Ks. dr hab. Tomasz Moskal, prof. KUL Lublin Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Transkrypt

1 Ks. dr hab. Tomasz Moskal, prof. KUL Lublin Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Recenzja rozprawy doktorskiej Biblioteka Cystersów w Lądzie nad Wartą od XII do XIX wieku, napisanej przez ks. mgr. Marka Babicza SDB, pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Jana Pietrzykowskiego na Wydziale Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2018 maszynopis, t. I (ss. 255), t. II (ss. 255), t. III (ss. 153). Książka w dziejach Kościoła katolickiego, osób i instytucji, które go tworzyły przez wieki, odgrywała szczególną rolę. Służyła pomocą w pogłębianiu wiary, stanowiła nieodzowny element formacji intelektualnej, przywoływała postaci, wydarzenia, prądy religijne i naukowe. Była pożądana przez bibliofilów i umieszczano ją wśród prohibitów z racji na nieprawomyślną treść. Gromadzona przy katedrach, kolegiatach, klasztorach, kościołach, kaplicach, prywatnych księgozbiorach, służyła w codziennej pracy. O wielkości librarii i ich zasobie, świadczą zachowane do dzisiaj egzemplarze, katalogi, spisy biblioteczne czy inwentarze. Na ziemie polskie książka dotarła z pierwszymi misjonarzami i na dobre zagościła na dworach możnych i zaciszach klasztornych, stopniowo poszerzając krąg swoich odbiorców. Niestety, dzieje naszej ojczyzny nie sprzyjały stabilnemu rozwojowi księgozbiorów, ich zachowaniu czy nawet utrzymaniu. Wymownym przykładem mogą być straty, jakie miały miejsce w XVII w., czy okres rozbiorów i niewoli narodowej. Z niejednej biblioteki niewiele pozostało. Stąd niezwykle dużą wartość niesie za sobą każde opracowanie nawet najmniejszego zbioru rękopisów czy druków bibliotecznych 1. 1 Należy w tym miejscu przypomnieć bardzo ważne dla dziejów polskich bibliotek kościelnych opracowanie R. Żmudy, Bibliografia publikacji o bibliotekach kościelnych w Polsce, Łódź

2 Z tym większą radością należy powitać obszerną, trzytomową pracę doktorską ks. mgr. Marka Babicza SDB, poświęconą bibliotece cystersów w Lądzie nad Wartą, ograniczoną cezurami czasowymi XII i XIX w., napisaną pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Jana Pietrzykowskiego na Wydziale Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Autor dysertacji znany jest w środowisku naukowców zajmujących się bibliotekami staropolskimi z racji uczestnictwa w sympozjach i konferencjach, oraz artykułów naukowych odnoszących się do wspomnianego księgozbioru (w bibliografii jest ich wymienionych 5). Podjął się zadania bardzo trudnego. Siedem stuleci funkcjonowania klasztoru. Przemiany zachodzące w zakonie cystersów. Czasy średniowiecza nierozdzielnie złączone z dokumentami i manuskryptami. Nowożytność pachnąca farbą drukarską. W końcu czasy upadku i aktualnych prób rekonstrukcji. Rozpiętość chronologiczna, zakres rzeczowy, bogactwo źródeł. To zdają się sugerować trzy tomy dysertacji. Pierwszy, noszący nazwę Biblioteka Cystersów w Lądzie nad Wartą od XII do XIX wieku (ss. 255), stanowi zasadniczą część rozprawy. Zostały w nim ujęte elementy konstytutywne dla dysertacji naukowej w postaci Wykazu skrótów, Zestawu źródeł i opracowań (czyli inaczej bibliografii), Wstępu, Treści ułożonej w 4 rozdziały oraz Zakończenia. Tom drugi zawiera Wykaz skrótów, Ilustracje oraz sześć aneksów: 1. Wybór dokumentów lądzkich cystersów. 2 Katalog zachowanych rękopisów archiwalnych i bibliotecznych lądzkich cystersów. 3. Katalog zachowanych inkunabułów biblioteki cystersów w Lądzie. 4. Katalog zachowanych druków XVI wieku z biblioteki lądzkich cystersów. 5. Katalog druków XVII wieku z biblioteki lądzkich cystersów. 6. Katalog zachowanych druków XVIII wieku z biblioteki lądzkich cystersów. Tę część pracy wieńczy Zakończenie (ss. 255). Z kolei w tomie trzecim znalazły się Wykaz skrótów oraz Wykaz ksiąg nieodnalezionych (zaginionych) znajdujących się w przeszłości w bibliotece lądzkich cystersów, sporządzony w oparciu o istniejące źródła i opracowania (ss. 153). Łącznie dysertacja z aneksami liczy 663 strony wydruku komputerowego. Jest to podyktowane tak obfitością zachowanych źródeł (dokumentów, manuskryptów, inkunabułów, starodruków, informacji wypisanych ze źródeł, katalogów, inwentarzy) jak i benedyktyńską wręcz pracowitością autora, by korzystając z przyjętych do tej pory wytycznych odnośnie opracowania archiwaliów, ukazać historyczny księgozbiór cystersów i przybliżyć go współczesnemu czytelnikowi. Zresztą, podejmując się tego tematu badawczego, ks. Babicz w uzasadnieniu napisał, że chodziło mu o zbadanie jednej z większych cysterskich książnic Polski na przełomie XVIII i XIX wieku. Zaznaczył również, iż Rozprawa wychodzi także naprzeciw postulatom współczesnych bibliotekarzy i historyków książki. Do zakonu cystersów odniósł słowa w których stwierdził, że w II połowie XVIII i na początku XIX wieku wykorzystywał zarówno dokumenty i publikacje drukowane do celów procesowych, liturgicznych i działalności kaznodziejskiej. W dotychczasowych opracowaniach dotyczących Lądu wspomniane 2

3 aspekty wykorzystania biblioteki, archiwum i zgromadzonych tam zbiorów były poruszane w marginalnym stopniu i z tej racji powinny być dokładniej i szerzej przedstawione. W rozwiązaniu postawionych problemów badawczych, pomóc miały autorowi dysertacji odpowiedzi na pytania jak powstała i jakie były losy książnicy cysterskiej w Ladzie? Jaka była szata zewnętrzna i zawartość treściowa księgozbioru szczególnie na przełomie XVIII i XIX wieku?. Rozpracowując podjęty temat, ks. Babicz sięgnął w pierwszej kolejności do źródeł. Zostały one przedstawione w zestawie: Źródła i opracowania. A dlaczego nie Bibliografia z tradycyjnym podziałem na rękopiśmienne i drukowane oraz opracowania? Otóż w zestawieniu źródeł wykazał rękopiśmienne (pozytywny wynik kwerendy uzyskał w 6 archiwach: Archidiecezjalnym w Poznaniu, Diecezjalnym we Włocławku, Domu Lądzkiego, Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Klasztoru Cystersów Kraków Mogiła, Państwowym w Poznaniu oraz 3 bibliotekach: Narodowej w Warszawie, Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Wyższego Seminarium duchownego we Włocławku). Wykorzystał także zbiory prywatne Korespondencja dotycząca Książnicy OO. Cystersów oraz Bibliotek Małego i Wyższego Seminarium Duchownego towarzystwa Salezjańskiego w Ladzie z lat Nieprzypadkowo zostały wymienione granice chronologiczne listów. Pozwalają one przypuszczać, że zainteresowania badawcze autora dysertacji opisywanym księgozbiorem sięgają wiele lat wstecz. W dalszej kolejności zostały wymienione Materiały ikonograficzne, Źródła drukowane oraz Bibliografie, katalogi, spisy występujące w pracy. Tym zabiegiem autor przekonał recenzenta do przyjęcia zaproponowanej rozbudowanej wersji tej części pracy. Tym niemniej przegląd właśnie ostatniej części źródeł nasunął kilka pytań. Dlaczego Katalog druków XV i XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (s. 15) ks. Babicz zakończył na IV tomie? Nawet biorąc pod uwagę informację zawartą w przypisie 1841 na str. 254, że pisanie pracy zakończył w czerwcu 2017 r., to tom VI został opublikowany w 2016 r. Także 3 opracowania Ryszarda Żmudy, Bibliografia piśmiennictwa o polskich bibliotekach kościelnych za lata , , (s. 17) można zastąpić i w pełniejszym stopniu wykorzystać niewymienionym w wykazie tomem Bibliografia publikacji o bibliotekach kościelnych w Polsce za lata , Łódź Zresztą, wspomniane trzy artykuły R. Żmudy zostały niepotrzebnie powtórzone w Opracowaniach (s. 40). Ich zestaw jest imponujący (ss ), chociaż sprawia niekiedy wrażenie dość przypadkowego. Tytułem egzemplifikacji można wskazać opracowanie Danuty Kamolowej i Teresy Sieniatyckiej, Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, wyd. 2 poprawione i rozszerzone, t. I-II, Warszawa 2003 (s. 25). Autor wymienia również wcześniejsze wydanie z 1988 r., ale zupełnie pomija Zbiory rękopisów w Polsce, tom 2, Rękopisy w zbiorach kościelnych, opr. Tomasz Makowski przy współudziale Patryka Sapały, Warszawa 2014, które jest wydatnym uzupełnieniem wydania z 1988 r. i zawiera informacje o Lądzie w odniesieniu do cystersów na stronach 213, 285, 370, jak również kapucynów, obozu 3

4 przejściowego dla księży i salezjanów (s. 464). Trudno także zaklasyfikować do poprawnie ujętych hasło słownikowe: Wolniewicz Marian, Nekrolog ks. prof. Witolda Gronkowskiego , w: Słownik polskich teologów katolickich , red. Ludwik Grzebień, t. V, s (s. 38). Warto przypomnieć również o nowszym wydaniu Przygotowania do studiów w archiwach kościelnych autorstwa Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego, opublikowanego pod red. Aleksandra Sitnika i Tomasza Moskal, opublikowanym w Kalwarii Zebrzydowskiej w 2013 r. Nie sposób zgodzić się także z zaklasyfikowaniem do opracowań serii wydawniczej Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi. Z perspektywy lektury całej racy, należy nadto zwrócić uwagę na brak chociażby niezwykle cennego opracowania Arkadiusza Wagnera, Superekslibris polski. Studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od średniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016; Michała Brody, Biblioteka klasztoru cystersów w Henrykowie do końca XV wieku, Kraków 2014 czy Jerzego Kłoczowskiego, Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Lublin Zanim zostanie omówiona treść pracy, należy jeszcze zwrócić uwagę na Wykaz skrótów tomu pierwszego. Część A. została zatytułowana: Ważniejsze skróty ogólne. Należy postawić pytanie: Jakie kryteria decydowały o zaliczeniu skrótów do ważniejszych? Ponadto w części B. Wykaz skrótów cytowanej literatury również trudno odczytać intencje autora. Tym bardziej, że w tekście pracy stosuje w odniesieniu do literatury w przypisach [dalej cyt.:]. Są to zabiegi niezrozumiałe dla recenzenta. Zgromadzony materiał źródłowy umożliwił autorowi prezentację treści w czterech rozdziałach. Pierwszy został poświęcony dziejom klasztoru i kościoła w Lądzie. Na szerokim tle historii zakonu cystersów w Europie, osadzona została przeszłość opactwa nad Wartą od fundacji w XII w. do kasaty w 1819, jak również dalsze losy obiektu. Skomplikowane losy księgozbioru zostały omówione w kolejnym rozdziale. Autor poruszył w tej części pracy wiele wątków: znaczenie książki w działalności cystersów, założenie biblioteki skryptorium, kształtowanie księgozbioru i jego losy do XX w. lokalizacja tak skryptorium jak biblioteki. Można odnieść wrażenie, iż pisząc o książkach na etapie gromadzenia i przechowywania, skryptorium zostało włączone do tej części pracy niejako na siłę. Tym bardziej, że w rozdziale trzecim znów jest mowa o dokumentach lądzkich. Czy nie lepiej byłoby zbudować oddzielny rozdział traktujący o skryptorium i dokumentach? W trzecim rozdziale autor podjął próbę rekonstrukcji zawartości ilościowej biblioteki na przełomie XVIII/XIX w. oraz omówił rękopisy i stare druki. Jest to ważna część pracy, która mogłaby być uzupełniona o zestawienie biblioteki lądzkiej z innymi księgozbiorami tego zakonu w tym okresie. Byłoby to nie tylko wskazane ale i możliwe do realizacji, gdyż ks. Babicz sporządził Wykaz prac dotyczących polskich bibliotek cysterskich za lata (dlaczego właśnie te ramy chronologiczne?). najobszerniejszą część pracy stanowi szczegółowe omówienie zawartości treściowej biblioteki lądzkiej od średniowiecza do XIX w. Z niezwykłą pracowitością, autor 4

5 starał się ukazać wszechstronność zainteresowań cysterskich, których odbiciem były zgromadzone woluminy. Dość swobodnie poruszając się w gąszczu autorów, tytułów dzieł, ks. Babicz wykazał się znajomością księgozbioru i jego wieloletnią eksploracją. Można przypuszczać, że możliwość pracy z historyczną książką, przemawiającą nie tylko bogactwem treści, ale też ilustracjami, notatkami proweniencyjnymi, glosami marginalnymi czy oprawami, dostarczyły satysfakcji z kontaktu ze świadkami wielkości klasztoru czy osób które go tworzyły. Ten aspekt dziejów księgozbioru można było ukazać wszakże w szerszej perspektywie wykorzystania książek, czytelnictwa, informacji, które na kartach woluminów pozostawili ich użytkownicy. Z pewnością byłoby to wydatne ubogacenie pracy. Tym bardziej, że dwutomowe aneksy dostarczają mnóstwa informacji, które można było lepiej wykorzystać. Uważna lektura skrupulatnie wyliczonych i opisanych dokumentów, manuskryptów, inkunabułów i starodruków robi wrażenie. Nie tylko zasobnością biblioteki i jej zawartością treściową. Ale również pracowitością z jaką autor dysertacji zebrał, uporządkował i zestawił źródła. Chociażby ze względu na poniesiony wysiłek, ale przede wszystkim dla wartości naukowej, już teraz można zasugerować publikacje doktoratu. Trzytomowe opracowanie dziejów biblioteki lądzkiej nie jest wolne od wad. W trakcie lektury pracy, pojawiły się u recenzenta pewne pytania i wątpliwości. Autor napisał: Rzuca się w oczy brak w księgozbiorze dzieł z zakresu angelologii (s. 164). Tymczasem kilka stron wcześniej (s ) omawia dzieła z tego zakresu. Dlaczego niektóre tytuły łacińskie są tłumaczone a inne nie? Jakimi kryteriami się kierował, dokonując wolnych lub dosłownych tłumaczeń? Prezentując katechizmy, ks. Babicz napisał o nich w paragrafie: Teologia dogmatyczna (s ) oraz powtórzył w kolejnym: Inne druki liturgiczne (s ). Czy omawiając twórczość autorów protestanckich obecną w księgozbiorze lądzkim (s ), nie powinno się umieścić ich w paragrafie: Cenzura i prohibita? Niejasne są również kryteria, jakimi autor kierował się w pisowni imion i nazwisk autorów zagranicznych. Co prawda napisał, że Opisując poszczególne księgi przyjęto zasadę, że imiona i nazwiska autorów pochodzących z Polski będą przedstawione w języku narodowym. Pozostałe nazwiska i imiona w języku łacińskim, to jednak jest Henryk VIII, Hertmann Beyer, Marcin Luter (s. 151) oraz Picus de Mirandula (s. 154) czy Hieronim Sawonarola (s. 150). Wymagałoby to ujednolicenia. Nawiązując do stylu i języka pracy, recenzent odniósł wrażenie, że nie została ona przed wydrukowaniem należycie opracowana. Zdarzające się nader często powtórki wyrazów w sąsiadujących zdaniach (np. bibliotek s. 42; regionem, s. 42; kupno, s. 104; 107, 110; z uwagi na, s. 181; retoryka, s ), mieszanie czasów: teraźniejszego i przeszłego (s. 146, 192), lub sformułowania w postaci: Wiele wskazuje na to, że regionem, który posiada najlepiej opracowane biblioteki klasztorne jest Śląsk. Jednak regionem, który chyba najbardziej odczuwa potrzebę studiów nad książnicami zakonnymi jest Wielkopolska (s ), razem z nim 5

6 dojrzewali również do świętości, głównym odpowiedzialnym nad wszystkimi mieszkańcami (s. 82), można byłoby poprawnie sformułować. Recenzent nie widzi potrzeby szczegółowego wskazywania wszystkich braków stylistycznych, pomyłek i literówek. Ich ilość sprawia wszakże, iż wysiłek naukowy autora został nieco przyćmiony. Zaznaczam jednak, że wskazane uchybienia są jak najbardziej możliwe do korekty przez wprawnego redaktora i nie wpływają w znaczącym stopniu na wartość merytoryczną rozprawy. Reasumując stwierdzam, że ks. Marek Babicz SDB opanował warsztat naukowy historyka Kościoła. Wykazał się umiejętnością dotarcia i eksploracji źródeł oraz opracowań, doprowadzając do wielopłaszczyznowego ukazania księgozbioru cystersów lądzkich. Wskazane mankamenty są łatwe do usunięcia, korekty lub uzupełnienia. Tekst po ich skorygowaniu byłaby cennym materiałem służącym jako podstawa do publikacji drukowanej. Recenzowana rozprawa w moim przekonaniu spełnia wymogi stawiane dysertacjom doktorskim w związku z czym wnoszę wniosek o dopuszczenie ks. mgr. Marka Babicza SDB do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 6