Polskie Państwo Narodowe Michał Przeperski według Wojciecha Wasiutyńskiego W połowie lat trzydziestych Wojciech Wasiutyński znalazł się w grupie liderów Ruchu Narodowo-Radykalnego. Swoje rozważania na temat przyszłego ustroju Polski rządzonej przez RNR zawarł w broszurze zatytułowanej Naród rządzący. Próbując wyjść poza sloganową definicję państwa narodowego jako państwa, w którem rządzi naród, zaproponował projekt ustroju Polskiego Państwa Narodowego. Wojciech Wasiutyński był w dwudziestoleciu międzywojennym aktywnym działaczem nacjonalistycznym1. Jako jeden z liderów młodych narodowców został członkiem Obozu Narodowo-Radykalnego, powołanego w kwietniu 1934 r. jako sprzeciw wobec zbyt umiarkowanej i nieskutecznej polityki starszych działaczy ruchu narodowego. Po delegalizacji ONR i rozłamie wśród jego działaczy Wasiutyński znalazł się w nielegalnym Ruchu Narodowo-Radykalnym, skupionym wokół charyzmatycznego lidera Bolesława Piaseckiego2. Formacja ta musiała niejednokrotnie odpierać zarzuty, że reprezentuje swego rodzaju polski faszyzm, wzorowany w pewnej mierze na włoskim faszyzmie i niemieckim nazizmie. Nie ma tu miejsca na szersze przedyskutowanie tego niezmiernie interesującego problemu. Poprzestanę zatem na podkreśleniu, że liderzy RNR konsekwentnie odcinali się od ideowego powinowactwa z faszyzmem, przedstawiając swoje idee jako wypływające wyłącznie z tradycji polskiej3. 1 W. Turek, Arka Przymierza. Wojciech Wasiutyński 1910 1994. Biografia polityczna, Kraków 2008. 2 A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990. 3 Pogląd o unikalności polskiego narodowego radykalizmu jest do dziś podtrzymywany przez wielu 22 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
Ruchy narodowe w Europie mają wspólną postawę negatywną: starają się wyzwolić narody z więzów obcych sił, z obcego im ustroju ubiegłych wieków. W tej negacji jest wiele podobieństw i stąd zarzut «małpowania» ruchów zagranicznych, tak pospolity u nas 4 dowodził Wojciech Wasiutyński. Wspólność polegała na chęci zniszczenia wpływów żydowskich w życiu politycznem, kulturalnem i gospodarczem 5 i na walce z ustrojem kapitalistycznym. Zdaniem Wasiutyńskiego w każdym z państw, w których rodził się nowoczesny nacjonalizm, programowe elementy pozytywne miały zasadniczo różnić się od siebie. W największym stopniu miało się to wyrażać w ich wewnętrznym ustroju. Młody nacjonalizm i problem ustroju Jak zwracał uwagę Wasiutyński, ustrój to pojęcie znacznie wykraczające poza pojęcie konstytucji. Czy we współczesnem państwie ma jakiekolwiek znaczenie i sens podział na prawo publiczne i prywatne? 6 zapytywał. Było to pytanie retoryczne. Autor Narodu rządzącego był bowiem zdania, badaczy (zob. np. B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański, Krzeszowice 1999), ja jednak nie podzielam tej opinii (szerzej zob. M. Przeperski, Ruch Narodowo-Radykalny w świetle koncepcji «generic fascism» [w:] M. Ogiewa (red.), Pamiętnik XVIII Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów w Szczecinie, Szczecin 2011, s. 237 244). że taki podział jest sztuczny, a jego korzeni upatrywał jeszcze w prawie rzymskim. Szedł zresztą dalej, wskazując, że to właśnie ono spowodowało niwelowanie wszystkiego, co jest pomiędzy państwem a jednostką, zakończone triumfem anarchji kapitalistycznym liberalizmem 7. W tym miejscu trzeba podkreślić, że poglądy Wasiutyńskiego były bardzo typowe dla jego czasów. Lata trzydzieste to era kryzysu nie tylko ekonomicznego, ale również moralnego, wyrażającego się w utracie wiary w liberalną demokrację i wartości indywidualistyczne. Nic zatem dziwnego, że dla Wasiutyńskiego demokracja to ustrój tajnych organizacyj politycznych 8. Z punktu widzenia ustrojowego było to jego zdaniem konsekwencją faktu, iż ówczesne konstytucje nie określały jasno tego, jak powstaje władza. Problem ten fascynował go nie mniej niż innych mu współczesnych, żeby wspomnieć choćby toutes proportions gardées Carla Schmitta9. Historiozoficzne spojrzenie Wasiutyńskiego splatało się z jego poglądem na ewolucję ustrojową Europy. Wskazywał on, że były już w dziejach czasy, gdy organizacja ustrojowa państw europejskich była stabilna i właściwa. Nic zatem prostszego, niż powrócić do złotego wieku do średniowiecza. Z punktu widzenia emocjonalnego i estetycznego było to dla Wasiutyńskiego rozwiązaniem oczywistym. Uważał się on bowiem za reprezentanta pokolenia wprowadzającego w czyn ideały epoki Ducha Świętego według koncepcji Joachima z Fiore, spopularyzowanej w dwudziestoleciu Ruchy narodowe w Europie mają wspólną postawę negatywną: starają się wyzwolić narody z więzów obcych sił, z obcego im ustroju ubiegłych wieków. W tej negacji jest wiele podobieństw i stąd zarzut «małpowania» ruchów zagranicznych, tak pospolity u nas 4 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 5. Wszystkie cytaty podaję w wersji oryginalnej. 7 Ibidem, s. 7. 5 Ibidem. 8 Ibidem, s. 9. 6 Ibidem, s. 6. 9 C. Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, przeł. M. Cichocki, Warszawa 2012. 23 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
amunicji Wasiutyńskiego można poszukiwać u wspomnianego już Bierdiajewa, natomiast jego inspiracje polityczne bez wątpienia odnajdziemy u Romana Filozoficznej Dmowskiego przez Nikołaja Bierdiajewa10. I chociaż pojęcie suwerenności tak istotne dla zrozumienia procesu powstawania władzy pojawiło się w europejskim pisarstwie politycznym dopiero w odrodzeniowej twórczości Jeana Bodina, to wolno podejrzewać, że Wasiutyński doszukiwałby się jego korzeni już w średniowieczu. Autor Narodu rządzącego zwraca uwagę na to, że cechą pierwotnego prawa rzymskiego było oparcie tych praw o wyższe normy religijne 11. W podobny sposób pozytywnie wartościował również czasy średniowiecza. Bardzo wyraźny był więc u niego teologiczny aspekt porządku prawnoustrojowego12. Jednocześnie jednak podkreślał, 10 N. Bierdiajew, Nowe średniowiecze, przeł. M. Reutt, Warszawa 1936. Autor przekładu Marian Reutt był działaczem RNR. 11 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 7. 12 Por. M. Przeperski, Wokół teologii politycznej Ruchu Narodowo-Radykalnego, 44 / Czterdzieści i Cztery. Magazyn Apokaliptyczny, 6, 2013, s. 200 211. że recypowany w Europie rzymski porządek prawny był w istocie prawem bizantyjskim. Dlaczego ta konstatacja jest istotna? Ponieważ według Wasiutyńskiego prawo bizantyjskie, tak samo jak prawo żydowskie (talmudyczne), stanowi samo w sobie jakby religię najwyższe kryterium czynów ludzkich 13. Chciał on dopatrywać się w prawie bizantyjskim i żydowskim protoplastów prawa samego dla siebie, archetypu skrajnego pozytywizmu prawniczego. Na wnioski wyciągane przez Wasiutyńskiego trzeba spojrzeć bardzo krytycznie. Nie miał on racji, pomijał bowiem fakt, że w obu tych porządkach prawnych tak bizantyjskim, jak i żydowskim prawo wywodzi się wprost od Boga. To z kolei powoduje, że nie sposób przyjąć jego opinii, iż wpływy wschodnie zniszczyły opartą pierwotnie na prawie boskim etykę ówczesnej Europy. Dlaczego jednak Wasiutyński godzi się na tak daleko idące uproszczenie? Sformułowana przez niego teza o wypaczeniu pierwotnie stabilnego i właściwego porządku prawnego uzasadnia potrzebę kompleksowych i bardzo daleko idących zmian ustrojowych, których należy dokonać w duchu cywilizacji chrześcijańskiej (ściślej: katolickiej). Filozoficznej amunicji Wasiutyńskiego można poszukiwać u wspomnianego już Bierdiajewa, natomiast jego inspiracje polityczne bez wątpienia odnajdziemy u Romana 13 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 6. Dmowskiego14. Tradycja wymyślona? Według Wasiutyńskiego ustrój Polski potrzebował bardzo daleko idących przekształceń. W gruncie rzeczy mogła być mowa jedynie o budowie nowej państwowości od fundamentów15. Wzorów ustrojowych Wasiutyński gotów był doszukiwać się jedynie w autentycznej tradycji polskiej państwowości, choć jak wskazywał sprawę utrudniał okres zaborów, w wyniku którego polskie instytucje polityczne nie miały autorytetu nieprzerwanego bytu. Dlatego trzeba być niezwykle ostrożnym w nawiązywaniu do tradycji, by nie wpaść w śmieszny ton sztucznej rekonstrukcji 16 zauważał. Do czego zatem można było się odwołać, jeżeli nie do realnie istniejącego prawa i realnie istniejących instytucji? Autor Narodu rządzącego proponował odwołanie się do instynktu narodowego, który jego zdaniem przechował logikę działania dawnych instytucji. Na tej podstawie rekonstruował on instynkty gromady oraz wolności17. 14 R. Dmowski, Kościół, naród i państwo [w:] Wskazania programowe Obozu Wielkiej Polski, Krzeszowice 2012. Broszura pierwotnie została opublikowana w 1927 r. 15 M. Śliwa, Narodoworadykalny model państwa totalitarnego w Polsce, Dzieje Najnowsze, XXVIII, 1, 1996, s. 39. 16 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 12. 17 Ibidem, s. 13. 24 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
Instynkt gromady to pragnienie działania masowego. Dlaczego wykazują go właśnie Polacy? Jego istnienie Wasiutyński tłumaczył niechęcią czy wręcz niezdolnością młodych Polaków do działań indywidualnych, a nie prostą koniecznością posłuchu i dyscypliny, nazwaną potem przez Fromma ucieczką od wolności. To ostatnie zjawisko uważał natomiast za szczególnie silne wśród młodych Niemców. Pojawiający się w tym kontekście ideał jednomyślności Wasiutyński wiąże z dawnymi tradycjami politycznymi w państwie polskim. Wspomina o zebraniach gromady wiejskiej oraz o instytucjach starosłowiańskiego wiecu i szlacheckiego sejmiku. Ten czysto polityczny obraz uzupełnia jednocześnie element duchowy wiara katolicka, korzystnie odróżniająca się od protestanckiego indyferentyzmu 18. To właśnie katolicyzm i wiążąca się z nim jednoznaczność ocen przyczynia się według Wasiutyńskiego do tego, że przeciwnik polityczny jest dla nas [Polaków przyp. MP] zawsze człowiekiem upadłym 19. W konsekwencji, według autora Narodu rządzącego, cechami polskiego ustroju przechowanego w instynkcie gromady winny być dążenie do podporządkowania się i dążenie do jednomyślności. Powyższa wizja, w swoim duchu tchnąca autorytaryzmem czy wręcz niedaleka od totalitaryzmu, znajduje jednak ważne uzupełnienie. Otóż Wasiutyński dostrzega niezbędność istnienia sfery wolności osobistej, którą wiąże z wielowiekową tradycją neminem captivabimus. W ten sposób kreślona przezeń wizja ustrojowa zostaje wzbogacona o instynkt wolności. W krajobrazie tym Wasiutyński widzi jeszcze miejsce na tradycję rycerską, według której tylko ta ludność napływowa, która budowała państwo i czuła się z nim związana, mogła otrzymać prawa polityczne. W dalszej konsekwencji miało to warunkować uzyskanie podmiotowości obywatelskiej w projektowanym przyszłym państwie. Wolno więc powiedzieć, że Wasiutyński w polskich tradycjach ustrojowych odnalazł dwa generalne trendy, przeciwstawne względem siebie. Z jednej strony wskazał na gotowość Polaków do podporządkowania się interesom wspólnym, a z drugiej na ograniczoną, ale niekwestionowaną, wolność osobistą. Śledząc jego koncepcje, nie sposób nie dostrzec, że właśnie w narodzie widział główną kategorię zbiorowości politycznej. To wpływa też na niekonsekwencje jego wywodów. Umowność jego wizji jest najsilniej dostrzegalna przede wszystkim w dwóch elementach. Z jednej strony tam, gdzie ze wspólnoty politycznej (a więc szlachty) oraz wspólnoty niepolitycznej (chłopstwa) tworzy jedną całość, która w jego rozważaniach staje się równoważna narodowi. Z drugiej strony przecenia on realną wartość instytucji dawnej Polski. Tylko liberum veto uważa za ewidentnie niewydolne, a sądownictwo obok armii za perłę w ustrojowej koronie. Tymczasem jeżeli wziąć jego wywody serio i odnieść je na przykład do wieków XVII i XVIII, nietrudno wskazać znacznie mniej optymistyczne przykłady skandalicznej niewydolności państwa. Monopartia czy nie? Wojciech Wasiutyński wskazywał, że kośćcem nowego ustroju polskiego powinna być hierarchia wewnętrzny ład, właściwy danej epoce 20. Wyróżniał hierarchię ludzi oraz hierarchię praw, przy czym obie miały mieć swój początek w hierarchji celów z całości moralnego poglądu na świat danego społeczeństwa 21. Z punktu widzenia historycznego dostrzegał on dwa kryteria budujące hierarchie krew (czasy feudalne) oraz pieniądz (czasy kapitalistyczne). W opinii Wasiutyńskiego w połowie lat trzydziestych świat wstępował w okres absolutyzmu (w formie dyktatury monopartii), 18 Ibidem, s. 14. 20 Ibidem, s. 24. 19 Ibidem. 21 Ibidem. 25 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
który miał zniszczyć kapitalizm i utorować drogę nowej epoce. Po epoce pieniądza miała bowiem nastąpić epoka nacjonalizmów22. Opierając się na rozważaniach św. Tomasza z Akwinu, Wasiutyński widział przestrzeń dla powstania nowej hierarchii, która mogła stać się filarem nowo tworzącego się ustroju narodowego. Ponieważ podstawą hierarchii w rozumowaniu Akwinaty były cnoty, Wasiutyński za podstawę hierarchii narodowej uznał cnotę narodową, czyli najpełniejsze możliwie rozwinięcie dodatnich cech charakteru narodowego w człowieku 23. Jak ją mierzyć? Korzystając z próby ofiarności na rzecz narodu, a następnie przez kontrolę wyników pracy24. Rozwiązaniem na gruncie prawnym miało być wprowadzenie krótkich i zrozumiałych dla każdego obywatela praw zasadniczych. Miałyby one stanowić podstawę ustroju, a oprócz nich powinny funkcjonować prawa szczególne, obowiązujące jedynie pewną grupę ludzi. Takie działanie było ewidentnym cofnięciem się do czasów sprzed sformułowania zasady powszechności prawa. Dlaczego warto się cofnąć? Według Wasiutyńskiego życie jest na tyle specyficzne, że formułuje inne wymagania pod adresem człowieka politycznego, a inne pod adresem zwykłego obywatela. Stąd już prosta droga do stwierdzenia, że czynności polityczne podlegać muszą 22 Ibidem, s. 26. odrębnemu prawu kodeksowi politycznemu 25. Ten ostatni miał ustalić zasady związania losów człowieka politycznego z narodem jako całością. W konkretnych propozycjach instytucjonalnych można zauważyć nie tylko wyraźną inspirację średniowiecznymi instytucjami prawnymi partykularyzmem prawa i wiążącymi się z nim przywilejami i szczególnymi obowiązkami. Wasiutyński wyrażał przekonanie, że tego rodzaju działanie będzie na wielu płaszczyznach legitymowane odwołaniem do narodowej tradycji prawnej. Będzie się ono bowiem odwoływało do czasów polskiej potęgi do średniowiecza (choć nie tylko), a także odtworzy w warunkach nowoczesności warunki do prowadzenia polityki równie wspaniałej i skutecznej, co w czasach dawnej chwały. Średniowieczne zasady zastosowane w rzeczywistości lat trzydziestych przynoszą nieoczekiwane efekty. Wasiutyński wyciągnął bowiem wniosek, że konsekwencją wprowadzenia zasad średniowiecznych jest powstanie ściśle zhierarchizowanej Organizacji Politycznej Narodu. Jak w zakresie obrony państwa jest organizacja sił zbrojnych armja, jak w zakresie zarządu wewnętrznego państwa jest organizacja administracji państwowej, tak w zakresie życia politycznego musi być organizacja polityczna narodu 26 dowodził. Miała ona być oparta na zasadach dobrowolności, otwartego dostępu i struktury hierarchicznej. Oprócz tego polegałaby na mianowaniu niższych szczebli przez wyższe, na jednostkowym 23 Ibidem, s. 26. 25 Ibidem, s. 28. 24 Ibidem. 26 Ibidem, s. 30. 26 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
HISTORIA Wolno więc powiedzieć, że Wasiutyński w polskich tradycjach ustrojowych odnalazł dwa generalne trendy, idące w przeciwnym kierunku. Z jednej strony wskazał na gotowość Polaków do podporządkowania się interesom wspólnym, a z drugiej na ograniczoną, ale niekwestionowaną wolność osobistą. kierownictwie i odpowiedzialności oraz na stawianiu coraz wyższych wymagań wobec osób pełniących coraz ważniejsze funkcje w ramach OPN. Wasiutyński był przekonany, że w ten sposób powstanie organizacja, która przenikając życie całego narodu, będzie realnym rządem. Polska ( ) nie może być rządzona przez dyktaturę partji 27 pisał. W istocie jednak jego teoretyczna koncepcja stanowiła model monopartii. Model tym mniej przekonujący, że pełen niewyrażonych expressis verbis przez autora przesłanek, które musiałyby zostać spełnione, aby funkcjonował on w należyty sposób. Można dostrzec w tym przykład żonglerki znaczeniem słów, charakterystycznej dla ruchów totalitarnych. Członkowie RNR zwykli określać ją mianem rewizji pojęć 28. Totalistyczny samorząd? Krytycznie oceniając Monteskiuszowski podział władz, Wasiutyński stawał na stanowisku, że władza w gruncie rzeczy jest jedna, ponieważ w państwie jest zawsze jedno środowisko polityczne decydujące, choćby nawet z różnych elementów złożone 29. W tej jednolitej wizji jest jednak pewien element szczególny. W ciekawy sposób wiąże się on zresztą ze spojrzeniem autora na tradycję ustrojową Rzeczypospolitej. Wasiutyński dostrzega mianowicie niezbędność samorządu w modelu ustrojowym Polskiego Państwa 27 Ibidem, s. 37 38. 28 S. Cimoszyński, Totalizm osobowości, Ruch Młodych, nr 24 25/1937, s. 41. Narodowego. Trudno o większą potworność społeczną, jak jednolita dla całego państwa ustawa samorządowa, regulująca schematycznie całą dziedzinę samorządu terytorialnego czy gospodarczego ( ). Wartość samorządu stanowi jego różnolitość 30 pisał Wasiutyński. Działanie projektowanego przez niego samorządu miałoby nie tylko być ze wszech miar korzystne dla Polskiego Państwa Narodowego. Jego instytucja miała nawiązywać do prawnej formuły przywileju, odwołującej się do średniowiecznej tradycji prawnej. Tego rodzaju rozwiązanie dotyczyłoby przede wszystkim samorządu terytorialnego oraz zawodowego (gospodarczego). Jeszcze większe wręcz fundamentalne znaczenie w refleksji Wasiutyńskiego ma propozycja, aby samorząd nie ograniczył się jedynie do samorządu terytorialnego lub gospodarczego. Za niezbędne uznawał on bowiem istnienie także samorządu politycznego. Rządzić może tylko organizacja hierarchiczna, ale musi ona mieć sprawdzian i kontrolę swego postępowania także i na innej drodze niż normalne przenikanie nastrojów z dołów organizacyjnych do góry ( ). Takim sprawdzianem nie może być żaden plebiscyt, gdyż plebiscyt zawsze prawie wypada po myśli tych, którzy go urządzają i sprowadza zagadnienie do zbyt prostych formułek 31. Konieczność samorządu była dla Wasiutyńskiego sprawą wypływającą z tradycji i realnych potrzeb narodu. Nie tylko nie obawiał się on, że samorząd może podważyć trwałość jego wizji państwa polskiego, ale wręcz widział w nim fundament trwałości Polskiego 30 Ibidem, s. 36. 29 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 30. 31 Ibidem, s. 44. 27 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
Państwa Narodowego. Zagadnienie samorządu w myśli politycznej Wojciecha Wasiutyńskiego jest szczególnie godne odnotowania. Trzeba pamiętać, że broszura Naród rządzący, przygotowana przez niego w początkach roku 1935 r., była elementem sporów ideowych i koncepcyjnych w łonie RNR. Wasiutyński, jak żaden inny lider tej grupy, konsekwentnie forsował elementy samorządowe w swojej wizji ustrojowej, choć przecież nosiła ona wyraźne cechy totalitarne. To niezwykłe zjawisko zasługuje na uwagę nie tylko jako przykład politycznej utopii. Nie mniej istotny jest fakt, że Wasiutyński docenił swoistość polskiej tradycji politycznej, próbując dokonać oryginalnej syntezy. Obywatele i ich prawa W tym miejscu trzeba podnieść problematykę podmiotowości obywatelskiej w refleksji prawnoustrojowej Wasiutyńskiego. Podobnie jak bywało to już u innych autorów operujących w paradygmacie nacjonalistycznym, był on gotów przyznać pełnię praw obywatelskich jedynie Polakom. Jakie było jego rozumienie pojęcia Polak? Autor wyróżniał cztery różne grupy ludności zamieszkującej obszar II RP: Pierwsza to niewątpliwi Polacy, mówiący dialektami etnograficznie polskiemi, chrześcijanie pochodzenia nieżydowskiego. Druga grupa to kresowa ludność słowiańska, przeważnie ruska. Trzecia grupa, to odłamy ludności obcej, mieszkającej w Polsce poza granicami państw swych narodów [byli to Niemcy, Litwini i Czesi przyp. MP] ( ). Czwarta wreszcie grupa, to żydzi, zarówno wyznania mojżeszowego, jak bezwyznaniowi i wychrzczeni 32. Żydzi nie mogli jego zdaniem zostać Polakami uważał to za na tyle oczywiste, że nie uznawał za konieczne dowodzenia tej tezy. Szymon Rudnicki nazwał niegdyś antysemityzm RNR mianem antysemityzmu totalnego 33. Pogląd Wasiutyńskiego stanowi wyjątkowo trafną ilustrację tego określenia. Gdy szło o prawa obywatelskie ludności niemieckiej, litewskiej oraz czeskiej, Wasiutyński uważał je za sprawę możliwą do trwałego uregulowania i leżącą w gestii kierownictwa polskiej polityki zagranicznej. Wątpliwości nie budziły prawa obywatelskie etnicznych Polaków. Inaczej było natomiast w przypadku kresowej ludności słowiańskiej. Wasiutyński był zdania, że Rusinów należy dopuścić do wspólnoty narodowej: a skoro tak, musimy im dać drogę do polskości i do wpływu na bieg spraw polskich 34 dodawał. Propono- 32 Ibidem, s. 39 40. Konieczność samorządu była dla Wasiutyńskiego sprawą wypływającą z tradycji i realnych potrzeb narodu. Nie tylko nie obawiał się, że samorząd może podważyć trwałość jego wizji państwa polskiego lecz także widział w nim fundament trwałości Polskiego Państwa Narodowego 33 S. Rudnicki, ONR-Falanga, czyli antysemityzm totalny, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 3/1991, s. 29 56. 34 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 40. wał jednak w gruncie rzeczy postępowanie ekwilibrystyczne. Domagał się bowiem możliwie szybkiej i całościowej naturalizacji żywiołu ukraińskiego do narodowości polskiej przy jednoczesnym poszanowaniu godności słowiańskiej ludności kresowej. Trudno też znaleźć w jego rozważaniach odpowiedź na pytanie: co zrobić, gdyby Rusini nie byli zainteresowani asymilacją? Co zrobić w sytuacji, gdy dominujący na kresach żywioł ukraiński zdecyduje się unisono zgłosić akces do narodowości ukraińskiej? Tego nie wiadomo. Były to jednak zagadnienia o kluczowym znaczeniu dla rozwiązania problemu ukraińskiego (a także choć w mniejszym stopniu białoruskiego) na kresach wschodnich. Postulaty Wasiutyńskiego w takiej formie, w jakiej sformułował je w Narodzie rządzącym, musiały pozostać jedynie w sferze myślenia życzeniowego35. Jak wyobrażał sobie Wasiutyński treść praw 35 Znalazły one swoją konkretyzację w broszurze: W. Wasiutyński, Zagadnienie ziem wschodnich, Warszawa 1936. 28 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
obywatelskich Polskiego Państwa Narodowego? Wskazy- wagi. Widział możliwość odbudowania w Polsce monarchii, ale nie przekre- przed Polskim Państwem Narodowym. Ważne znacze- wał na trzy konstytutywne elementy: Prawo do swobod- ślał republikańskiej formy rządów. Podobnie nie wykluczał również dykta- nie miał fakt, że nowa Polska miała być zwrócona jedno- nej inicjatywy w zakresie samorządu i prawo do udziału torskich rządów osobistych. W tym kontekście szczególnie istotne jest jego cześnie ku przeszłości (tradycji) i przyszłości. Wyrazem w nim ( ) prawo do służby wojskowej i do wstępowania rozumienie sensu sprawowania rządów. Czy w polskim państwie narodo- tego drugiego była chęć wychowania nowego Polaka. do organizacji politycznej narodu, wreszcie prawo do swo- wym możliwe są rządy dyktatorskie jednostki? Ta sprawa nie należy do Elementem tego procesu było uwzględnienie faktu, że bodnego działania gospodarczego 36. Na podstawie wcze- zagadnień prawnych 38 stwierdza Wasiutyński. Człowiek, który potrafi samorząd będzie stanowić dla obywateli swoistą szkołę śniej wskazanych kryteriów ustalana byłaby hierarchia, sobie zdobyć bezwzględny autorytet, będzie grał rolę decydującą bez względu polityki. Stąd też obok wspomnianej wcześniej najwyż- obejmująca trzy grupy ludności: przynależni do państwa na formę swej władzy. Natomiast miernota wysunięta na dyktatora będzie szej rady OPN, stanowiącej odpowiednik senatu, Wasiu- nie obywatele, następnie obywatele, wreszcie członkowie tylko parawanem dla innych 39 dodaje. Nieoczekiwanie pojawia się też tyński umieścił w swojej ustrojowej koncepcji również organizacji politycznej narodu, hierarchicznie uszerego- tutaj swoiście dydaktyczny aspekt systemu rządów: Ustrój państwa musi być sejm, składający się z przedstawicieli samorządu. Przy- wani 37. Jednym słowem, prawa obywatelskie są prawem obliczony na ludzi silnych, ale przeciętnych, musi mieć za zadanie wychowy- pomnijmy, że innym ważnym zadaniem tego ostatniego do podejmowania aktywności, a mechanika ich działa- wanie rządzących i wciąganie do udziału w rządach jak najszerszych warstw było kontrolowanie działań podejmowanych przez OPN. nia jest zbliżona do mechaniki działania średniowiecznej narodu 40. Jest to specyficzne pojmowanie pojęcia rządu. Z jednej strony W koncepcji Wasiutyńskiego nie mogło zabraknąć prawnoustrojowej instytucji przywileju. jest ono nowoczesne, bo przyjmuje rozmaitość potencjalnie możliwych sądownictwa. Szerokie uprawnienia planował przyznać Jądro systemu władzy wariantów. Z drugiej strony wydaje się wyraźnie faworyzować rozwiązania oparte na osobistych cechach przywódcy ze szczególnym uwzględnieniem sądownictwu gospodarczemu, powiązanemu z samorządem gospodarczym. Ten ostatni mógłby zresztą liczyć na W opracowaniu Wasiutyńskiego, obok problematyki samorządu, wyjątkowo interesująco prezentuje się sprawa najwyższej władzy w Polskim Państwie Narodowym. Najwyższą instytucją kolegialną powinna według niego być najwyższa rada OPN, w której autor Narodu rządzącego chce widzieć kontynuatora politycznej roli odgrywanej przez staropolski senat. Wasiutyński był zdania, że forma rządów stanowi zagadnienie mniejszej jego osobistej charyzmy. W ten sposób forma rządu zaproponowana przez Wasiutyńskiego jest jednocześnie hipermodernistyczna zakłada bowiem budowę zupełnie nowego świata politycznego od fundamentów, i antymodernistyczna ponieważ radykalna przebudowa będzie faktyczną prawnoustrojową rewolucją konserwatywną czy kontrrewolucją. Wróćmy jeszcze do wychowawczego celu, jaki stał według Wasiutyńskiego 38 Ibidem, s. 43. szerokie uprawnienia sądownicze. Większe znaczenie dla funkcjonowania państwa miało jednak nie sądownictwo gospodarcze, ale rządowe. Pomimo wcześniejszego zdezawuowania Monteskiuszowskiego modelu podziału władzy, Wasiutyński był gotów postawić sądownictwo rządowe poza kontrolą administracji rządowej. Oznacza to de facto pozostawienie jej poza kontrolą OPN. Sceptycyzm Wasiutyńskiego wobec uzależnienia sądownictwa rządowego od administracji daje się wytłumaczyć nie- 36 W. Wasiutyński, Naród rządzący, Warszawa 1935, s. 41. 39 Ibidem. jasnymi i mało chlubnymi relacjami pomiędzy rządem a sądownictwem w czasach sanacji. W tym miejscu 37 Ibidem, s. 42. 40 Ibidem. Wasiutyński idzie jednak niezrozumiale daleko. Suwerenną władzę w sądownictwie rządowym oddał bowiem 29 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)
w ręce korporacji zawodowej sędziów41. Można wątpić, czy to umożliwiłoby stworzenie z Polski państwa prawdziwej wolności jak to projektował. Co z tego wynika? Koncepcja Polskiego Państwa Narodowego przedstawiona przez Wojciecha Wasiutyńskiego była jednym z głosów w debacie programowej w Ruchu Narodowo-Radykalnym w drugiej połowie lat trzydziestych. Ostatecznie przyjęty programowy model państwa był zgoła inny m.in. pozbawiony aspektu samorządowego i przyjął nazwę Katolickiego Państwa Narodu Polskiego42. Tym niemniej druga połowa lat trzydziestych była niepowtarzalnym czasem w polskiej historii i jest to samo w sobie wartościowym powodem, by wracać do tekstów z tego okresu. Nie brakuje też innych powodów. Wasiutyński w Narodzie rządzącym okazał się autorem wyjątkowo wrażliwym na polską tradycję prawną. Jego poglądów nie można uznać za czysto polskie (zresztą cóż to znaczy?). Bez wątpienia Wasiutyński, inspirując się tym, co w latach trzydziestych działo się na europejskiej prawicy (we Włoszech, Niemczech czy Francji), pragnął zachować te elementy staropolskiej tradycji politycznej, które uważał za konstytutywne dla narodu polskiego. Choć jego pomysły były utopijne i nigdy nie doczekały się realizacji, nie są przez to mniej ciekawe, zwłaszcza że dobrze pokazują, iż myśl polityczna jest bardzo płynna. Łatwo w niej o utopie, nieprawdopodobne konstrukcje logiczne i wymyślone tradycje. Szczególnie w odniesieniu do pojęcia narodu. Spójrzmy też na sprawę z innej strony. Chyba zbyt lekko stawiamy dziś pytanie o to, co przyjdzie po narodach. Rzeczywiście, ta kategoria politycznego rozumowania wydaje się już zużyta i coraz mniej przystaje do politycznej rzeczywistości, w jakiej żyjemy. Zgadzam się z tym, że etniczna definicja narodu jest już zdecydowanie zbyt wąska jak na dzisiejsze potrzeby. Ale czy to jedyna definicja, jaką dysponujemy? A może przyznajmy pierwszeństwo spojrzeniu na naród jako na wspólnotę kulturową? Wyjątkowo świeże i wartościowe poglądy na temat narodu przedstawił nie tak dawno Karol Modzelewski43. Może zatem za wcześnie na to, by odtrąbić koniec narodów? Może po prostu wymyślmy narody na nowo? Człowiek, który potrafi sobie zdobyć bezwzględny autorytet, będzie grał rolę decydującą bez względu na formę swej władzy. Natomiast miernota wysunięta na dyktatora będzie tylko parawanem dla innych 41 Ibidem, s. 45. 42 Zob. J.J. Lipski, Katolickie Państwo Narodu Polskiego, Londyn 1994. 43 K. Modzelewski, Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013. 30 TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC SPEC2/2014 (14)