IX Kongres Ekonomistów Polskich

IX Kongres Ekonomistów Polskich Lucyna Przezbórska-Skobiej Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie WIEJSKA PRZESTRZEŃ REKREACYJNA POLSKI - OCENA ATRAKCYJNOŚCI I UWARUNKOWANIA ROZWOJU 1 Streszczenie: Wiejska przestrzeń rekreacyjna, rozumiana jako zespół czynników i wartości występujących na danym terenie wiejskim ( ) sprzyjających rozwojowi turystyki (Drzewiecki 1992), staje się w ostatnich latach coraz ważniejszym elementem wiejskiej przestrzeni gospodarczej Polski, zwłaszcza w kontekście istotnych zmian dotyczących znaczenia rolnictwa w gospodarce kraju, wielofunkcyjności obszarów wiejskich i polityki dotyczącej spójności terytorialnej. Celem niniejszego artykułu było przedstawienie zróżnicowania wiejskiej przestrzeni turystycznej Polski i ocena jej atrakcyjności, ze szczególnym uwzględnieniem przestrzeni agroturystycznej, na podstawie badań dotyczących regionalnych i lokalnych uwarunkowań rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki oraz regionalizacji agroturystycznej i oceny atrakcyjności przestrzeni agroturystycznej prowadzonych w ramach dwóch projektów badawczych realizowanych latach 2009-2013. Badania i analizy pokazały, że wiejska przestrzeń rekreacyjna jest bardzo zróżnicowana ze względu bardzo duże zróżnicowanie obszarów wiejskich i ich przydatności dla rozwoju turystyki wiejskiej, a tym samy stwarza warunki dla rozwoju różnych form aktywności turystycznej i rekreacyjnej oraz oferowania różnorodnych produktów turystycznych. Słowa kluczowe: wiejska przestrzeń rekreacyjna, przestrzeń gospodarcza, tereny wiejskie, turystyka wiejska, agroturystyka, region, zróżnicowanie. Summary: Rural recreation space, understood as a set of factors and values of a certain rural area favourable for tourism development (Drzewiecki 1992), becomes more and more important component of rural economic space of Poland, especially in the context of changing place of farming in the economy of the country, multifunctional rural development and European cohesion policy. The aim of the paper was to present diversity of tourism spaces in rural areas, especially agritourism spaces, and to assess its attractiveness. The paper introduces a part of the results of two research projects realised between 2009 and 2013 concentrated on regional and local conditions of rural tourism and agritourism development, agritourism regionalisation of Poland and assessment of its attractiveness. The research revealed that rural recreation spaces are very diversified, because of rural areas diversity and their usefulness for rural tourism development and the same way diverse conditions for development of various forms of tourism and recreation activities as well as creation of various tourism products. Key words: rural recreation space, economic space, rural areas, rural tourism, agritourism, region, diversity. 1. Wstęp Intensywny rozwój gospodarki turystycznej w drugiej połowie XX wieku, spowodował, że stała się ona przedmiotem zainteresowania z jednej strony potencjalnych inwestorów turystycznych oraz regionów, w których mogłaby stanowić istotny czynnik rozwoju, z drugiej strony ludzi nauki reprezentujących różne dyscypliny naukowe (np. ekonomia, zarządzanie i marketing, historia, geografia, socjologia, ekologia, nauki polityczne, a nawet filozofia), dla których stała się przedmiotem badań. Wielość korzyści z rozwoju turystyki (ekonomicznych, społecznych, kulturalnych, środowiskowych i politycznych) prowadzi od wielu lat do coraz większego zainteresowania turystyką ze strony władz rządowych i samorządowych, które w swojej polityce podkreślają istotną rolę turystyki w rozwoju gospodarczym regionów, zmniejszaniu poziomu bezrobocia, czy zmniejszaniu różnic w poziomie rozwoju pomiędzy różnymi obszarami. W ostatnich latach szczególnego znaczenia w odniesieniu do sektora turystycznego nabiera światowy kryzys gospodarczy i związane z nim działania rządów różnych krajów podejmowane w celu przeciwdziałania skutkom kryzysu. Światowa Organizacja Turystyki (WTO) wskazuje jednak, że zarówno liczba międzynarodowych przyjazdów turystycznych, jak i wpływy z turystyki międzynarodowej, po kilku miesiącach spadków w latach 2008-2009, zaczęły ponownie wzrastać, co świadczy o względnej odporności sektora na wyjątkowo trudne warunki gospodarcze (Tourism 2020 Vision, 2011). WTO wskazuje jednak na konieczność rozwoju turystyki zrównoważonej, zwłaszcza na terenach wiejskich i atrakcyjnych przyrodniczo (Sustainable Tourism Development 2011). Turystyka wiejska i agroturystyka mogą, więc na niektórych obszarach, być odpowiedzią na te potrzeby. Na obszarach wiejskich Polski, zwłaszcza na obszarach atrakcyjnych pod względem walorów przyrodniczokrajobrazowych, od początku lat 90. coraz intensywniej rozwijają się podmioty turystyki wiejskiej i gospodarstwa agroturystyczne. Według GUS w 2011 r., baza kwater agroturystycznych i pokoi gościnnych liczyła 22,8 tys. podmiotów, które dysponowały łącznie 309,1 tys. miejsc noclegowych w tym 7,8 tys. kwater agroturystycznych (z 82,7 tys. miejsc) oraz 15,0 tys. pokoi gościnnych, (z 226,4 tys. miejsc noclegowych) (Turystyka w 2011 r., 2012). Obiekty indywidualnego zakwaterowania oferowały więc, około 1/3 wszystkich miejsc noclegowych w Polsce. O stosunkowo dużym tempie rozwoju agroturystyki w Polsce świadczą informacje podawane przez Instytut Turystyki i Główny Urząd 1 Praca sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki jako grant badawczy własny pt. Regionalizacja agroturystyczna Polski a przestrzeń agroturystyczna ocena atrakcyjności i potencjału turystycznego regionów agroturystycznych. 1

Statystyczny. Jeszcze w 1993 r. według szacunków Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi liczba gospodarstw agroturystycznych wynosiła około 1000 obiektów. Do 2011 r. ich liczba zwiększyła się więc prawie 8-krotnie. Ponadto turystyka na terenach wiejskich i zalesionych, do której zaliczana jest również agroturystyka, została jeszcze na początku lat 90. określona jako jeden z pięciu podstawowych produktów turystycznych Polski, który ma szansę być konkurencyjny na rynkach międzynarodowych (Strategia rozwoju Krajowego produktu turystycznego opracowana w ramach realizowanego w Polsce programu TOURIN). Stwierdzono także, że konkurencyjność polskiej agroturystyki wynika przede wszystkim z jej odmienności w stosunku do innych form turystyki oraz agroturystyki rozwijającej się w innych krajach europejskich, z walorów krajobrazowych, ale także z bogactwa kulturowego wsi, zachowanych tradycyjnych form gospodarowania i mniejszego niż w krajach zachodnioeuropejskich zanieczyszczenia środowiska naturalnego (Majewski 1997; Działania w zakresie agroturystyki... 2001). Dalszy rozwój i skuteczny marketing agroturystyki stwarza jednak potrzebę określenia i zwaloryzowania przestrzeni agroturystycznej oraz zidentyfikowania regionów i subregionów rozwoju agroturystyki w Polsce. Obie formy turystyki, w tym w szczególności agroturystyka, są jednak bardzo specyficzne w stosunku do innych rodzajów turystyki: ich rozwój opiera się w dużej mierze na zasobach naturalnych, historycznych i kulturalnych danego środowiska, angażowaniu różnych podmiotów spośród miejscowej społeczności oraz zintegrowaniu turystyki z innymi aspektami rozwoju społeczności i gospodarki lokalnej (Gaworecki, 2003), a w przypadku agroturystyki przede wszystkim na związkach z funkcjonującym gospodarstwem rolnym i obszarami rolniczymi. Podobnie jak inne formy turystyki, agroturystyka znalazła się w zakresie badań i rozważań dotyczących rozwoju regionalnego i lokalnego, a możliwości jej sukcesu podlegają mechanizmom obu poziomów rozwoju. Problematyka regionów rozwoju turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki, a także określenia ich atrakcyjności oraz waloryzacji obszarów turystycznych z punktu widzenia obu form turystyki zaczęła pojawiać się w polskiej literaturze od przełomu lat 80. i 90. (Drzewiecki, 1985, 1992; Sikora 1995, 1999, 2012), choć od dawna zajmowano się oceną ilościową walorów turystycznych, również na obszarach wiejskich (Gołembski 1999; Przezbórska 2010). W latach 90. Drzewiecki (1992) wykorzystał metodę bonitacji punktowej do oceny atrakcyjności środowiska wiejskiego dla rozwoju turystyki (oceny wartości wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej - WPR). Metoda ta zastosowana została do przeprowadzenia waloryzacji atrakcyjności WPR Polski na poziomie gmin. Z analizy wynikało, że turystyka wiejska nie ma większych wymagań lokalizacyjnych (w teorii ekonomii - lokalizacja swobodna) i może rozwijać się na wszystkich obszarach, na których występują odpowiednie walory turystyczne, tj. około 66% obszaru kraju (207,7 km 2 ), czyli 1369 gmin zamieszkiwanych przez niemal 8,7 mln osób, tworzy podstawy do rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki (Drzewiecki, 2009, s.40-42)). Drzewiecki przeprowadził także różne klasyfikacje gmin pod kątem możliwości rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej (np. wydzielił typy od A do G, w tym 3 typy zurbanizowane, 2 typy niezurbanizowane i typ G - gminy rolnicze czy cztery kategorie o różnych uwarunkowaniach dla rozwoju turystyki wiejskiej: bardzo korzystnych (I), średnio korzystnych (II), korzystnych (III) i korzystnych z ograniczeniami (IV)) (Drzewiecki, 2009, s. 43). Na podstawie badań Drzewieckiego, zaczęto wydzielać regiony turystyki wiejskiej w Polsce, np. Sikora (1999) wyróżnił 7 regionów turystyki wiejskiej: Pomorze, Mazury, Wielkopolska, Polska Centralna, Polska Wschodnia, Sudety i Karpaty. Z kolei teoria przestrzeni rekreacyjnej / turystycznej powstała i ukształtowała się dość wyraźnie w ciągu ostatnich 30 lat. na pograniczu teorii lokalizacji, teorii rekreacji / turystyki i kompleksowej teorii gospodarki przestrzennej (Drzewiecki 1992). Szczegółowe rozważania dotyczące regionalizacji turystycznej Polski, w tym przestrzeni turystycznej i regionu turystycznego, zostały opracowane przez Liszewskiego (2009) a pojęcia i koncepcje przestrzeni turystycznej zostały zdefiniowane i uporządkowane przez Włodarczyka (2009). Przestrzeń turystyczna jest... częścią przestrzeni geograficznej, w której występuje zjawisko ruchu turystycznego. Warunkiem koniecznym i wystarczającym do zaklasyfikowania części przestrzeni geograficznej jako przestrzeń turystyczna jest ruch turystyczny, niezależnie od jego wielkości i charakteru. Warunkiem dodatkowym umożliwiającym jego delimitację jest występowanie zagospodarowania turystycznego, którego wielkość i charakter pozwalają określić typ przestrzeni turystycznej (Włodarczyk 2009, s.74). W literaturze wyróżnia się różne rodzaje przestrzeni turystycznej, np. według Liszewskiego (1995) istnieje 5 rodzajów przestrzeni turystycznej w cyklu jej rozwoju: przestrzeń eksploracji turystycznej (odkrywania, poszukiwania), przestrzeń penetracji turystycznej, przestrzeń asymilacji turystycznej (przyswajania, wchłaniania), przestrzeń kolonizacji turystycznej i przestrzeń urbanizacji turystycznej. Gołembski (2002, s. 83) lokalizuje agroturystykę w przestrzeni asymilacji turystycznej, którą tworzą głównie obszary wiejskie, na których odbywa się wypoczynek w odpowiednio przystosowanych lub zaadaptowanych zagrodach rolników, a turyści, przebywając na tych obszarach, wchodzą w kontakt bezpośredni z miejscową ludnością korzystając z jej usług, ale również włączając się w rytm życia wiejskiego. Gospodarstwa agroturystyczne funkcjonują jednak również w pozostałych typach przestrzeni turystycznej. Do pojęcia przestrzeni, w której funkcjonują gospodarstwa agroturystyczne, w swoich badaniach odwoływał się Drzewiecki (1985, 1992, 2009), definiując i rozważając koncepcję wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej. Według Drzewieckiego (1992) wiejska przestrzeń rekreacyjna, rozumiana może być jako zespół czynników i wartości występujących na danym terenie wiejskim ( ) sprzyjających rozwojowi turystyki. Zgodnie z taką definicją, 66% powierzchni Polski spełnia warunki tzw. wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej WPR, a tym samym warunki dla lokalizacji agroturystyki (Drzewiecki 2009). Wiejska przestrzeń rekreacyjna jest natomiast częścią przestrzeni geograficznej, w której rozwija się wszelka działalność gospodarcza człowieka, w tym także działalność rolnicza niezbędna dla rozwoju agroturystyki. W takim rozumieniu przestrzeń ta staje się w ostatnich latach coraz ważniejszym elementem wiejskiej przestrzeni gospodarczej Polski, zwłaszcza w kontekście istotnych zmian dotyczących znaczenia rolnictwa w gospodarce kraju, wielofunkcyjności obszarów wiejskich i polityki dotyczącej spójności terytorialnej. 2

Od lat 90. dwudziestego wieku dość powszechne zastosowanie do waloryzacji obszarów ze względu na ich przydatność dla rozwoju różnych form turystyki znalazły metody wielowymiarowej analizy porównawczej, a w szczególności metody taksonomiczne np. wskaźnik agregatowy Hellwiga czy metoda agregatowa Perkala (Kukuła 1994, Gołembski 1999, Gołembski 2002, Milewski 2005). W analizie zjawisk złożonych, czyli takich, których nie można wyrazić za pomocą jednej cechy, ani też nie można zmierzyć bezpośrednio, niektóre cząstkowe struktury przestrzenne można ujmować syntetycznie przy pomocy cech agregatowych. Cechy takie traktowane są wówczas jako funkcja rzeczywista bezpośrednio obserwowalnych i mierzalnych, czyli ilościowych cech prostych reprezentujących istotne elementy i powiązania danej struktury w układzie jednostek przestrzennych (Wysocki 1996). Wskaźniki agregatowe wykorzystywane były wielokrotnie do oceny przydatności różnych terenów dla rozwoju turystyki (np. Guzik, Ostrowska 1994 ocena atrakcyjności turystycznej gmin Polski południowo-wschodniej, Nowak 1975 waloryzacja turystyczna regionu krakowskiego, Kukuła 1994 waloryzacja województw wg poziomu zagospodarowania turystycznego i warunków przyrodniczych). Od lat 90. próbowano także powiązać rozwój agroturystyki z różnym typami przestrzeni turystycznej (np. Liszewski, 1995). Wojciechowska (2009, s. 140-145) zaproponowała także, na podstawie typogramów województw według bazy agroturystycznej, podział województw na grupy i podgrupy, co w rezultacie pozwoliło na wyodrębnienie typów przestrzeni turystycznej (regionów rozwoju turystyki wiejskiej), uwzględniających agroturystykę (jednak nie nazywając regionów rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej). Podobnie Jalinik (2009, s. 81-83), przedstawił przestrzenne rozmieszczenie obiektów agroturystycznych w północno-wschodniej i wschodniej Polsce, nie zdefiniował jednak regionów rozwoju agroturystyki na analizowanym obszarze. 2. Cel, źródła danych oraz metody badań Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zróżnicowania wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej Polski i ocena jej atrakcyjności, ze szczególnym uwzględnieniem przestrzeni agroturystycznej, na podstawie badań dotyczących regionalnych i lokalnych uwarunkowań rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki oraz regionalizacji agroturystycznej i oceny atrakcyjności przestrzeni agroturystycznej prowadzonych w ramach dwóch projektów badawczych realizowanych latach 2009-2013 2. W analizach wykorzystano dane wtórne (Bank Danych Lokalnych GUS, roczniki i inne publikacje GUS, dane i materiały źródłowe Instytutu Turystyki, Ministerstwa Sportu i Turystyki, Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne, Ośrodków Doradztwa Rolniczego itd.) oraz dane pierwotne pochodzące z badań ankietowych (wywiad standaryzowany) przeprowadzonych w gospodarstwach agroturystycznych i innych obiektach turystyki wiejskiej we wszystkich 16 województwach, w latach 2008-2010. Łącznie uzyskano wyniki z ankiet z ponad 800 gospodarstw agroturystycznych i obiektów turystyki wiejskiej, z czego do analiz wykorzystano dane z 798 ankiet (ze względu na kompletność uzyskanych informacji). Badane gospodarstwa stanowiły około 9,0% ogółu tego typu obiektów funkcjonujących wówczas w Polsce, zidentyfikowanych przez Instytut Turystyki (Jagusiewicz, Legienis 2007). Na podstawie badań (opinii właścicieli badanych obiektów turystycznych, wyrażonych w badaniach ankietowych), określono czynniki warunkujące rozwój turystyki wiejskiej w Polsce, w tym w szczególności rozwój agroturystyki. Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych (opinii wyrażonych przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych) zidentyfikowano czynniki warunkujące rozwój agroturystyki i turystyki wiejskiej w Polsce, które później wykorzystano do dalszych analiz. Poza czynnikami niemierzalnymi lub bardzo trudnymi do zmierzenia (cechy jakościowe), takimi jak: umiejętności i wiedza właścicieli gospodarstw agroturystycznych i kwater turystyki wiejskiej dotycząca prowadzenia gospodarstwa agroturystycznego lub kwatery turystyki wiejskiej, odpowiednie cechy osobowości członków rodzin zajmujących się agroturystyką lub turystyką wiejską oraz gościnność miejscowej ludności, najistotniejszymi determinantami rozwoju turystyki wiejskiej okazały się walory przyrodniczo-krajobrazowe (zwłaszcza dostępność lasów, obszarów chronionych i zbiorników wodnych), walory antropogeniczne (zabytki, muzea) oraz cechy o charakterze społeczno-ekonomicznym (gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich, stopa bezrobocia rejestrowanego w powiatach i przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na wsi na 1 osobę). Na podstawie przesłanek merytorycznych zestawiono więc osiem mierzalnych cech diagnostycznych (tabela 1), przy pomocy których przeprowadzono regionalizację i waloryzację obszarów wiejskich powiatów ziemskich Polski 3. 2 Granty badawcze własne: Regionalizacja agroturystyczna Polski a przestrzeń agroturystyczna ocena atrakcyjności i potencjału turystycznego regionów agroturystycznych (N N114210040) oraz Regionalne i lokalne uwarunkowania rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej w Polsce (N N114 265235). 3 Z analiz wyłączono obszary 65 powiatów grodzkich (miast na prawach powiatów), uznając, że nie stwarzają one odpowiednich warunków do rozwoju turystyki wiejskiej, w tym w szczególności do rozwoju agroturystyki. 3

Tabela 1. Zestawienie cech prostych - czynników rozwoju turystyki wiejskiej, zidentyfikowanych w badaniach ankietowych i wykorzystanych do dalszych analiz Symbol cechy Nazwa zmiennej Sposób obliczania wartości zmiennej (jednostki miary) 4 (zmiennej) X 1 Lesistość udział lasów i gruntów leśnych w powierzchni ogółem powiatu [%] X 2 Jeziorność udział wód śródlądowych w powierzchni ogółem powiatu [%] X 3 Obszary chronione udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem [%] X 4 Zaludnienie gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich [liczba osób/1 km 2 ] X 5 Bezrobocie stopa bezrobocia rejestrowanego [%] X 6 Mieszkania przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na wsi na 1 osobę w m 2 [m 2 /osobę] X 7 Zabytki liczba zabytków na 100km 2 powierzchni powiatu [liczba obiektów/100 km 2 ] X 8 Muzea liczba muzeów na 1000 km 2 [liczba obiektów/1000 km 2 ] Źródło: Opracowanie własne Do przeprowadzenia regionalizacji turystycznej wykorzystano analizę skupień (metodę k-średnich), która miała na celu wyodrębnienie w danej zbiorowości takich jednostek wielocechowych, z których każdą można traktować jako punkt w wielowymiarowej przestrzeni cech, jednorodnych G grup, gdzie 1<G<N, w taki sposób, aby jednostki znajdujące się w obrębie każdej z nich były, w sensie geometrycznym, bardziej podobne do siebie niż do jednostek należących do innych grup (Wysocki 1996 za Mandel 1988, Bratchell 1989, Rozin 1979). Cechą charakterystyczną niehierarchicznych metod grupowania, do których zalicza się metodę k-średnich, jest to, że już na wstępie trzeba określić liczbę klas, na którą będzie dzielona dana zbiorowość, ponieważ zakłada się w niej, iż a priori znana jest liczba skupień (Stanisz 2007). Stosując metodę k-średnich dzieli się populację na k grup tak, aby zminimalizować wielkość wewnątrzgrupowej wariancji (Grabiński, Wydymus, Zeliaś 1989). Wstępny etap analizy metodą k-średnich polega na przekształceniu macierzy danych (R) poprzez standaryzowanie wartości zmiennych na podstawie wzoru: Z ij =, i=1,2,...,n; j=1,2,...,p gdzie: Z ij standaryzowana wartość j-tej zmiennej dla i-tej jednostki (powiatu), X j wartość j-tej zmiennej dla i-tej jednostki (powiatu), średnia wartość j-tej zmiennej, S j odchylenie standardowe p-tej zmiennej. Zestandaryzowane wartości cech zestawione w (N P) wymiarową macierz Z były punktem wyjścia do klasyfikacji powiatów. Obliczenia rozpoczęto od ustalenia k losowych skupień, w obrębie których przemieszczane były badane obiekty, tak aby minimalizować zmienność wewnątrz tych skupień i maksymalizować zmienność między skupieniami. W kolejnych etapach stosowania metody k-średnich obiekty przenoszone są z klas i do klas tak, aby uzyskać najbardziej istotne wyniki analizy wariancji. Bada się więc średnie dla danego skupienia i zmiennej, aby w ten sposób oszacować na ile wyodrębnione k skupienia są względem siebie różne. W idealnej sytuacji otrzymane średnie są wyraźnie różne dla większości uwzględnionych zmiennych. W tabeli 2 przedstawiono charakterystyki liczbowe cech opisujących uwarunkowania rozwoju gospodarstw agroturystycznych w badanych powiatach ziemskich w Polsce. Największą zmiennością charakteryzowały się wskaźniki: jeziorności (ponad 120%) i liczby muzeów na 1000 km 2 (ponad 115%), najmniejszą natomiast wskaźnik przeciętnej powierzchnia użytkowej mieszkania na wsi na 1 osobę w m 2 (niecałe 12%). Tabela 2. Charakterystyki liczbowe cech opisujących uwarunkowania rozwoju turystyki wiejskiej na obszarze 314 powiatów ziemskich w Polsce Charakterystyki Lesistość Jeziorność Obszary chronione minimum 1,50 0,05 0,00 11,25 3,50 19,39 2,20 0,00 średnia arytmetyczna 28,22 1,48 31,64 60,47 16,09 25,23 12,21 1,69 mediana brzegowa 25,56 0,93 25,99 48,71 15,45 24,89 9,63 1,29 maksimum 70,06 13,31 99,92 297,45 35,30 39,13 59,55 13,46 współczynnik zmienności (w %) 45,98 120,34 73,12 73,54 37,70 11,95 70,40 115,50 4 Dane dotyczą 2009 r., za wyjątkiem udziału wód śródlądowych w powierzchni ogółem powiatów (2007) i liczby zabytków na 100 km 2 powierzchni ogólnej powiatów (2011). 4 Zaludnienie Bezrobocie Mieszkania Zabytki Muzea

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS, Warszawa 2011, Rejestru zabytków nieruchomych Narodowego Instytutu Dziedzictwa [w:] http://www.nid.pl/idm,580,zabytki-nieruchome.html (12.05.2011) oraz niepublikowanych danych urzędów marszałkowskich z poszczególnych województw (powierzchnia wód śródlądowych). W drugim etapie przeprowadzono klasyfikację powiatów opisywanych za pomocą cech określających czynniki rozwoju gospodarstw agroturystycznych przy użyciu metody k-średnich. Kolejnym krokiem było określenie stosownego podziału zbiorowości powiatów na klasy. Wstępnie przeprowadzono podział populacji 314 powiatów ziemskich na 4, 5, 6 i 7 klas, po weryfikacji merytorycznej ostatecznie przyjęto do analizy podział na 5 skupień. W tabeli 3 przedstawiono międzyklasowe zróżnicowanie czynników rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki w powiatach ziemskich (wartości średnich harmonicznych w pięciu wyodrębnionych klasach). Tabela 3. Międzyklasowe zróżnicowanie czynników rozwoju turystyki wiejskiej dla 314 powiatów ziemskich w Polsce (wartości średnich harmonicznych w klasach) Symbol cechy (zmiennej) Czynniki rozwoju agroturystyki Klasa powiatów ziemskich I II III IV V Polska X 1 Lesistość 26,15 41,60 21,69 32,20 23,71 30,03 X 2 Jeziorność 1,65 1,61 0,98 3,51 0,78 1,62 X 3 Obszary chronione 28,93 57,66 18,41 30,44 21,52 32,77 X 4 Zaludnienie 150,11 51,91 51,95 31,57 50,60 51,12 X 5 Bezrobocie 8,62 15,80 17,82 23,42 13,03 15,04 X 6 Mieszkania 29,31 24,13 24,86 22,54 26,21 25,43 X 7 Zabytki 18,00 9,43 28,04 11,02 7,80 11,22 X 8 Muzea 5,36 1,49 2,73 0,82 1,02 1,46 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS, Warszawa 2011, Rejestru zabytków nieruchomych Narodowego Instytutu Dziedzictwa [w:] http://www.nid.pl/idm,580,zabytki-nieruchome.html (12.05.2011) oraz niepublikowanych danych urzędów marszałkowskich z poszczególnych województw (powierzchnia wód śródlądowych). Grupowanie powiatów metodą k-średnich pozwoliło na wyodrębnienie 5 klas powiatów o podobnych warunkach dla rozwoju analizowanych form turystyki, które wskazują na wyodrębnianie się regionów rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej w Polsce (między innymi wyraźnie ukształtowany region wschodni, dwa lub trzy regiony na północy kraju, trzy regiony górskie oraz region centralny). W etapie czwartym wyodrębniono cechy charakterystyczne pozwalające na identyfikację typów określających uwarunkowania rozwoju gospodarstw agroturystycznych za pomocą analizy wartości testu różnic średnich w zbiorowości i w klasach. W tabeli 4 zestawiono wartości testu różnic średnich wskaźników opisujących uwarunkowania rozwoju gospodarstw agroturystycznych w powiatach ziemskich według 5 wyodrębnionych klas. Tabela 4. Wartości testu różnic średnich wskaźników opisujących uwarunkowania rozwoju turystyki wiejskiej w 314 powiatach ziemskich w Polsce Klasa Lesistość Jeziorność Obszary chronione Zaludnienie V -5,75-5,50-6,25-1,92-6,83 4,46-6,29-4,45-4,07 Źródło: Obliczenia własne Kolejny etap polegał na opisaniu każdej klasy typologicznej na podstawie układu wskaźników, tj. cech o wartościach wyrażonych za pomocą wskaźników natężenia (zabytki, muzea, zaludnienie, mieszkania) lub struktury (lesistość, jeziorność, obszary chronione, bezrobocie), obliczonych za pomocą klasowych średnich harmonicznych (tabela 5). Opisu klas typologicznych dokonano na podstawie analizy wartości testu różnic średnich cech ciągłych. Test ten jest postaci (Lebart, Morineau i Piron 1995; Wysocki 1999): 5 Bezrobocie Mieszkania Zabytki Muzea Uśredniona wartość testu I -0,86 0,62-0,84 13,21-6,07 7,44 3,30 8,66 3,18 II 9,17 0,29 11,33-1,26 0,63-2,91-3,15-0,64 1,68 III -3,60-2,14-3,82-0,92 2,46-0,45 12,24 3,89 0,96 IV 0,83 8,27-0,79-4,80 10,39-7,48-1,40-3,17 0,23

t j x j x j (dla 1, 2,, k, j 1, 2,, p ) s j Wartość testu różnic średnich pozwala mierzyć odległość między średnią dla -tej klasy a średnią ogólną j-tej cechy w jednostkach błędu średniej klasowej, gdzie zależnego n jednostek -tej klasy, s 2 j N n s N 1 n 2 j jest wariancją średniej w przypadku losowania 2 s j jest wariancją empiryczną j-tej cechy, a N n N 1 jest tzw. poprawką związaną z skończoną zbiorowością o liczebności N. Rozkład średnich klasowych przybliża się za pomocą rozkładu normalnego. Przyjmuje się, że wartość średniej danej cechy w klasie nie różni się od średniej ogólnej w przedziale liczbowym od -1,96 do 1,96 (przy poziomie istotności 5%). A zatem cechę uznaje się za charakterystyczną, jeśli wartość bezwzględna testu jest większa od 2. Identyfikacji typów uwarunkowań rozwoju gospodarstw agroturystycznych dokonano za pomocą średnich wartości testu dla badanych cech: p 1 t (dla 1, 2,, k t j p j 1 ), gdzie t pokazują typ uwarunkowań rozwojowych gospodarstw agroturystycznych w -tej klasie. Każda wyodrębniona klasa odpowiada pewnemu typowi powiatów, zidentyfikowanemu na podstawie cech głównych, czyli charakterystyk, które można wyróżnić dokonując porównania wartości średnich klasowych z odpowiednimi średnimi w zbiorowości lub na podstawie analizy wartości różnic średnich w klasach i w zbiorowości (Wysocki 1996). W tabeli 5 przedstawiono zestawienie wyodrębnionych pięciu typów powiatów oraz ich krótki opis. Wyodrębnienie 5 klas powiatów o podobnych warunkach dla rozwoju analizowanych form turystyki, wskazują na wyodrębnianie się regionów rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki w Polsce (między innymi wyraźnie ukształtowany region wschodni, dwa lub trzy regiony na północy kraju, trzy regiony górskie oraz region centralny). Dla określenia stopnia rozwoju funkcji turystycznej powiatów ziemskich, przeprowadzono także ocenę ich atrakcyjności turystycznej przy pomocy odpowiednich wskaźników rozwoju ruchu turystycznego (m.in. liczby miejsc noclegowych na 1000 ludności wskaźnik Baretje a i Deferta 5, udzielonych noclegów na 1000 ludności oraz korzystających z noclegów na 1000 wskaźnik Schneidera 6 ). 3. Wyniki badań Na mapie 1 przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie powiatów ziemskich według wyodrębnionych pięciu typów (podobieństwa czynników warunkujących rozwój turystyki wiejskiej i agroturystyki), które określono jako: - powiaty ziemskie typu miejskiego (25), - powiaty ziemskie typu przyrodniczego (75), - powiaty ziemskie o walorach antropogenicznych (39), - powiaty ziemskie typu pojeziernego (53), - powiaty ziemskie tzw. mało charakterystyczne (122). Powiaty ziemskie typu miejskiego (typ 1), charakteryzują się położeniem wokół dużych aglomeracji miejskich (śląskiej, warszawskiej i poznańskiej) oraz związaną z tą lokalizacją dużą gęstością zaludnienia i mniejszymi wskaźnikami bezrobocia rejestrowanego. Charakterystyczne dla tej grupy jest także większe natężenie walorów antropogenicznych i mniejszy udział walorów krajobrazowo-przyrodniczych (lesistość, jeziorność i udział obszarów chronionych). Ten typ powiatów charakteryzuje się dużym zagęszczeniem gospodarstw agroturystycznych na jednostkę powierzchni. Przeciętnie na każde 100 km 2 przypada w tej grupie 6,5 gospodarstw i aż 77,6 miejsc noclegowych w kwaterach agroturystycznych. Typ 2 powiaty ziemskie typu przyrodniczego ciągną się pasem w północno-zachodniej Polsce od woj. lubuskiego przez północną część woj. wielkopolskiego i dalej od woj. kujawsko-pomorskiego do pomorskiego a na południu obejmują Karpaty i Pogórze Karpackie aż po obszar Gór Świętokrzyskich. Charakteryzują się one wysokimi wskaźnikach lesistości oraz z dużym udziałem obszarów chronionych w powierzchni ogółem, natomiast bardzo niskim wskaźnikiem jeziorności i niskimi wskaźnikami gęstości walorów antropogenicznych (mało zabytków i muzeów przypadających na jednostkę powierzchni). Typ 3, nazwany antropogenicznym, obejmuje 39 powiatów, przede wszystkim z woj. dolnośląskiego, wielkopolskiego i opolskiego (oraz pojedyncze powiaty rozrzucone na obszarze całej Polski). Najbardziej 5 Wskaźnik Baretje a i Deferta (T B.D. ), czyli wskaźnik funkcji turystycznej obszaru, wyrażający liczbę turystycznych miejsc noclegowych przypadających na 1000 mieszkańców stałych. 6 Wskaźnik Schneidera (T S ), tj. wskaźnik intensywności ruchu turystycznego, określony liczbą turystów korzystających z noclegów przypadających na 1000 mieszkańców stałych. 6

charakterystyczną cechą tego skupienia jest duże zagęszczenie walorów antropogenicznych na jednostkę powierzchni (zabytków i muzeów), natomiast gorsze warunki przyrodniczo-krajobrazowe (niska lesistość, jeziorność i mały udział obszarów chronionych). Ponadto powiaty te cechują się stosunkowo wysokimi wskaźnikami bezrobocia rejestrowanego. W tej grupie powiatów funkcjonuje stosunkowo dużo gospodarstw agroturystycznych. Średnio na 100 km 2 przypadało 3,2 gospodarstwa i 33,7 miejsc noclegowych. Powiaty ziemskie typu 4, tzw. pojeziernego, charakteryzują się lokalizacją na obszarach pojeziernych i najwyższymi wskaźnikami jeziorności (średnia jeziorność 3,51%). Stosunkowo mało jest jednak na tym obszarze walorów antropogenicznych przypadających na jednostkę powierzchni. Powiaty tego typu rozciągają się pasem w północnej części Polski, od woj. zachodniopomorskiego, przez kujawsko-pomorskie do warmińsko-mazurskiego. Są rzadko zaludnione na obszarach wiejskich, ale charakteryzują się dużym bezrobociem. Przeciętne zagęszczenie gospodarstw agroturystycznych wynosi na tym obszarze 2,5 gospodarstwa na 100 km 2, co odpowiada 24,7 miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych na 100 km 2. Mapa 1. Rozmieszczenie powiatów według typów wyodrębnionych na podstawie podobieństwa uwarunkowań rozwoju gospodarstw agroturystycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 20 z wykorzystaniem programu STATISTICA PL Powiaty ziemskie typu 5, określone jako powiaty mało charakterystyczne, obejmują aż 122 jednostki, zlokalizowane głównie w centralnej i wschodniej Polsce. Powiaty te rozciągają się na obszarze od wschodniej części woj. dolnośląskiego, przez południową i wschodnią Wielkopolskę, dalej przez woj. łódzkie, obejmują znaczną część woj. mazowieckiego aż po Lubelszczyznę i Podlasie. Ta grupa powiatów charakteryzuje się stosunkowo małym udziałem obszarów o walorach przyrodniczo-krajobrazowych (niska lesistość, mała jeziorność i mały udział obszarów chronionych) i małym zagęszczeniem walorów antropogenicznych. Spośród wszystkich pięciu wyróżnionych typów powiatów wyróżniają się największą przeciętną powierzchnią użytkową mieszkań na wsi przypadającą na 1 osobę. W tej grupie powiatów funkcjonuje relatywnie najmniej gospodarstw agroturystycznych (przeciętnie na 100 km 2 przypada tylko 1,4 gospodarstwa i 12,6 miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych). 7

Typ I II III IV V Tabela 5. Typologia powiatów ziemskich w Polsce według podobnych uwarunkowań rozwoju gospodarstw agroturystycznych Opis typu Powiaty ziemskie typu miejskiego, charakteryzujące się położeniem wokół dużych aglomeracji miejskich, dużą gęstością zaludnienia (trzykrotnie większą niż dla pozostałych klas powiatów), ale najmniejszym bezrobociem rejestrowanym; ponadto o dużym natężeniu walorów antropogenicznych (szczególnie muzeów) i mniejszym udziale walorów krajobrazowo-przyrodniczych 0,9 tys. gospodarstw agroturystycznych (10,9 tys. miejsc noclegowych), tj. 6,5 gospodarstw na 100 km 2 (77,6 miejsc noclegowych na 100 km 2 ) Powiaty ziemskie typu przyrodniczego o wysokich wskaźnikach lesistości oraz z dużym udziałem obszarów chronionych w powierzchni ogółem (ponad 50%), o niskim wskaźniku jeziorności i stosunkowo niskich wskaźnikach gęstości walorów antropogenicznych 3,7 tys. gospodarstw agroturystycznych (35,9 tys. miejsc noclegowych), tj. 4,6 gospodarstw na 100 km 2 (45,4 miejsc noclegowych na 100 km 2 ) Powiaty ziemskie typu antropogenicznego, charakteryzujące się dużym zagęszczeniem walorów antropogenicznych (szczególnie zabytków), natomiast gorszymi warunkami przyrodniczokrajobrazowymi (niską lesistością, jeziornością i małym udziałem obszarów chronionych), natomiast stosunkowo wysokimi wskaźnikami bezrobocia 0,9 tys. gospodarstw agroturystycznych (9,5 tys. miejsc noclegowych), tj. 3,2 gospodarstw na 100 km 2 (33,7 miejsc noclegowych na 100 km 2 ) Powiaty ziemskie typu pojeziernego charakteryzujące się lokalizacją na obszarach pojeziernych i najwyższymi wskaźnikami jeziorności (średnia powyżej 3,5%), o małej gęstości walorów antropogenicznych (zabytków i muzeów), bardzo rzadko zaludnione na obszarach wiejskich, ale charakteryzujące się dużym bezrobociem, 1,6 tys. gospodarstw agroturystycznych (15,6 tys. miejsc noclegowych), tj. 2,5 gospodarstw na 100 km 2 (24,7 miejsc noclegowych na 100 km 2 ) Powiaty ziemskie mało charakterystyczne cechujące się najniższą jeziornością, małym udziałem obszarów o walorach przyrodniczokrajobrazowych i małą gęstością walorów antropogenicznych (zabytków i muzeów), o stosunkowo niskim bezrobociu rejestrowanym 1,7 tys. gospodarstw agroturystycznych (15,2 tys. miejsc noclegowych), tj. 1,4 gospodarstw na 100 km 2 (12,6 miejsc noclegowych na 100 km 2 ) Liczba powiatów ziemskich w województwach śląskie 9, małopolskie 8, mazowieckie 5, lubelskie 1, pomorskie 1, wielkopolskie 1 podkarpackie 12, świętokrzyskie 9, lubuskie 8, wielkopolskie 8, małopolskie 7, kuj.-pomorskie 6, pomorskie 5, dolnośląskie 3, mazowieckie 3, opolskie 3, podlaskie 3, lubelskie 2, śląskie 2, warm.-mazurskie 2, zachodniopomorskie 2 dolnośląskie 14, wielkopolskie 6, opolskie 5, pomorskie 3, lubuskie 2, łódzkie 2, podkarpackie 2, kuj.-pomorskie 1, mazowieckie 1, świętokrzyskie 1, warm.-mazurskie 1, zachodniopomorskie 1 warm.-mazurskie 16, kuj.-pomorskie 11, zachodniopomorskie 11, pomorskie 6, mazowieckie 4, lubuskie 2, dolnośląskie 1, podkarpackie 1, wielkopolskie 1 mazowieckie 24, łódzkie 19, lubelskie 17, wielkopolskie 15, podlaskie 11, dolnośląskie 8, podkarpackie 6, śląskie 6, małopolskie 4, zachodniopomorskim 4, opolskie 3, świętokrzyskim 3, kuj.-pomorskie 1, pomorskie 1 Liczba powiatów Źródło: Obliczenia własne Dla zidentyfikowanych pięciu typów powiatów ziemskich przeprowadzono także ocenę ich atrakcyjności turystycznej przy pomocy trzech wskaźników rozwoju ruchu turystycznego (liczby miejsc noclegowych na 1000 8 25 75 39 53 122

ludności wskaźnik Baretje a i Deferta, udzielonych noclegów na 1000 ludności oraz korzystających z noclegów na 1000 wskaźnik Schneidera 7 ). Wyniki tych obliczeń przedstawia tabela 6. Najwyższymi wskaźnikami rozwoju ruchu turystycznego charakteryzują się powiaty ziemskie skupione w typie I ( typu miejskiego ) i III (typu antropogenicznego ). Zdecydowanie najsłabiej wykształciła się funkcja turystyczna w powiatach typu V ( mało charakterystycznych ). Tabela 6. Wybrane średnie wskaźniki rozwoju ruchu turystycznego obliczone dla wydzielonych 5 typów powiatów ziemskich Typ Wskaźnik liczby miejsc noclegowych na 1000 ludności (wskaźnik Baretje a i Deferta) Wskaźnik udzielonych noclegów na 1000 ludności Wskaźnik liczby korzystających z noclegów na 1000 ludności (wskaźnik Schneidera) Liczba powiatów I 33,8 2984,9 953,3 25 II 21,5 1573,6 490,0 75 III 36,2 2854,6 703,1 39 IV 29,9 1980,7 474,3 53 V 13,3 1074,6 322,6 122 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS, Warszawa 2013 (dane dla 2012 r.). Według Lijewskiego, Mikułowskiego i Wyrzykowskiego (2002) funkcja turystyczna zaczyna się wykształcać, gdy wartość wskaźnika Baretje a i Deferta przekracza 1000 miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców, a przy poziomie wskaźnika od 1000 do 5000 funkcje turystyczne obszaru są zwykle już dobrze rozwinięte i są to wartości wskaźnika charakterystyczne dla miejscowości (obszarów) turystyki pobytowej. Według GUS wskaźniki liczby miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców są bardzo zróżnicowane dla poszczególnych powiatów i tylko dla 3 powiatów ziemskich w Polsce przekraczają 300 miejsc noclegowych na 1000 ludności. Przykładowo najwyższymi wskaźnikami charakteryzuje się powiat kamieński (409,4) i powiat kołobrzeski (318,2) należące do typu V oraz powiat tatrzański (339,1) należący do typu I. Pamiętać należy także, że o rozwoju turystyki na obszarach wiejskich świadczy nie tylko wzrost podaży usług turystycznych, ale przede wszystkich zwiększający się ruch turystyczny (wskazują na zmiany liczby udzielonych noclegów oraz korzystających z noclegów). Szacunki wskazują, że na terenach wiejskich wypoczywa rocznie około 1/4 ogółu turystów w Polsce. Z literatury przedmiotu wynika także, że cechą charakterystyczną rozmieszczenia ruchu turystycznego na terenach wiejskich jest jego koncentracja w tradycyjnych regionach turystycznych: nadmorskich, górskich i pojeziernych (Durydiwka 2005, s. 18). Obszary wiejskie Polski charakteryzują się bowiem nie tylko zróżnicowanym zagospodarowaniem turystycznym, ale przede wszystkim zróżnicowanymi walorami, umożliwiającymi rozwój turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki (szerzej na ten temat Przezbórska 2011). 4. Podsumowanie W artykule przedstawiono wybrane wyniki badań dotyczących regionalnych i lokalnych uwarunkowań rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki oraz regionalizacji agroturystycznej i oceny atrakcyjności przestrzeni agroturystycznej w Polsce. Przeprowadzona analiza skupień umożliwiła grupowanie powiatów ziemskich w taki sposób, aby stopień ich wzajemnego powiązania w ramach tej samej grupy był jak największy, a z obiektami (powiatami) z pozostałych grup jak najmniejszy. Analiza skupień może więc być wykorzystywana do wykrywania pewnych struktur w danych bez ich wyjaśniania czy interpretacji dlaczego one występują. W przeprowadzonej analizie powiatów ziemskich pod kątem podobnych uwarunkowań dla rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki, wstępnie przeprowadzono podział badanej zbiorowości na 4, 5, 6 i 7 klas, ostatecznie po analizie merytorycznej przyjęto do opisu i dalszej analizy podział na 5 skupień - 5 jednorodnych typów powiatów podobnych uwarunkowaniach rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej, które nazwano: - typ 1 powiaty ziemskie typu miejskiego, - typ 2 powiaty ziemskie typu przyrodniczego, - typ 3 powiaty o walorach antropogenicznych, - typ 4 powiaty pojezierne, - typ 5 tzw. powiaty mało charakterystyczne. We wszystkich zidentyfikowanych typach powiatów ziemskich powstały i funkcjonują gospodarstwa agroturystyczne, jednak zdecydowanie największe zagęszczenie obiektów zaobserwowano w typie II (4,6 gospodarstw na 100 km 2, tj. przeciętnie 45,4 miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych na każde 100 km 2 ) i w typie I (6,5 gospodarstwa na 100 km 2, tj. około 77,6 miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych na każde 100 km 2 ). Typ II stwarza dobre warunki dla rozwoju agroturystyki przez wysokie wskaźniki lesistości oraz duże udziały 7 Wskaźniki obliczono dla turystycznych obiektów noclegowych, do których zaliczono (zgodnie z metodyką stosowana przez GUS): hotele, motele, pensjonaty, inne obiekty hotelowe, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska młodzieżowe, szkolne schroniska młodzieżowe, ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, ośrodki szkoleniowowypoczynkowe, domy pracy twórczej, zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych, pola biwakowe, kempingi, obiekty do wypoczynku sobotnio-niedzielnego i świątecznego, zakłady uzdrowiskowe i inne, a także kwatery agroturystyczne i pokoje gościnne (kwatery prywatne). 9

obszarów chronionych w powierzchni ogółem, a więc walory krajobrazowo-przyrodnicze, które nieodłącznie związane z rozwojem tej formy turystyki. Typ I, z kolei, charakteryzuje się największym zagęszczeniem gospodarstw agroturystycznych i miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych na 100 km 2 powierzchni ze wszystkich zidentyfikowanych grup, więc także sprzyja rozwojowi agroturystyki. Może to wynikać z bliskości dużych aglomeracji miejskich i łatwości dojazdu do nich, co sprzyja rozwojowi turystyki krótkookresowej, np. weekendowej. Najsłabsze uwarunkowania dla rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki występują w ramach typu V (tzw. powiatów mało charakterystycznych ), zlokalizowanych głównie w centralnej i wschodniej Polsce. Ta grupa powiatów, choć bardzo liczna, bo skupia aż 122 powiaty ziemskie, jest stosunkowo mało wyrazista na tle pozostałych w odniesieniu do analizowanych czynników, charakteryzując się małą gęstością walorów przyrodniczo-krajobrazowych i antropogenicznych. Jedyne, co wyróżnia tą grupę powiatów ziemskich spośród wszystkich pięciu rozpatrywanych typów jest stosunkowo większa przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań na wsi przypadającą na 1 osobę (choć jest to cecha, która w całej analizowanej zbiorowości charakteryzowała się najmniejszą zmiennością). W ramach każdego z wyróżnionych typów powiatów można próbować wyróżnić w przestrzeni geograficznej pewne mniejsze, bardziej jednorodne obszary o podobnych uwarunkowaniach rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej oraz o podobnej lokalizacji geograficznej. Jeśli regiony potraktować jako obszary o jednakowym typie środowiska geograficznego (Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 2002, s. 272), to w ramach uzyskanych typów (skupień powiatów), na podstawie przesłanek merytorycznych, można w przestrzeni geograficznej Polski w ujęciu położenia geograficznego (Gołembski 1999, s. 38) zaproponować wyróżnienie następujących regionów o podobnych uwarunkowaniach rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej: - typ I powiaty ziemskie typu miejskiego : region poznański, region warszawski, region śląsko-małopolski; - typ II powiaty typu przyrodniczego : region lubusko-północno-wielkopolski, region kaszubsko-tucholski, region świętokrzyski, region karpacki; - typ III powiaty o walorach antropogenicznych : region dolnośląsko-opolski; - typ IV powiaty pojezierne : region pojezierzy północno-zachodnich (pomorski), region pojezierzy północnowschodnich (olsztyńsko-mazurski); - typ V powiaty mało charakterystyczne : region centralnej Polski (wielkopolsko-łódzki), region wschodni (podlasko-lubelski). Wymienione regiony mają do zaproponowania zróżnicowaną ofertę agroturystyczną ze względu na rozpatrywane cechy tych obszarów. W regionach zlokalizowanych w ramach typów II i IV będzie to oferta bardziej związana z obecnością walorów przyrodniczych, natomiast w regionach zlokalizowanych w ramach typu I i III będzie to oferta bardziej związana z działalnością człowieka i walorami antropogenicznymi (kulturowymi). Regiony w ramach typu V, o bardzo niewielkiej bazie noclegowej w gospodarstwach agroturystycznych, ze względu na mniejsze natężenie walorów turystycznych, zarówno przyrodniczych, jak i antropogenicznych, będą wymagały ze strony właścicieli gospodarstw agroturystycznych większego wysiłku dla stworzenia konkurencyjnych i rozpoznawalnych produktów. Literatura Podregiony, powiaty, gminy, roczniki statystyczne, urzędy statystyczne poszczególnych województw 2010. Bank Danych Lokalnych, GUS, Warszawa 2011, http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks (dostęp 10.05.2011 r.) Baza danych GMINA: Instytut Turystyki, http://www.intur.com.pl/wojewodztwa/index_woj.php (dostęp 10.05.2011 r.) Drzewiecki M., Agroturystyka współczesna w Polsce, WSZTiH w Gdańsku, Gdańsk 2009. Drzewiecki M., Wiejska przestrzeń rekreacyjna, Instytut Turystyki, Warszawa 1992. Drzewiecki M., Rola przestrzeni wiejskiej w rekreacji, Problemy Turystyki, nr 1/1985, Instytut Turystyki, Warszawa1985. Durydiwka M. Zróżnicowanie rozwoju funkcji turystycznej na obszarach wiejskich w Polsce, Sawicki B., Bergier J. red. nauk.: Uwarunkowania rozwoju turystyki związanej z obszarami wiejskimi, Wydawnictwo PWSZ im. Papieża Jana Pawła II, Biała Podlaska 2005. Gaworecki W., W., Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. Gołembski G. red., Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002. Gołembski G., Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A., Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społecznogospodarczych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989. Guzik H., Ostrowska B., Syntetyczna ocena atrakcyjności turystycznej gmin południowo-wschodniej Polski, Folia Turistica nr 4, AWF w Krakowie, Kraków 1994. Jagusiewicz A., Legienis H., Zasoby bazy noclegowej indywidualnego zakwaterowania w Polsce w 2007 r., Instytut Turystyki, Warszawa 2007. Jalinik M., Uwarunkowania i czynniki rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich, Rozprawy Naukowe Nr 173, Biblioteka Ekonomii, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2009. Kukuła K., Próba waloryzacji województw ze względu na zagospodarowanie turystyczne i środowisko naturalne, Folia Turistica nr 4, AWF, s. 135-140, Kraków 1994. 10

Lebart L., Morineau A., Piron M.: Statistiue exploratoire multidimensionnelle. Dunod, Paris 1995. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa 2002. Liszewski S., Przestrzeń turystyczna, Turyzm, t. 5, z. 2, s. 87-103, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1995. Liszewski S., Przestrzeń turystyczna Polski. Koncepcja regionalizacji turystycznej, Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, I. Jażewicz red., Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2009, http://www.turyzm.edu.pl/obrazki/liszewski.pdf (dostęp: 22.07.2010 r.) Milewski D., Regionalne uwarunkowania rozwoju turystyki na przykładzie województwa zachodniopomorskiego. Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Rozprawy i Studia (DXCII) 518, Szczecin 2005. Niepublikowane dane urzędów marszałkowskich z poszczególnych województw (powierzchnia wód śródlądowych). Nowak Z., Zastosowanie metody skalowej i agregatowej do waloryzacji regionu (na przykładzie regionu krakowskiego), Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie, z. 62, Kraków 1975. Przezbórska L., Regionalne zróżnicowanie rozwoju funkcji turystycznej obszarów wiejskich w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem funkcji agroturystycznej), Roczniki Naukowe SERiA tom XIII, zeszyt 3,, s. 254 259, Warszawa Poznań Wrocław 2011. Przezbórska L., Waloryzacja obszarów wiejskich dla rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki w Polsce (na przykładzie województwa wielkopolskiego), Młynarczyk Z., Potocka I., Zajadacz A. red. Turystyka i Rekreacja Studia i Prace: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, tom VI: Turystyka zrównoważona, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010. Rejestr zabytków nieruchomych Narodowego Instytutu Dziedzictwa, http://www.nid.pl/idm,580,zabytkinieruchome.html (dostęp: 12.05.2011 r.). Sikora J., Agroturystyczny biznes. Poradnik organizatora turystyki, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego sp. z o.o., Bydgoszcz 1995. Sikora J., Organizacja rynku turystycznego, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1999. Sikora J. Agroturystyka. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012. Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, Tom 3. Analizy wielowymiarowe, Wydawnictwo StatSoft, Kraków 2007. Strategia rozwoju krajowego produktu turystycznego, Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, Warszawa 1997. Sustainable Tourism For Development, A Guidebook, Enhancing capacities for Sustainable Tourism for development in developing countries, Enhancing capacities for Sustainable Tourism for development in developing countries, Contract nr. DCI-MULTI-2011/280-663, 2013. Tourism 2020 Vision, UN World Tourism Organization, Tourism Highlights, 2011 Edition, http://www.unwto.org/facts/menu.html (dostęp: 8.12.2011 r.) Turystyka w 2011 r., Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. Włodarczyk B., Przestrzeń turystyczna istota, koncepcje, determinanty rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009. Wojciechowska J., Procesy i uwarunkowania rozwoju agroturystyki w Polsce, Rozprawy habilitacyjne Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009. Wysocki F., Metody statystyczne w badaniu strategii marketingowych w polskim przemyśle mleczarskim, Roczniki Nauk Rolniczych, SERIA G, t. 88, z. 1, Komitet Ekonomiki Rolnictwa PAN oraz SGGW, Warszawa, s. 1999. Wysocki F., Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w rozpoznawaniu typów struktury przestrzennej rolnictwa, Roczniki AR w Poznaniu, Rozprawy Naukowe, zeszyt 266, Poznań 1996. 11