DZIECI Z AUSCHWITZ-BIRKENAU

DZIECI Z AUSCHWITZ-BIRKENAU

Wanda Witek-Malicka DZIECI Z AUSCHWITZ-BIRKENAU Socjalizacja w obozie koncentracyjnym na przykładzie Dzieci Oswiecimia

2013 Copyright by Wanda Witek-Malicka & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Krystyna Slany prof. dr hab. Kazimiera Wódz Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Uniwersytet Śląski w Katowicach oraz Miasto Ruda Śląska Redakcja wydawnicza: Dorota Trzcinka Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Anna Zaremba Projekt okładki: Agnieszka Nabielec ISBN 978-83-7688-115-7 KRAKÓW 2013 Zakład Wydawniczy»NOMOS«31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl

SPIS TREŚCI OD AUTORKI............................................................ 7 ROZDZIAŁ 1. OBOZY KONCENTRACYJNE W ŚWIETLE HISTORII........ 11 1. Historia hitlerowskich obozów koncentracyjnych.......................... 11 2. KL Auschwitz-Birkenau powstanie i rozbudowa obozu.................... 14 3. Dzieci za drutami KL Auschwitz-Birkenau................................ 22 ROZDZIAŁ 2. RZECZYWISTOŚĆ KACETU W TEORIACH SOCJOLOGICZNYCH............................................... 33 1. Pojęcie socjalizacji na gruncie socjologii.................................. 33 2. Socjalizacja a osobowość............................................... 39 3. Obóz koncentracyjny jako instytucja totalna.............................. 43 4. Wpływ długotrwałej deprywacji potrzeb na osobowość więźniów kacetu...... 60 5. Stan badań nad problematyką Dzieci Oświęcimia.......................... 67 6. KZ-syndrom.......................................................... 74 ROZDZIAŁ 3. LAGROWE DZIECIŃSTWO W ASPEKCIE BADAWCZYM.... 81 1. Cel i przedmiot badań. Zarys problematyki badawczej...................... 81 2. Wskaźniki socjalizacji................................................. 82 3. Historia życia jako metoda badawcza..................................... 86 4. Zasady doboru grupy badawczej......................................... 88 ROZDZIAŁ 4. WOJENNE DOŚWIADCZENIA DZIECI..................... 91 1. Przerwane dzieciństwo................................................. 91 2. Dziecięca droga do obozu.............................................. 107 3. Wejście do obozu i przeistoczenie w więźnia.............................. 113 4. Deprywacja potrzeb w warunkach życia obozowego........................ 130 5. Moralność w obozie koncentracyjnym.................................... 179 ROZDZIAŁ 5. SPOŁECZNE SKUTKI DOŚWIADCZEŃ OBOZOWYCH W WYMIARZE JEDNOSTKOWYM................................... 243 1. Przystosowanie do normalnego życia.................................... 245 2. Skutki obozowych przeżyć w perspektywie 65 lat po zakończeniu wojny...... 268 5

ZAKOŃCZENIE........................................................ 281 BIBLIOGRAFIA........................................................ 283 ANEKS 1. SŁOWNIK GWARY OBOZOWEJ............................... 289 ANEKS 2. STRUKTURA OBOZOWEJ WŁADZY WIĘŹNIARSKIEJ.......... 293 ANEKS 3. PLANY OBOZÓW AUSCHWITZ I BIRKENAU.................. 295 ANEKS 4. HARMONOGRAM PRZEPROWADZONYCH WYWIADÓW..... 297 ANEKS 5. DZIECI OŚWIĘCIMIA AUTORZY WSPOMNIEŃ.............. 301 SPIS TABEL, RYSUNKÓW I FOTOGRAFII................................ 305 INDEKS OSÓB......................................................... 307 INDEKS MIEJSC....................................................... 311 SUMMARY............................................................ 313

OD AUTORKI Dzieciom Oświęcimia, moim rozmówcom, za życzliwość i zaufanie, Prof. Kazimierze Wódz za opiekę merytoryczną i życzliwą pomoc, Prof. Krystynie Slany za cenne wskazówki, Mężowi i Mamie za nieustające wsparcie. Dziękuję Auschwitz nazwa, która stała się synonimem niespotykanego nigdy wcześniej, bezprecedensowego, wyrachowanego terroru, upodlenia, bestialskich mordów i upadku człowieczeństwa. Miejsce, w którym ludobójstwo przybrało nieprawdopodobną skalę i rozmiary dzięki zastosowaniu przemysłowych metod uśmiercania ludzi i przetwarzania zwłok. To właśnie bezprzykładna zbrodnia sprawiła, że do dziś Auschwitz funkcjonuje jako element pamięci narodów europejskich i pozaeuropejskich, wywołując wciąż żywe zainteresowanie i oddziałując na emocje kolejnych pokoleń. Wydawałoby się, że na temat obozów koncentracyjnych napisano tak wiele, że właściwie wszystko już o nich wiadomo. Nic bardziej mylnego. Auschwitzów, Buchenwaldów czy Flossenbürgów było tyle, ilu osadzonych w nich więźniów. Każdy przeżywał własny dramat, każdy widział, doświadczał i zapamiętał z lagrowej rzeczywistości coś innego. Dlatego temat ten nie może zostać i nigdy nie zostanie wyczerpany. Mnogość obozowych zjawisk w zasadzie uniemożliwia uchwycenie ich wszystkich. Wiele aspektów rzeczywistości kacetu nie zostało jeszcze poznanych. Inne wciąż czekają na godne upamiętnienie jak problematyka obozowego dzieciństwa. Fakt więzienia w obozie nieletnich jest rzadko poruszany i niemal nie istnieje w społecznej świadomości. Intencją autorki niniejszej książki jest przynajmniej częściowe wypełnienie tej luki. Punktem wyjścia rozprawy jest szczegółowe ukazanie codzienności dzieci w czasie wojny, a przede wszystkim ich sytuacji jako więźniów KL Auschwitz- -Birkenau; głównym celem pracy jest opisanie przebiegu i skutków socjaliza- 7

cji w infernalnych warunkach kacetu. Rozważania uwzględniają wiele zjawisk dotyczących życia więźnia w obozie, zarówno na poziomie materialnym, duchowym, jak i społecznym. Ukazują także, jak bardzo doświadczenia niewoli wpłynęły na resztę życia Dzieci Oświęcimia choć fizycznie opuściły one obóz, on nigdy Ich nie opuścił, pozostał w zakamarkach Ich pamięci i ujawniając się w rozmaitych sytuacjach, utrudniał codzienne życie. Oddanie głosu Ocalonym 1 umożliwia spojrzenie na lager Ich oczami, pozwala wczuć się w Ich emocje i poczuć atmosferę tego straszliwego miejsca. Kto nie był więźniem obozu, nie jest w stanie wyobrazić sobie, jak wstrząsającym przeżyciem było osadzenie w lagrze i jak destrukcyjnie mogło wpływać na psychikę i emocje. Jedynie wczytując się i wsłuchując we wspomnienia Byłych Więźniów można aczkolwiek w niewielkim stopniu doświadczyć na poziomie emocjonalnym tego, czego Oni doświadczali. Niniejsza książka ma pokazać obóz koncentracyjny z nowej perspektywy z punktu widzenia osadzonego w nim dziecka. Jej założeniem jest odsłonięcie kolejnej straszliwej karty historii i spojrzenie na nią z naukowym obiektywizmem. Tekst ten powstał, by uwrażliwić Czytelnika na krzywdę zadawaną innym ludziom, zwłaszcza dzieciom, ale przede wszystkim czegoś nowego Go nauczyć i wskazać dotychczas nieznane lub słabo znane zjawiska i wydarzenia. Wystawę Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (dalej: PMAB) otwiera sentencja-ostrzeżenie Georga Santayana: Kto nie pamięta historii, skazany jest na jej ponowne przeżycie. Dlatego też edukacja jest dziś jednym z podstawowych zadań PMAB. W tym celu powołano w 2006 r. Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holocauście. W tym samym roku, po odpowiednim przygotowaniu i przeszkoleniu, autorka została wolontariuszką PMAB. Do jej głównych zadań należało przeprowadzanie wywiadów z Byłymi Więźniami KL Auschwitz-Birkenau. Spotkania te uświadomiły autorce, jak ważne jest, by pamiętać o tragicznych wydarzeniach, które rozegrały się za drutami niemieckich obozów koncentracyjnych w latach 1933 1945. Dzielenie się tą wiedzą i uświadamianie kolejnych pokoleń to działania, w które wielu Ocalonych włożyło dużo energii i którym poświęciło znaczną część swojego życia. Uważają Oni, że znajomość historii jest pierwszym i podstawowym warunkiem budowania lepszego jutra. Nie można zapomnieć tamtych czasów i musimy kontynuować dalej to dzieło, żeby nigdy więcej nie było wojen, żadnych zamieszek, bo to byłoby straszne dla naszych dzieci, wnuków (Puc, wywiad 3: 19.02.2011). 1 Osoby, które były więzione w obozach koncentracyjnych, nazywa się Byłymi Więźniami lub zamiennie Ocalonymi. W niniejszej książce również używa się tych określeń i z dwóch powodów będą one zawsze pisane wielką literą: po pierwsze aby wskazać, kiedy chodzi o osoby ocalone z kacetów, o byłych więźniów obozów koncentracyjnych, a nie o więźniów jakichkolwiek innych ośrodków czy instytucji, a po drugie ze względu na ogromny szacunek, jakim autorka darzy te osoby, Ich przeżycia i doświadczenia oraz powojenne zaangażowanie w działalność edukacyjną, której celem jest krzewienie idei pokoju. Z tych samych powodów wielkimi literami pisane będzie i traktowane jako nazwa własna określenie Dzieci Oświęcimia. 8

Ocaleni mają świadomość upływu czasu i powolnego, ale nieuniknionego odchodzenia osób z Ich grona. Najmłodsi z Nich mają obecnie po 67 lat są to osoby, które urodziły się w obozie, a swoją historię znają jedynie z opowieści starszych; dowodzą jej dokumenty, czasem pożółkłe zdjęcia i bladoniebieskie plamy na udzie ślad po wytatuowanym kilkadziesiąt lat temu obozowym numerze. Ci, którzy z pobytu w obozie mogą posiadać własne wspomnienia, mają dziś 70 lub więcej lat. Czasu nie da się przekupić ani oszukać za trzy dekady nie będzie już naocznych świadków historii, którzy będą mogli zaświadczyć o tragizmie tamtych czasów. Dlatego obowiązek ten składają na barki kolejnych pokoleń, zobowiązując nas niejako, abyśmy dla własnego dobra i we własnym interesie pamiętali i szerzyli tę pamięć: Ja naprawdę podziwiam was, że jako wolontariusze się zgadzacie, swój czas poświęcacie Róbcie to dalej, naprawdę, żeby nie doszło do jakiejkolwiek a już nie mówię między nami, w Polsce, do jakiejś szarpaczki, bo jeden drugiego będzie dusił i mordował Naprawdę dziękuję, że się podjęliście, bo to nie jest łatwa sprawa Róbcie to dalej, bo to, co się dzieje, to jest niemożliwe (Fijołek, wywiad 2: 24.10.2010). Niezłomna wiara w sens i wartość tej misji oraz serdeczność i szacunek, jakim Ocaleni darzą tych, którzy się jej podejmują, sprawiają, że kto raz wszedł w Ich środowisko, wychodzi z niego nie tylko z poczuciem obowiązku, ale też z czymś znacznie ważniejszym: z przekonaniem o sensie życia dla ważnej sprawy i o jego niepoliczalnej, niewyrażalnej wartości. Stąd też pomysł napisania tej książki. Podjęcie dotychczas słabo zbadanej problematyki lagrowego dzieciństwa pozwala poszerzyć wiedzę czytelnika, a autorce umożliwiło spotkania z Dziećmi Oświęcimia. 9