Sylwia Kluczyńska Rok: 2002 Czasopismo: Niebieska Linia Numer: 3 Istnieje wiele definicji przemocy seksualnej wobec dzieci, które nie zawsze są zgodne ze sobą. W literaturze przedmiotu obok "przemocy seksualnej wobec dzieci" stosuje się zamiennie takie terminy, jak: "wykorzystywanie seksualne", "krzywdzenie seksualne", "molestowanie seksualne", czy też "nadużycie seksualne". Światowa Organizacja Zdrowia proponuje używanie terminu "przemoc seksualna", przez którą rozumie się wykorzystywanie dzieci dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe. Różne aspekty przemocy seksualnej łączy w sposób wyczerpujący definicja proponowana przez Standing Committe on Sexually Abused Children; zgodnie z nią za dziecko wykorzystane seksualnie można uznać każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony (wiek ten określa prawo), którą osoba dojrzała seksualnie naraża na jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, w celu seksualnego zaspokojenia. Należy podkreślić, że seksualna aktywność pomiędzy dorosłym a dzieckiem traktowana jest zawsze jako nadużycie. Co to jest pedofilia? Za pedofilię uznaje się każde zachowanie osoby dorosłej wobec dziecka, które służy podnieceniu i zaspokojeniu własnych potrzeb seksualnych. Ważna jest tutaj motywacja podejmowanego działania, a nie tylko samo zachowanie (np. głaskanie, całowanie, oglądanie ciała małego dziecka przez rodziców, podyktowane troską, opiekuńczością, miłością - nie ma nic wspólnego z podofilią!). Czyn pedofilny nie jest równoznaczny z pedofilią. Najprościej można zdefiniować pedofilię jako podejmowanie aktywności seksualnej z dziećmi lub fantazjowanie o tej aktywności przez osobę dorosłą jako stale preferowany lub wyłączny sposób osiągnięcia podniecenia seksualnego i orgazmu. Czynów pedofilnych mogą dokonywać nie tylko pedofile, ale również osoby, które podejmują kontakty seksualne z dziećmi, gdyż mają trudność (z różnych powodów) w nawiązaniu kontaktów seksualnych z osobami dorosłymi. Dziecko w tym przypadku jest bardziej dostępnym, łatwiejszym w pozyskaniu partnerem seksualnym niż osoba dorosła, choć nie jest najbardziej pożądanym erotycznie obiektem. U osób, które podejmują zastępcze, sytuacyjne czyny pedofilne, rozpoznaje się między innymi: psychozy, zaburzenia osobowości, otępienie starcze, zmiany organiczne. Kazirodztwo Jest to współżycie seksualne między spokrewnionymi osobami. Stopień pokrewieństwa określają normy prawne. Szczególną formą kazirodztwa są zachowania seksualne osób dorosłych, głównie ojców, w stosunku do własnych bądź przysposobionych dzieci. Kazirodztwo wobec dziecka zalicza się do czynów pedofilnych. Z badań wynika, że - ze względu na więź pokrewieństwa - konsekwencje kazirodztwa są dla ofiary o wiele bardziej dotkliwe niż w wypadku innych czynów o tym charakterze. Zależność dziecka od rodziców sprawia, że ma ono utrudnioną możliwość obrony, ucieczki, czy też separacji od sprawcy. Tenże, posiadając władzę 1 / 6
rodzicielską, dysponuje większą swobodą działania i ma stały i nieograniczony dostęp do swojej ofiary. Wykorzystywanie seksualnie dziecka w rodzinie zazwyczaj powtarza się w sposób systematyczny przez dłuższy czas, rzadziej ma charakter epizodyczny. Ingerencja osób trzecich działających w obronie dziecka jest utrudniona. Dziecko zazwyczaj zmuszone jest do uruchomienia długotrwałych strategii zaradczych, pozwalających na pozostanie w rodzinie, która jest zarówno źródłem patologii, jak i oparcia. Rodzaje przemocy seksualnej Istnieje wiele typologii przemocy seksualnej wobec dzieci; najczęściej badacze wyróżniają następujące jej rodzaje: 1. Bez kontaktu fizycznego Rozmowy o treści seksualnej Sprawca wyraża wprost swoje pragnienia seksualne wobec dziecka (np. Popatrz na mojego siusiaka, pokaż mi to, co masz pod majteczkami), wyraża opinie na temat atrakcyjności erotycznej dziecka lub własnej (Masz ładną pupę, chcę ją lepiej obejrzeć, masz piękne cycuszki, chcę je pocałować itp.) albo opowiada dziecku o swojej aktywności seksualnej z innymi osobami. Ekspozycja anatomii i czynności seksualnej Sprawca pokazuje dziecku swoje intymne części ciała, może też masturbować się w jego obecności. Podglądactwo Dziecko jest podglądane w czasie kąpieli, czynności fizjologicznych; towarzyszy temu podniecenie i masturbacja sprawcy. 2. Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała Dotykanie ciała dziecka Całowanie intymnych części jego ciała Ocieractwo Pobudzanie ręczne narządów płciowych dziecka 3. Kontakty oralno-genitalne 4. Stosunki udowe 5. Penetracja seksualna (oralno-genitalna) 6. Komercyjne seksualne wykorzystywanie dzieci (np. dziecięca pornografia czy prostytucja) 7. Seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z innymi formami przemocy (np. dewiacyjne formy przemocy seksualnej) Jak rozpoznać przemoc seksualną wobec dzieci? Objawy somatyczne Najczęściej mają charakter pośredni. Należą do nich: Ciąża Choroby weneryczne Wirus HIV Infekcje dróg moczowo-płciowych Urazy zewnętrznych narządów płciowych Urazy odbytu, pochwy Przerwanie błony dziewiczej Krwawienie z narządów rodnych Ból przy oddawaniu moczu czy kału, krwawe stolce Infekcje jamy ustnej Wymienione objawy (oprócz ciąży, choroby wenerycznej) wyłącznie 2 / 6
sugerują, iż są konsekwencją nadużycia seksualnego. Mogą one powstać z innych powodów. Same w sobie mają niewielką wartość diagnostyczną, ale stanowią ważny element rozpoznania wykorzystania seksualnego, w powiązaniu ze stwierdzonymi objawami psychologicznymi i behawioralnymi. Objawy psychologiczne i behawioralne Nadmierna erotyzacja dziecka: prowokacyjne i uwodzicielskie zachowania seksualne, erotyczne rysunki lub zabawy, agresja seksualna wobec rówieśników, wczesna lub nasilona masturbacja dziecięca, nieadekwatna do fazy rozwoju psychoseksualnego, nieadekwatny do poziomu rozwoju dziecka język dotyczący sfery seksualnej Obniżony nastrój Lęk, niepokój (dziecko może bać się iść do szkoły, boi się kontaktów z ludźmi, boi się spać samo itd.) Poczucie winy, niska samoocena Myśli samobójcze Koszmary Lęki nocne Nadpobudliwość psychoruchowa Trudności w koncentracji uwagi Wtórne moczenie nocne Zachowania regresywne (np. powrót do ssania palca czy smoczka) Picie alkoholu, narkotyzowanie się Prostytucja Zaburzenia łaknienia - anoreksja, bulimia Problemy szkolne, złe relacje z rówieśnikami Dolegliwości psychosomatyczne: bóle brzucha, głowy, nudności, wymioty. Większość z tych zachowań może mieć związek z innymi problemami dziecka, choć na pewno zawsze trzeba je poważnie rozważyć pod kątem nadużycia seksualnego. Klasyfikacja objawów przemocy seksualnej (według Frances Sink) I poziom Bezpośrednia komunikacja Dziecko mówi o swoich przeżyciach, potrafi to pokazać na sobie; może pokazać np. siniaki na ciele, plamę nasienia II poziom Komunikaty pośrednie Przeżywa lęk, napięcie, podejmuje zabawy o treści erotycznej itp. III poziom Ostre urazowe objawy Cierpi na zaburzenia snu, moczenie nocne, zaburzenie łaknienia, płaczliwość, problemy szkolne IV poziom Objawy stresu chronicznego Ma zaburzenia psychosomatyczne, depresję, izoluję się, podejmuje próby samobójcze Konsekwencje Objawy wykorzystywania seksualnego należy odróżnić od skutków, które mogą wystąpić po upływie pewnego czasu. To, jakie konsekwencje poniesie dziecko w późniejszym życiu, zależy 3 / 6
między innymi od takich czynników, jak: wiek, jego osobowość, formy i przebieg przemocy seksualnej, więź z rodzicami. Następstwa są zdecydowanie poważniejsze, gdy: Sprawca był agresywny, brutalny, stosował takie formy przemocy, jak: kontakty analne, oralne, dewiacyjne; Dziecko było wielokrotnie wykorzystywane; Sprawcą była osoba z najbliższej rodziny dziecka (ojciec, wujek, kuzyn itp.); Dziecko było pozbawione pomocy i wsparcia ze strony swojej najbliższej rodziny; Było wielokrotnie przesłuchiwane w obecności wielu obcych dla siebie osób; Po zdarzeniu nie uzyskało profesjonalnej pomocy terapeutycznej. Badania potwierdzają, że osoby dorosłe, wykorzystywane seksualnie w dzieciństwie, cechuje ogólnie niższa samoocena, większa skłonność do nałogowego sięgania po narkotyki i alkohol, skłonność do zaburzeń nastrojów czy problemów interpersonalnych. Mogą u nich wystąpić zaburzenia psychotyczne, zaburzenia osobowości, depresje, próby samobójcze. Osoby seksualnie wykorzystane w dzieciństwie miewają w życiu dorosłym trudność w poszanowaniu swoich intymnych granic, mogą podejmować przypadkowe, anonimowe kontakty seksualne z wieloma różnymi partnerami, bez zaangażowania emocjonalnego. Osoby takie nie tylko same są narażone na przemoc seksualną w życiu dorosłym, ale wykazują skłonność do jej stosowania wobec innych (szczególnie dzieje się tak w przypadku ofiar-mężczyzn). Profesjonalny wywiad Rozmowa z dzieckiem powinna przebiegać w bezpiecznym dla niego miejscu. W trakcie wywiadu powinno ono mieć możliwość swobodnego poruszania się. Warto zadbać, aby rozmowie towarzyszyła jakaś zabawa, aby dziecko mogło rysować. Ważne jest, by nikt i nic nie zakłócało rozmowy. Osoby wchodzące, zaglądające do pokoju, telefony czy hałas mogą sprawić, że dziecko wycofa się z kontaktu, poczuje się zagrożone, zakłopotane, zawstydzone. Jeśli chce rozmawiać w obecności kogoś ze swoich bliskich, należy się na to zgodzić. Powinno czuć się bezpiecznie i swobodnie. W trakcie rozmowy warto powiedzieć dziecku: Wierzę Ci. Nie jesteś winien temu, co się stało. To nie była Twoja wina. Bardzo dobrze, że o tym powiedziałeś. Wiele dzieci boryka się z problemami podobnymi do Twoich. Chcemy Ci pomóc. Powinniśmy używać pytań otwartych, w języku zrozumiałym dla dziecka, tak by mogło swobodnie opowiedzieć o tym, co się wydarzyło. Należy unikać pytań, na które dziecko mogłoby wyłącznie odpowiedzieć "tak" lub "nie". Nie warto zadawać pytań typu "dlaczego?" (np. Dlaczego nic nie powiedziałeś wcześniej? Dlaczego nie krzyczałeś? Dlaczego nie uciekłeś?) - brzmią one oskarżycielsko i zazwyczaj dziecko nie zna na nie odpowiedzi. Niedopuszczalne jest zadawanie pytań sugerujących odpowiedź i zawierających ocenę tego, co się stało. W trakcie rozmowy należy ustalić z dzieckiem wspólne nazewnictwo dotyczące osób, genitaliów, zachowań seksualnych. Ponieważ może mieć ono kłopoty z werbalizacją tego, co się wydarzyło, dobrze jest poprosić, aby pokazało nam (np. używając do tego lalek), co z nim robiono. Nie można wymuszać na dziecku obietnic, że będzie świadczyło w sądzie. Kończąc spotkanie, warto je pochwalić, podziękować mu za rozmowę, spytać, czy chciałoby zadać jakieś pytania, czegoś się dowiedzieć. Jak pomóc? Dziecko wykorzystane seksualnie zazwyczaj potrzebuje wszechstronnej pomocy. Osoby, które zajmują się sprawą, powinny ze sobą współpracować. Nie wolno dopuścić do tego, by 4 / 6
dziecko było narażone na wielokrotne odpytywanie przez różnych specjalistów na temat tego, co się wydarzyło. Warto zadbać o zapis wywiadu na taśmie video albo magnetofonowej. Nagranie zaoszczędzi dziecku niepotrzebnych przesłuchań. Z reguły pomocy potrzebuje również rodzina dziecka, które doświadczyło przemocy seksualnej. Matki dzieci wykorzystywanych seksualnie przez ich partnerów mogą czuć się winne, zagubione, przestraszone, zdradzone. Dość często zdarza się, że nie wierzą swoim dzieciom, martwią się tym, co powie rodzina, otoczenie. Mogą odczuwać złość na partnera za to, co zrobił, na dziecko, że im nie powiedziało, w końcu na siebie, że nie umiały temu zaradzić. Myślą o sobie: Jestem złą matką, żoną, kochanką, to przeze mnie wszystko się stało. Potrzebują wsparcia profesjonalistów. Udzielona pomoc pozwala matce na lepszą ochronę dziecka przed dalszymi nadużyciami. Warto, by matka dziecka wykorzystywanego seksualnego przez ojca dowiedziała się, że: nie jest winna i odpowiedzialna za zachowanie swojego partnera; sprawcy dbają o zachowanie nadużycia w tajemnicy i dlatego mogła nie zauważyć tego, co dzieje się w domu - wykorzystywanie seksualne dziecka przez partnera jest ostatnią rzeczą, jakiej matki mogą się spodziewać; mężczyźni wykorzystujący seksualnie dzieci z różnych powodów nie potrafią kontrolować swojego seksualnego zachowania; dziecko nie ponosi winy za to, co się stało, nawet jeśli nie powiedziało o tym albo chciało spędzać czas ze sprawcą; jest potrzebna swojemu dziecku i może zrobić wiele, by mu pomóc. Co powinien terapeuta i rodzic Zapewnij dziecko, że mu wierzysz. Zadbaj o jego bezpieczeństwo, zrób wszystko, by uchronić je przed kolejnymi aktami przemocy. Pochwal i doceń to, że opowiedziało o tym, co się wydarzyło. Spróbuj zrozumieć i zaakceptować fakt, że o molestowaniu nie powiedziało wcześniej. Nie obwiniaj dziecka za to, co się stało. Wytłumacz mu, że całą odpowiedzialność za to, co się wydarzyło, ponosi sprawca. Pozwól dziecku odczuwać i wyrażać wszystkie uczucia, jakie przeżywa w związku z zaistniałą sytuacją (zarówno pozytywne, jak i negatywne). Nie powstrzymuj się od bliskiego, fizycznego kontaktu z dzieckiem. Nie bądź wobec niego nadopiekuńczy. Zapewnij mu specjalistyczną pomoc (medyczną, psychologiczną, prawną). Bibliografia: Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B., Wykorzystywanie seksualne dzieci, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1998. Glaser D., Frosh S., Dziecko seksualnie wykorzystane, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995. Lew-Starowicz Z., Przemoc seksualna, Jacek Santorski & CO, Warszawa 1992. Lew-Starowicz Z., Seksuologia sądowa, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1988. Pacewicz A., O nadużyciach seksualnych wobec dzieci, IPZ, Warszawa 1992. S.K. 5 / 6
6 / 6