Izabela Wiencek Gabinet Starych Druków Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 195 218 O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 1 W Gabinecie Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie znajduje się interesująca grupa ponad 300 książek wydanych w XV XVII w. i noszących różnorodne ślady cenzury bibliotecznej. Największy zbiór stanowią egzemplarze należące przed kasatami do bibliotek klasztornych: jezuitów w Łomży (63 woluminy) i Kaliszu (51), karmelitów bosych w Krakowie (20) oraz benedyktynów świętokrzyskich (17). Pojedyncze woluminy pochodzą z innych klasztorów, m.in.: jezuitów w Warszawie, Krakowie, Jarosławiu, kanoników regularnych św. Augustyna w Kaliszu i Mstowie, franciszkanów w Piotrkowie i Krakowie, cystersów w Lądzie, Koprzywnicy, Paradyżu, Obrze, Sulejowie i Wąchocku, benedyktynów w Sieciechowie, bożogrobców w Miechowie i innych 2. Skąd wzięły się książki zakazane w klasztorach? Osoby zamożne, świeckie i duchowne, często przekazywały klasztorowi cały swój księgozbiór jeszcze za życia bądź drogą legatu. Bywało, że rodzina katolicka musiała rozporządzić majątkiem kuzyna konwertyty i chciała pozbyć się niewygodnej schedy. Ale również znakomici dostojnicy kościelni, dla orientacji w broni przeciwnika, potrzebowali w swych zbiorach książek innowierców. Przekazując je do klasztoru, zmuszali bibliotekarzy do czynności oddzielania ziaren od plew. Od połowy XVI w. w bibliotekach klasztornych podstawowym narzędziem pracy był aktualny Indeks ksiąg zakazanych. Mówiła o tym np. pierwsza reguła prefekta (przełożonego) biblioteki jezuickiej. Oprócz Indeksu duchownych opiekujących się księ- 1 Tekst stanowi ilustracyjne dopełnienie mojego artykułu Wydarte, zamazane, zaszyte cenzura w bibliotekach klasztornych (na przykładzie druków XVI XVIII w. ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), [w:] A. Żbikowska-Migoń (red.), A. Łuszpak (współprac.), Czytanie, czytelnictwo, czytelnik (Acta Universitatis Wratislaviensis, Książka, Dokument, Informacja), Wrocław 2011, s. 349 368. Cztery z 22 poniżej prezentowanych zdjęć ukazały się w tejże publikacji. 2 O tym, w jaki sposób książki klasztorne trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (dalej: BUW), zob. M. Sipayłło, Wstęp, [w:] Katalog druków XV i XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 1, cz. 1: XV w., oprac. T. Komender, Warszawa 1994, s. 14 20, wersja online: http://www.buw.uw.edu.pl/ zasoby/wstepsdruk/index.html (dostęp: 11 IV 2013 r.). Obszerna informacja na temat dziejów poszczególnych bibliotek klasztornych, których książki znajdują się obecnie w BUW, wraz z materiałem ilustracyjnym (zdjęcia książkowych znaków własnościowych) ukaże się wkrótce na stronie Projektu: www.kasaty.pl, w postaci bazy Biblioteki po skasowanych klasztorach: historia, znaki własnościowe, źródła.
196 Izabela Wiencek gozbiorami obowiązywały inne instrukcje: zalecenia papieży, biskupów, hierarchów zakonnych. Autorów występujących w Indeksie należało wyeliminować z powszechnego obiegu czytelniczego, a jeśli tekst tylko częściowo nie odpowiadał wymogom czystości religijnej, należało go ekspurgować, czyli odpowiednio oczyścić ze skażonych treści. Znaki cenzury spotykane w książkach klasztornych to najczęściej adnotacje typu: haereticus (heretycka), prohibitus (zakazana). Nazwiska nieprawowiernych współtwórców książek (autorów, wydawców, drukarzy) bywają przekreślone, zamazane, wycięte. Podobnie traktowano fragmenty tekstu uznane za szkodliwe są one w różny sposób usunięte z książki. Zapisy w rodzaju haereticae bibliothecae (należąca do biblioteki heretyckiej) dowodzą wydzielenia ksiąg zakazanych w osobnym pomieszczeniu bądź specjalnej szafie. Prohibita posiadały też odrębne katalogi. Większość znaków cenzury jest niedatowana. Nie znamy nazwisk cenzorów, nie wiemy, kiedy dokładnie działali. Tylko w jednym przypadku biblioteki klasztoru jezuitów w Łomży wiemy, kim był cenzor biblioteczny, gdyż podpisał się on na jednej z książek.
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 197 Indeksy ksiąg zakazanych wydane w Polsce Ryc. 1 3. Index librorum prohibitorum, Kraków 1603, 12 0, BUW, sygn. 4g.10.8.46; Index librorum prohibitorum, Zamość 1604, 4 0, BUW, sygn. 4g.16.5.49; Index librorum prohibitorum, Kraków 1617, 12 0, BUW, sygn. 4g.10.8.45. Księgozbiór segregowano według aktualnego Indeksu ksiąg zakazanych, usuwając książki niedozwolone bądź wprowadzając w nich niezbędne oczyszczenia. W Polsce do XVIII w. ukazały się zaledwie trzy wydania Indeksu, wszystkie za panowania Zygmunta III Wazy, gorliwego zwolennika kontrreformacji: w latach 1603 i 1617 w Krakowie, u Andrzeja Piotrkowczyka, oraz w 1604 r. w Zamościu, nakładem Marcina Łęskiego w Drukarni Akademii Zamojskiej. Fot. K. Dąbrowska
198 Izabela Wiencek Klasztor jezuitów w Łomży. Cenzor jezuita Andrzej Obrębski (około 1567 1639) 3 Ryc. 4. Pietro Colonna [Galatino; ca 1460 ca 1540], Opus de arcanis catholicae veritatis [...] ad haec Ioannis Reuchlini [...] De arte cabalistica libri tres..., Basel 1550, 2 0, BUW, sygn. Sd.602.1340. Autorem traktatu De arte cabalistica (O sztuce kabały) jest Johannes Reuchlin, filozof, poeta i orientalista. Dzieło, uznane za nieprawowierne, zostało umieszczone na rzymskim Indeksie ksiąg zakazanych w 1559 r. Niniejszy egzemplarz został skrupulatnie ocenzurowany strony zawierające traktat zaszyto lnianą nicią. Fot. K. Dąbrowska 3 Więcej na temat działalności cenzorskiej Andrzeja Obrębskiego zob. I. Wiencek, Z dziejów cenzury bibliotecznej w XVII-wiecznej Polsce. O jezuicie Andrzeju Obrębskim, [w:] J. Pietrzak-Thébault (red.), Ł. Cybulski (współprac.), Przestrzeń klasztoru przestrzeń kultury. Piśmiennictwo książka edukacja, w przygotowaniu.
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 199 Ryc. 5. Conrad Gesner [1516 1565], Bibliotheca universalis, Zürich 1545, 2 0, BUW, sygn. Sd.602.835. Pierwsza w dziejach bibliografia, autorstwa protestanta Konrada Gesnera, będąca kompendium wiedzy o ówczesnym piśmiennictwie, podlegała surowemu nakazowi cenzury jako dzieło popularyzujące twórczość heretycką. U dołu karty tytułowej widnieje dopisek Haereticae Bibliothecae, świadczący o pierwotnym zamiarze przypisania dzieła do grupy ksiąg zakazanych. Określenie Haereticae zostało zamazane, a słowo Bibliothecae wpleciono w zapis własnościowy jezuitów łomżyńskich. Na karcie poprzedzającej widnieje sentencja z Pliniusza potwierdzająca rezygnację z pierwotnego zamiaru: nullus liber tam malus est qui non aliqua parte prosit ( żadna książka nie jest tak zła, żeby nie mogła się na coś przydać ). Zamazano nazwisko autora, a żmudne dzieło oczyszczania woluminu zostało uwieńczone widniejącą u góry formułą: purgata et correcta ( oczyszczone i poprawione ). Fot. K. Dąbrowska
Ryc. 6. Conrad Gesner [1516 1565], Bibliotheca universalis, Zürich 1545, 20, BUW, sygn. Sd.602.835. Bibliotheca Gesnera była purgowana w wielu bibliotekach klasztornych. Jednak egzemplarz ze zbiorów BUW stanowi przykład wyjątkowej gorliwości cenzorskiej. Widoczny tu biogram oraz wykaz dzieł Marcina Lutra pokreślono, następną kartę wycięto. Na widocznej stronie Obrębski zacytował znaną skądinąd legendę dowodzącą diabelskiej natury byłego augustianina: Gdy ciało Lutra było przewożone z Eisleben do Wittenbergi, wielkie stado kruków towarzyszyło konduktowi przez całą drogę. Ma się rozumieć, to Szatan rozkazał, żeby wszystkie złe duchy zleciały się na pogrzeb swojego proroka (wszystkie cytaty z łaciny w przekładzie własnym autorki). Fot. K. Dąbrowska 200 Izabela Wiencek
Ryc. 7. Conrad Gesner [1516 1565], Bibliotheca universalis, Zürich 1545, 20, BUW, sygn. Sd.602.835. Wśród haseł na literę H znajduje się nazwisko Henryka Bullingera, szwajcarskiego teologa protestanckiego (1504 1575), zaprzyjaźnionego z Konradem Gesnerem. Bullinger był autorem licznych publikacji, które zostały szczegółowo omówione w Bibliotheca universalis. Początek hasła został pokreślony, trzy kolejne karty wycięto. Widoczny pasek papieru zawiera tylko krótki biogram omówionego po Bullingerze autora Henryka Korneliusza Agryppy, maga i okultysty. Lista jego nieprawowiernych dzieł została natomiast usunięta przez cenzora. Fot. K. Dąbrowska O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 201
202 Izabela Wiencek Ryc. 8 10. Joannes de Sacro Bosco [ca 1195 1256], Libellus de sphaera..., Wittenberg 1553, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.4704. Napisany w XIII w. podręcznik akademicki, którego autorem jest astronom i wykładowca Sorbony Ioannes de Sacrobosco (John Hollywood). Wykład ów, przyjmujący arystotelesowskie widzenie kosmosu i naukę Ptolemeusza, pozostawał aktualny w szkołach przez cztery wieki i nie był potępiony przez Indeks ksiąg zakazanych. W prezentowanym wydaniu autorem przedmowy do części głównej oraz do dodatku zatytułowanego Libellus de anni ratione jest Filip Melanchton jeden z twórców reformacji, bliski współpracownik Marcina Lutra. Pierwszą przedmowę wydarto, dostęp do drugiej uniemożliwiono, sklejając karty z a pomocą widocznego paska papieru. Nazwisko protestanta zostało zamazane. Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 203
204 Izabela Wiencek Ryc. 11. Markus Fritsche [XVI w.], Meteororum [...] loci fere omnes [...] Item Catalogus prodigiorum atque ostentorum, tam coelo quam in terra [...] ab eodem conscriptus..., Nürnberg 1563, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.4101. Historie spisane przez śląskiego badacza Marka Fritschego, zawarte w jego Katalogu cudów i znaków wróżebnych, nie wydały się Obrębskiemu wiarygodne. Mimo iż książka nie znalazła się na żadnym z Indeksów, jezuita dał wyraz swej nieufności, stosując wobec niej szereg zabiegów ekspurgacyjnych. Widoczne tu strony były wcześniej sklejone, potem zostały pokreślone. Zawierają legendy z czasów papieża Formozusa (IX w.). Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 205 Ryc. 12. Markus Fritsche [XVI w.], Meteororum [...] loci fere omnes [...] Item Catalogus prodigiorum atque ostentorum, tam coelo quam in terra [...] ab eodem conscriptus..., Nürnberg 1563, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.4101. Historyjkę o spustoszeniu okolic Freisingen przez myszy Obrębski skwitował: Myszy cóż w tym dziwnego, skoro nawet króla polskiego zgubiły?. Fot. K. Dąbrowska
206 Izabela Wiencek Ryc. 13. Markus Fritsche [XVI w.], Meteororum [...] loci fere omnes [...] Item Catalogus prodigiorum atque ostentorum, tam coelo quam in terra [...] ab eodem conscriptus..., Nürnberg 1563, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.4101. Jezuita był zaciekawiony źródłami, z jakich Fritsche zaczerpnął swe rewelacje. Skończywszy pracowite dzieło cenzora, Obrębski napisał na końcu książki: Tego autora, ani specjalnie wymownego, ani roztropnego, nie powinienem był w żaden sposób ani poprawiać, ani w ogóle czytać [...]. Zaiste, korzystał on z bogatego i pożytecznego materiału. Gdyby tylko traktował go z większą rozwagą, miarkując się w słowach. Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 207 Klasztor jezuitów w Kaliszu. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 14. Marcus Tullius Cicero [106 43 a.c.], Libellus [...] De partitione oratoria..., Leipzig 1544, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.1968. Niniejsze wydanie dzieła retorycznego De partitione oratoria Cycerona ukazało się w Lipsku staraniem Joachima Camerariusa. Zarówno miejsce druku, jak i nazwisko wydawcy, słynnego niemieckiego humanisty i krzewiciela reformacji, zostały zamazane przez cenzora. Wcześniej książka należała do Andrzeja Frycza Modrzewskiego, o czym świadczy zapis Sum Fricij. Fot. K. Dąbrowska
208 Izabela Wiencek Klasztor jezuitów w Jarosławiu. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 15. Pierre Du Moulin, sen. [1568 1658], Hyperaspistes sive defensor veritatis..., Genève 1636, 4 0, BUW, sygn. 7.36.5.21. Autor traktatu Obrońca wiary, teolog hugenocki, prowadził dysputy teologiczne z katolikami, m.in. na temat obecności Chrystusa w Eucharystii. Dzieło reformatora zostało opatrzone zapisem rękopiśmiennym: Prohibitus liber venendus ( Książka zakazana, powinno się ją sprzedać ). Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 209 Klasztor dominikanów w Grodnie. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 16. Johann Treibbenach [XVII w.], Fortuna humana..., Hamburg 1634, 4 0, BUW, sygn. 9.27.9.442. Traktat Johanna Treibbenacha O szczęściu ludzkim i Opatrzności Bożej został określony przez bibliotekarza dominikańskiego jako książka heretycka, najnikczemniejszego Lutra. Poniżej umieszczono Ostrzeżenie dla czytelnika. Pochwalam, drogi czytelniku, twoją pilność w czytaniu ksiąg. Lecz szczerze proszę, abyś o to najnikczemniejsze z dzieł zbytnio się nie troszczył. Na końcu książki dopisano: Gdy czytasz, bierz pod uwagę wielką nikczemność i fałsz. Fot. K. Dąbrowska
210 Izabela Wiencek Klasztor karmelitów bosych w Krakowie. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 17 18. Franciscus Junius, sen. [1545 1602], Sacrorum parallelorum libri tres..., Heidelberg 1588, 40, BUW, sygn. Sd.604.1857. Książki zakazane pochodzące z księgozbioru karmelitów bosych w Krakowie wyróżnia charakterystyczny zapis Prohibitus na karcie tytułowej i często na okładce górnej. Autor niniejszego dzieła był teologiem kalwińskim. Cała jego twórczość została potępiona przez Indeks rzymski w 1596 r. Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 211
212 Izabela Wiencek Klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 19 20. Polidoro Virgilio [ca 1470 1555], De rerum inventoribus libri octo..., Basel 1554, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.5749. Jedną z książek zakazanych należących do benedyktynów z opactwa Świętego Krzyża na Łysej Górze jest miniencyklopedia De rerum inventoribus (O wynalazcach rzeczy). Dzieło powstało pod koniec XV w.; kilkadziesiąt lat później zostało potępione przez różne trybunały cenzorskie z powodu niewłaściwego przedstawienia tematyki religijnej. Na karcie tytułowej wydania z 1554 r. widnieje zapis kwalifikujący książkę do prohibitów, pod którym ktoś zamieścił polemiczne zdanie: Ależ nie jest heretycka; to raczej zawistny cenzor ma liczne skazy. W zamazanym fragmencie tekstu autor wywodzi początki ceremonii religijnych z kultów pogańskich. Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 213
214 Izabela Wiencek Klasztor cystersów w Lądzie. Cenzor nieznany, XVII w. Ryc. 21. Quintus Flaccus Horatius [65 8 a.c.], Odarum sive carminum libri quattuor, Strasburg 1521, 4 0, BUW, sygn. Sd.604.1904. Skromne wydanie Pieśni Horacego z 1521 r., opatrzone licznymi marginaliami rękopiśmiennymi, najprawdopodobniej było przeznaczone do użytku szkolnego. Niektóre pieśni, uznane za zbyt frywolne, zostały zaklejone wierszami umoralniającymi. Widoczną tu Odę 13, Do Lidii, zastąpiono epigramem nieznanego autora o budującej, filozoficzno-teologicznej treści. Nie mamy pewności, czy tej cenzury dokonali cystersi, czy inny, wcześniejszy właściciel książki. Fot. K. Dąbrowska
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 215 Klasztor jezuitów w Warszawie. Cenzor nieznany (XVII w.?) Ryc. 22. Publius Naso Ovidius [43 a.c. ca 17], Metamorphoseon libri XV..., Frankfurt am Main 1587, 8 0, BUW, sygn. Sd.608.5533. Indeksy ksiąg zakazanych zawierały następujące zalecenie: należy usunąć [...] rozpustne i nieskromne obrazy, mogące szkodzić dobrym obyczajom (przekład z łaciny J. Dużyk). Na widocznej rycinie bogini Diana przykrywa chmurą uciekającą przed Alfejosem nimfę Aretuzę; postaciom domalowano ubrania, aby nie gorszyły czytelnika. W podobny sposób zamazywano postacie z sygnetów drukarskich i frontispisów. Fot. K. Dąbrowska
216 Izabela Wiencek Bibliografia P. Buchwald-Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997. A. Dróżdż, Antonio Possevino (SJ) i jego rozprawa Cultura ingeniorum (1598), Roczniki Biblioteczne, 54, 2010, s. 3 23. A. Dróżdż, Grzech książki zakazanej, Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica, 2, 2003, s. 45 79. J. Dużyk, Z dziejów cenzury w Krakowie w wiekach XV XVII, Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie, 2, 1956 [1959], s. 375 411. L. Grzebień SJ, Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku, cz. 1 2, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 30, 1975, s. 223 278; 31, 1975, s. 225 281. Katalog druków XV i XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 1, Warszawa 1994. J. Martínez de Bujanda, Index des livres interdits, t. 1 11, Sherbrooke 1985 2002. M. Sipayłło, Fata libellorum, Rocznik Biblioteki Narodowej, 4, 1968, s. 253 264. L. Szczucki, Reformacja protestancka w dziele Abrahama Bzowskiego, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 26, 1981, s. 35 46. L. Szczucki, Ze studiów nad rzymskim Indeksem ksiąg zakazanych w XVI i XVII wieku. Komunikat, [w:] S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa (red.), Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, Wrocław 1975, s. 289 303. I. Wiencek, Wydarte, zamazane, zaszyte cenzura w bibliotekach klasztornych (na przykładzie druków XVI XVIII w. ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), [w:] A. Żbikowska-Migoń (red.), A. Łuszpak (współprac.), Czytanie, czytelnictwo, czytelnik (Acta Universitatis Wratislaviensis, Książka, Dokument, Informacja), Wrocław 2011, s. 349 368. I. Wiencek, Z dziejów cenzury bibliotecznej w XVII-wiecznej Polsce. O jezuicie Andrzeju Obrębskim, [w:] J. Pietrzak-Thébault (red.), Ł. Cybulski (współprac.), Przestrzeń klasztoru przestrzeń kultury. Piśmiennictwo książka edukacja, w przygotowaniu. wystawa wirtualna Biblioteki Panizzi Libri proibiti. Stampa e censura nel Cinquecento. www.comune.re.it/biblioteche/panizzi.nsf (Mostre virtuali).
O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych 217 Izabela Wiencek Gabinet Starych Druków Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, s. 195 218 O cenzurowaniu ksiąg w dawnych bibliotekach klasztornych Streszczenie Kolekcja starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie zawiera około 300 książek wydanych w XV XVII w. i noszących różnorodne ślady cenzury bibliotecznej pochodzącej z początku XVII w. Dzięki badaniom proweniencyjnym prowadzonym w Gabinecie Starych Druków wiemy, że większość książek pochodzi z dawnych bibliotek klasztornych. Celem artykułu jest przedstawienie rozmaitych sposobów cenzurowania książek, takich jak zapiski haereticus lub prohibitus, przekreślone, zamazane lub wycięte nazwisko autora bądź innego współtwórcy książki, usunięte fragmenty tekstu uznane za heretyckie lub nieobyczajne. Ślady cenzury stanowią ciekawe, dotąd słabo zbadane świadectwo duchowości potrydenckiej, a ich analiza otwiera nowe perspektywy w badaniach nad socjologią religii. Słowa kluczowe stary druk, cenzura, biblioteka klasztorna, epoka potrydencka, socjologia religii
218 Izabela Wiencek Izabela Wiencek Early Printed Books Department University of Warsaw Library Hereditas Monasteriorum vol. 2, 2013, p. 195 218 About censorship in historical monastic libraries Summary The early printed books collection held by the University of Warsaw Library contains about 300 books printed from the 15 th to the 17 th century, with various marks of the 17 th -century library censorship. Thanks to the provenance research conducting by the Early Printed Books Department staff we can recognize that most of these books were once held in monasteries. The purpose of this article is to present various methods of censorship, notes such as: haereticus or prohibitus, the names of authors or other people contributing to the work which were crossed out, obliterated or cut out, fragments of texts concerned heretical or salacious content removed in different ways. Censorship marks are interesting as yet poorly explored testimonies of post-tridentine spirituality. Their analysis can bring new perspectives to the studies of sociology of religion. Keywords early printed book, censorship, monastery library, post-tridentine era, sociology of religion