym również wzrasta spożycie (w 1992 r. średnie roczne spożycie wynosiło 4,27 1 a w 1993 r. -4,73 1). W badaniach, przeprowadzonych w 1993 r., wyodrębniono grupy ryzyka tj. odsetki konsumentów alkoholu, których spożycie roczne przekracza 1, 1 w przypadku mężczyzn i 7,5 1 w przypadku kobiet (według badań medycznych są to wielkości grożące uzależnieniem od alkoholu). W próbie badawczej znalazło się 15% konsumentów pijących powyżej tego progu, wśród mężczyzn - 25%, a wśród kobiet 4%. Uzyskane wyniki wskazują, iż wśród ogółu osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym jest 2,74 więcej osób nadmiernie pijących niż wśród osób z wykształceniem wyższym: wśród mężczyzn - 2,75, a wśród kobiet - 1,36. Szczególnie wysoki odsetek pijących nadmiernie wystąpił wśród bezrobotnych - 3,4%. Na podstawie cytowanych badań wyłaniają się następujące charakterystyki typów konsumentów alkoholu: - nadużywający alkoholu: jest ich najwięcej wśród bezrobotnych, mężczyzn o wykształceniu zasadniczym zawodowym i podstawowym, wśród uczniów i studentów, a także wśród najbogatszej kategorii ludności, co związane jest z większym spożyciem alkoholu przez najzamożniejsze kobiety, - pijący umiarkowanie: są to przede wszystkim osoby charakteryzujące się takimi cechami społeczno-demograficznymi jak: wykształcenie wyższe, wiek powyżej 6 lat, średnie dochody, - abstynenci: są to najczęściej kobiety, osoby o niższym wykształceniu niż wyższe, niskich dochodach i w wieku powyżej 6 lat. Autorzy badań wskazują na "peryferyjne" usytuowanie abstynentów w strukturze społecznej, co jest cechą stale występującą we wszystkich badaniach od lat 8-tych. Odsetek abstynentów gwałtownie spadł na przełomie lat 8-tych i 9-tych: z 3,2% w 1989 r. do 1,6% w 1992 r. W 1993 r. odsetek ten utrzymał się na poziomie 11%. Warto też podkreślić, iż autorzy badań z 1993 r. odnotowali tendencję do ponownego
26 BSE zwiększania udziału wódki w strukturze konsumpcji i wyraźny wzrost konsumpcji alkoholu wśród osób bezrobotnych. 2. Spożycie alkoholu w krajach europejskich Rejestrowane spożycie czystego alkoholu w litrach na 1 mieszkańca w poszczególnych krajach europejskich kształtowało się w latach 198-1991 następująco: 198 1991 Francja Luksemburg Portugalia Niemcy Hiszpania Dania Belgia Grecja Włochy Holandia Irlandia Wielka Brytania Austria Finlandia Szwecja Norwegia Litwa Łotwa Estonia Ukraina Białoruś Słowacja Czechy Węgry Rosja Słowenia Rumunia Bułgaria 14,9 1,9 11,6 13,6 9,6 1,8 6,9 13, 8,8 7,4 6,8 11, 6,3 5,7 4,6 11,1 11,3 11,2 6,3 1,2 1,7-11,8 1,5 11,9 8, 8,7 11,9 12,3 11,6 12,1 1,4 9,9 9,4 8,6 8,4 8,2 7,4 7,4 1,3 6,7 b 5,5 4,1 2,5 b 5,2 a 6,7 b 2, 7,9 b 9,7 a 9,1 1,5 a 6, b 11,3 6,5 b 7,8 a 1992 r. b 1993 r. c 1994 r. Źródło: "Ile piją Europejczycy?", ALKOHOL I ŻYCIE CODZIENNE, Biuletyn Informacyjny Nr 22 sierpień/wrzesień 1995 r., Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych W latach 198-1993 rejestrowane spożycie alkoholu na jednego mieszkańca krajów należących do Unii Europejskiej spadło o około 18% i wynosiło ok. 9,65 1. Ze względu na występujące trendy w spożyciu alkoholu kraje zachodnioeuropejskie można podzielić na cztery grupy: 1. kraje, w których rejestrowane spożycie alkoholu spadło - tendencja ta najsilniej zaznaczyła się we Francji, Włoszech, Hiszpanii,
BSE 27 2. kraje, w których rejestrowane spożycie alkoholu wzrosło - taka sytuacja miała miejsce jedynie w Luksemburgu i w Portugalii, 3. kraje, w których rejestrowane spożycie alkoholu utrzymuje się na podobnym poziomie, np. Holandia, Irlandia, 4. kraje w których nastąpiła zmiana w strukturze spożycia alkoholu - tendencja ta wystąpiła w krajach skandynawskich. W wyniku polityki wobec alkoholu prowadzonej przez te rządy wzrósł udział spożycia alkoholu niskoporocentowego. W Szwecji w 198 r. piwo stanowiło 26,6% wypijanego alkoholu (w przeliczeniu na 1% alkoholu), wino - 22,7% a napoje spirytusowe - 5,7%. W 1992 r. proporcje te kształtowały się następująco: piwo - 4%, wino - 29%, napoje spirytusowe -31%. Odrębną grupę stanowią kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w których rzeczywiste spożycie alkoholu jest znacznie wyższe niż podają to oficjalne statystyki ze względu na spożycie alkoholu pochodzącego z nielegalnej produkcji i nielegalnego importu. Szacuje się, iż w niektórych krajach nielegalny rynek alkoholowy stanowi od 5% do 1% legalnego rynku. Problem ten szczególnie mocno występuje na Litwie, Łotwie, Estonii, Ukrainie, Rosji. Gdyby uwzględnić spożycie z nie-rejestrowanej sprzedaży to rzeczywisty poziom konsumpcji alkoholu w tych krajach wynosił: Litwa - 4,1 1(1994), Łotwa - 1-16 1 (1993), Estonia - 12,5 1 (1993), Ukraina - 9, 1 (1994), Rosja - 14,5 1 (1993). Dla takich krajów jak: Białoruś, Bułgaria, Rumunia, Czechy brak jest szacunków dla spożycia nierejestrowanego. Z wykresu dotyczącego wielkości spożycia rejestrowanego i nierejestrowanego w krajach europejskich wynika, że spożycie nierejestrowane zostało oszacowane także dla krajów skandynawskich (Dania, Szwecja, Norwegia, Finlandia) oraz Szwajcarii i Grecji. Jednakże spożycie to ma znacznie mniejszy udział w ogólnym spożyciu niż w krajach byłego Związku Radzieckiego.
28 BSE Tabela dot. wielkości spożycia (rejestr, i nierejestrow.) w krajach europejskich Skróty nazw krajów członkowskich Europejskiego Regionu Światowej Organizacji Zdrowia ARM - Armenia AUS - Austria BEL - Belgia BLR - Białoruś BUL - Bułgaria CRO - Chorwacja CZH - Czechy DEN Dania DEU - Niemcy EST - Estonia FIN - Finlandia FRA - Francja GEO - Gruzja GRE-Grecja HUN-Węgry ICE-Islandia IRE-Irlandia ISR-Izrael ITA-Włochy KGZ - Kirgizja LTU - Litwa LUX - Luksemburg LVA - łotwa NIDA - Mołdawia NET - Holandia NOR - Norwegia POL - Polska POR - Portugalia RONI - Rumunia RUS - Rosja SPA - Hiszpania SVK - Słowacja SVN - Szwajcaria SWE - Szwecja TFYM - Macedonia TUR - Turcja TKM - Turkmenistan UKR - Ukraina UNK - Wielka Brytania Źródło: "Polityka wobec alkoholu w Europie", ALKOHOL I ZYCIE CODZIENNE, Biuletyn Informacyjny, grudzień 1995, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Badania "Eurobarometr" przeprowadzone w krajach Wspólnoty Europejskiej w 199 r. wskazały, iż odsetek osób w wieku 15 lat i więcej często pijących (3-4 razy w tygodniu) w poszczególnych krajach wynosił: Włochy - 53%, Hiszpania - 32%, Francja - 3,4%, Belgia - 19%, Holandia - 2%, Wielka Brytania - 16%, Irlandia - 5%, Luksemburg - 2%, Portugalia - 39%, Dania -16%.
BSE 29 Największy odsetek osób często spożywających alkohol występuje w krajach, gdzie tradycyjnie spożywa się dużo wina. 3. Spożycie alkoholu przez dzieci i młodzież Na podstawie badania przeprowadzonego dla Komisji Europejskiej w 1993 r. wśród dzieci w wieku 11-15 lat stwierdzono, że największy odsetek dzieci pijących alkohol raz w tygodniu pochodzi z Włoch i Grecji, podczas gdy prawie w ogóle nie czynią tego ich rówieśnicy z Irlandii. Odsetek dzieci w poszczególnych krajach Unii Europejskiej spożywających alkohol raz w tygodniu według płci i wieku: Chłopcy Dziewczęta 11-12 13-15 11-12 13-15 Włochy Grecja Hiszpania Belgia Wk. Brytania Dania Portugalia Francja Niemcy Luksemburg Holandia Irlandia 34 22 3 6 9 7 2 1 5 39 36 22 18 18 16 19 13 14 16 11 2 18 11 1 3 4 3 4 1 1 21 26 17 16 13 16 7 6 8 4 7 Źródło: "Children and drinking in the European Union", THE GLOBE NO. 1/1995 Picie alkoholu znacznie wzrasta wraz z wiekiem i jest prawie dwukrotnie wyższe wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Wyjątkiem jest Dania, gdzie wskaźniki te są dla obu płci jednakowe. Spożywaniu alkoholu raz na tydzień sprzyjają takie okoliczności jak: picie alkoholu przez kolegów i rodziców, przyzwolenie rodziców na picie alkoholu, kieszonkowe, palenie papierosów i chodzenie na dyskoteki. Czynniki te odgrywały mniejszą rolę tylko we Francji i we Włoszech. Najwięcej dzieci spożywa wino w towarzystwie swojej rodziny w Wielkiej Brytanii. Znaczący odsetek dzieci czyni to także we Włoszech, Grecji i Belgii. Zjawisko to właściwie nie występuje we Francji, Hiszpanii i Portugalii i w niewielkim stopniu w Irlandii, Holandii i Niemczech. Z przeprowadzonych w Polsce badań na temat inicjacji picia alkoholu wynika iż wiek, w którym dziecko po raz pierwszy spożywa alkohol obniża się w ostatnich latach. Badania przeprowadzone w Krakowie w 1991 r. ukazują, że przed szóstym rokiem życia 36% chłopców i 24% dziewcząt poznało smak alkoholu. Najczęściej pierwszą osobą, która częstuje dzieci alkoholem bywa członek rodziny. W okresie szkoły podstawowej większość uczniów miała kontakt z alkoholem (85% według badań przeprowadzonych we Wrocławiu w 1992 r.). Najbardziej roz-
3 BSE powszechnionym napojem alkoholowym wśród uczniów szkół podstawowych było: - piwo - spożywało je 67% uczniów, - wino - spożywało je 36% uczniów, - wódka - spożywało je 7% uczniów. Około 1% uczniów piło co najmniej raz w miesiącu wódkę i raz w tygodniu piwo. Ogólnopolskie badania na próbie reprezentatywnej (1992 r.) wykazały, że wśród uczniów szkół średnich (liceów ogólnokształcących, średnich zawodowych i zasadniczych zawodowych) jedynie 1% nigdy nie piło alkoholu. Najczęściej spożywanym trunkiem było piwo: - częściej niż raz w tygodniu piło piwo 3% chłopców i 7% dziewcząt, - częściej niż raz w miesiącu i zarazem rzadziej niż raz w tygodniu piło piwo 29% chłopców i 13% dziewcząt, - rzadziej niż raz w miesiącu piło piwo 3% chłopców i 44% dziewcząt. Spośród chłopców, którzy pili piwo 37% wypijało jednorazowo 1 litr, w tym 2% więcej niż litr. Spożycie wina przez młodzież szkół średnich przedstawiało się następująco: - 22% chłopców i 12% dziewcząt piło co najmniej raz w miesiącu, - 6% chłopców i 3% dziewcząt - częściej niż raz w tygodniu. Prawie 25% chłopców piło wódkę co najmniej raz na miesiącu, w tym 5% częściej niż raz w tygodniu. Dla dziewcząt analogiczne wskaźniki wynosiły: 5% i 1%. Picie alkoholu rozpowszechnione jest wśród maturzystów. Na podstawie badań na reprezentatywnej próbie maturzystów polskich z liceów ogólnokształcących miast wojewódzkich (1992 r. ) stwierdzono, że wśród maturzystów pijących było: - 13% maturzystów w grupie niskiego ryzyka, - 22% piło rzadko ale w dużych dawkach, - 21% piło dużo i systematycznie, - 26% piło systematycznie i bardzo dużo tj. więcej niż ćwierć litra wódki jednorazowo, - 18% było zagrożonych uzależnieniem od alkoholu. Podsumowanie Zarówno w Polsce jak i w krajach europejskich wysokie spożycie alkoholu jest uznawane za poważny problem społeczny. Sytuacja w poszczególnych krajach jest zróżnicowana: niektóre kraje odnotowały wyraźny spadek spożycia alkoholu lub zmianę struktury spożycia (zjawiska te miały miejsce przede wszystkim w krajach Europy Zachodniej), tymczasem w innych spożycie znacznie wzrosło (kraje Europy Środkowej i Wschodniej). W Polsce spożycie alkoholu ustabilizowała się na poziomie 8-8,5 1. Jednakże utrzymuje się w spożyciu wysoki udział wyrobów spirytusowych. Niepokojącym zjawiskiem w Polsce i w krajach europejskich jest spożywanie alkoholu przez dzieci i młodzież.
BSE 31 Źródła: 1. Janusz Sierosławski, Spożycie alkoholu i polityka wobec alkoholu w ocenie społecznej, "Aloko-hol a Zdrowie", nr 4, Warszawa 1992, 2. Janusz Sierosławski, Jacek Moskalewicz, Spożycie alkoholu w Polsce w 1993 r., Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993, materiał powielany. 3. Ile piją Europejczycy?, "Alkohol i Życie Codzienne" - Biuletyn Informacyjny nr 22, sierpień/wrzesień 1995 r., Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 4. Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie od 1 stycznia 1994 do 31 grudnia 1995 roku, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 sierpnia 1996 r., Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1996, 5. Polityka wobec alkoholu w Europie, "Alkohol i Życie Codzienne" - Biuletyn Informacyjny grudzień 1995 r., Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 6. Children and drinking in the European Union, THE GLOBE NO.l 1995, 7. Alkohol a polska młodzież, "Alkohol a Zdrowie", nr 3, Warszawa 1992, 8. Strategie rozwiązywania problemów alkoholowych, "Alkohol a Zdrowie" nr 7, Warszawa 1993.