mgr Justyna Pilecka Zouaidia Wydział Studiów Edukacyjnych Zakład Psychopatologii Dziecka UAM w Poznaniu Praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi i przewlekle chorymi. Praca socjalna z osobą niepełnosprawną ma na celu przede wszystkim w miarę możliwości, doprowadzenie do stanu, w którym osoba jest zdolna do samodzielnej egzystencji. Dotyczy to funkcjonowania w warunkach domowych, społecznych i w dziedzinach składających się na całokształt ludzkiego funkcjonowania. Ustawa o pomocy społecznej kwalifikuje m. in. niepełnosprawność (wcześniej uwarunkowaną niskim dochodem) jako sytuację, w której zachodzi konieczność udzielenia pomocy. Może ona mieć charakter finansowy, materialny, usługowy. Pomoc pracownika socjalnego osobie niepełnosprawnej wyraża się w: likwidowaniu lub redukowaniu sytuacji problemowych, ograniczaniu i modyfikowaniu odczuwanych problemów życiowych. W związku z tymi rodzajami pomocy pracownicy socjalni mogą wystąpić w roli osoby dostarczającej odpowiednich świadczeń socjalnych. Są to np.: uzyskanie renty inwalidzkiej, przyznanie zasiłku pieniężnego, dostarczenie potrzebnej odzieży, pomoc w uzyskaniu wózka inwalidzkiego, pomoc w dostosowaniu mieszkania do potrzeb osoby niepełnosprawnej itp. Tego rodzaju działania pracownika socjalnego likwiduje lub redukuje faktyczne sytuacje problemowe, w jakich znalazły się osoby niepełnosprawne. Pracownik socjalny dąży do ograniczania doświadczanych przez osobę niepełnosprawną problemów życiowych w dwojaki sposób: poprzez bezpośrednie obcowanie z osobą niepełnosprawną, poprzez odpowiednie organizowanie i zachęcanie innych ludzi, aby podjęli się udzielenia pomocy osobie niepełnosprawnej. 1
W kontakcie z osobą niepełnosprawną pracownik socjalny powinien pamiętać o życzliwym stosunku do osoby, aby mobilizować ją do wysiłku, rozładowywać napięcia psychiczne, utwierdzać w przekonaniu, że jej życie ma sens. Punktem wyjścia do pracy jest orientacja o stopniu niepełnosprawności podopiecznego. Odpowiedzią jest tu jego orzeczenie o stanie zdrowia, wystawiane przez Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności, lub Orzecznictwa ZUS-owskie. Aktualnie rozróżnia się głęboki, znaczny, umiarkowany lub lekki stopień niepełnosprawności. W razie potrzeby Ośrodki Pomocy Społecznej dysponują drukami wniosków o ustalenie stopnia niepełnosprawności, które wypełnia podopieczny z opiekunem oraz lekarz prowadzący. Wnioski kierowane są do w/wym. Komisji Orzekających. W przypadku osób niepełnosprawnych inny charakter będzie mieć praca socjalna z niepełnosprawnymi osobami młodymi i starszymi. Zarówno jednak człowiek młody, jak i starszy pozbawiony możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, z przyczyn niezależnych od siebie, wymaga zorganizowania czasu wolnego. Zapewnienie zajęć jest możliwe w odpowiednio przystosowanych Domach Dziennego Pobytu. W nich osoby niepełnosprawne uczą się pokonywać nie tylko bariery wynikające ze stanu zdrowia, lecz również dotyczące kontaktów interpersonalnych. Zadaniem pracownika socjalnego jest wyszukanie takich placówek, opracowanie planu działania mającego na celu wyczerpanie wszystkich możliwości, które pozwolą osobie niepełnosprawnej funkcjonować aktywnie. W ten sposób odciąża się również członków rodziny, którzy na co dzień zmagają się z niepełnosprawnością bliskiej osoby. Pracownik socjalny powinien orientować się w placówkach zapewniających rehabilitację, sprzęt rehabilitacyjny, by w razie konieczności móc udzielić wyczerpujących informacji zainteresowanym osobom. Również powinien orientować się w wachlarzu uprawnień wynikających z tytułu niepełnosprawności, dotyczących różnego rodzaju ulg, zwolnień od opłat, itp. Poniżej w zarysie prezentuję informacje dotyczące osób niepełnosprawnych i czynności pracownika socjalnego w sytuacji pracy z nimi. 1) Pojęcie niepełnosprawności łączy się z naruszeniem lub uszkodzeniem sprawności psychofizycznej, która prowadzi do stanu określonego jako ograniczenie funkcjonalne lub ograniczenie aktywności życiowej człowieka. 2
Niepełnosprawność definiuje się jako naruszenie sprawności na jednym z poziomów: biologicznym, psychologicznym, społecznym; albo jako częściową utratę zdolności funkcjonowania w ramach jednego z poziomów. 2) Przyczyny niepełnej sprawności i możliwości ich zapobiegania: Wady wrodzone zaleca się działania ograniczające występowanie ich, takie jak: opieka nad kobietą ciężarną, poradnictwo szczególnie wśród rodzin ryzyka genetycznego. Przewlekłe choroby zaleca się wskazanie chorób, które w swoim przebiegu i skutkach doprowadzają do ograniczenia sprawności chorego człowieka; zachęca się do podjęcia działań profilaktycznych, które będą zapobiegać konkretnym chorobom. Biorąc pod uwagę przyczyny niepełnej sprawności w związku z przewlekłymi chorobami, wymienia się między innymi środowisko pracy i środowisko życia człowieka. W tych środowiskach dochodzi do pośredniego lub bezpośredniego zagrożenia sprawności. Do chorób, które wiążą się z warunkami lub charakterem pracy, zaliczono przewlekłe choroby układu krążenia, układu oddechowego i układu trawienia, choroby narządu ruchu, układu nerwowego oraz narządów zmysłów. Nagłe wydarzenia wypadki, urazy, zatrucia część z tych zdarzeń związana jest ze środowiskiem pracy i zatrudnieniem. Zapobieganie i przeciwdziałanie wypadkom w pracy wymaga od pracodawców organizowania porządnych szkoleń dotyczących zasad bhp, kursów praktycznych przygotowujących do obsługi sprzętu w miejscu pracy itp. Odrębną grupę przyczyn stanowią wypadki drogowe. Znaczenie profilaktyczne ma wprowadzenie do szkół lekcji na temat zasad i bezpieczeństwa ruchu drogowego. 3) Ograniczenie skutków niepełnosprawności. poprawienie jakości opieki medycznej nad osobami chorymi: w zakresie leczenia szpitalnego; w ramach podstawowej opieki zdrowotnej w miejscu zamieszkania osoby chorej; w zakresie tzw. doraźnej pomocy udzielanej osobom, które doznały urazu lub uległy zatruciu. 3
rehabilitacja jako proces usprawniania funkcji fizycznych, psychicznych i społecznych osób, u których wystąpiło ograniczenie sprawności tych funkcji. Trzy rodzaje rehabilitacji: 1. rehabilitacja fizyczna inaczej zwana rehabilitacją medyczną, obejmuje usprawnianie funkcji fizycznych. 2. rehabilitacja psychiczna koncentruje się na psychicznych funkcjach i problemach osoby niepełnosprawnej. 3. rehabilitacja społeczna podejmuje działania zmierzające do eliminowania ograniczeń związanych z funkcjonowaniem społecznym osoby niepełnosprawnej. Trzy zakresy rehabilitacji: 1. fizyczna działania pracowników służby zdrowia i współpracujących z nimi rehabilitantów, fizykoterapeutów, mgr wychowania fizycznego. 2. psychiczna oprócz pracowników służby zdrowia włączeni zostali psychologowie, a także inne osoby, które udzielają wsparcia psychicznego: rodzina, przyjaciele, wolontariusze, członkowie grup wsparcia. 3. społeczna w obszarze której wyróżnione zostały: rehabilitacja zawodowa rehabilitacja rodzinna rehabilitacja środowiskowa. 4) Bariery rehabilitacji. bariery psychologiczne to trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej z niepełną sprawnością (mechanizmy: zaprzeczanie lub wycofanie; brak wiary w normalne życie: załamanie, utarta nadziei, rezygnacja); bariery społeczne to negatywne reakcje środowiska społecznego wobec osób niepełnosprawnych (niechęć, wrogość, obojętność); bariery prawne to taki system prawny, który może ograniczać proces rehabilitacyjny. Dotyczy to między innymi przyznawania grupy inwalidzkiej przed podjęciem rehabilitacji. 4
bariery architektoniczne wszelkie bariery, które utrudniają poruszanie się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu, w jego najbliższym otoczeniu, w terenie. 5) Kryteria oceny niepełnej sprawności: oceny subiektywne, autoocena kryterium stosowane w spisach powszechnych, kiedy klasyfikacja odbywa się na podstawie samooceny wyrażanej przez osobę niepełnosprawną objętą spisem; opinie ważnych bliskich często są to wskazania rodziców czego konkretnie dotyczy ograniczenie sprawności i w jakich sytuacjach występuje; kryteria środowiskowo- cywilizacyjne to ocena stawiana przez członków społeczności osobom niepełnosprawnym, która podlega zmianom w związku ze zmianami cywilizacyjnymi następującymi w środowisku. kryteria profesjonalne opinie wyrażone przez lekarzy stanowią podstawę przyznawania grupy inwalidzkiej (zakwalifikowanie do kategorii osób niepełnosprawnych oraz określenie stopnia niepełnej sprawności). kryteria behawioralne obejmują różne zakresy czynności i biorą pod uwagę wiek osoby, również kulturowo wyznaczony zakres czynności życia codziennego związany z płcią i rolami rodzinnymi. kryteria prawne trzy szczegółowe kryteria prawne, które są uznane przez prawo polskie: 1. Poziom ograniczenia lub utraty sprawności (ocena możliwości lub braku możliwości wykonywania pracy, zatrudnienia i innych możliwości życia codziennego); 2. Czas trwania ograniczenia lub utraty sprawności (dwie kategorie: stałe naruszenie sprawności i długotrwałe naruszenie sprawności przyjmujące 6 miesięczną cezurę czasową); 3. Przyczynę ograniczenia lub utraty sprawności. 6) Konsekwencje niepełnosprawności: konsekwencje indywidualne: psychiczne, społeczne, związane ze sferą potrzeb seksualnych; 5
reakcja osób niepełnosprawnych na zmianę własnego położenia społecznego: negatywne i pozytywne; konsekwencje dla rodziny: negatywne i pozytywne; reakcje negatywne rodziny; reakcje emocjonalne kryzys psychiczny rodziców; relacje: rodzina osoba niepełnosprawna; reakcja środowiska społecznego: negatywne (stereotypy, piętnowanie, postawy) i pozytywne (wsparcie społeczne, wsparcie informacyjne, wsparcie emocjonalne, wsparcie materialne, wsparcie przez świadczenie usług, wsparcie w rozwoju). 7) Pomoc dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin w środowisku zamieszkania. Pierwszy etap, czyli rozpoznanie środowiska, określony jest diagnozą środowiskową, w skład której wchodzą: diagnoza indywidualna 2 rodzaje informacji: 1) dysfunkcje oraz ograniczenia, 2) potencjał, jakim dysponuje osoba niepełnosprawna diagnoza rodzinna 2 rodzaje zakresu wydolności opiekuńczopielęgnacyjnej rodziny: 1. wewnątrzrodzinne i 2. zewnątrzrodzinne. 1. czynniki wewnątrzrodzinne: poziom sprawności fizycznej i psychicznej członków rodziny; pełność i niepełność rodziny; wielodzietność; fazy życia rodziny; motywacje; dyspozycyjność członków rodziny; sytuacja bytowa; wiedza i umiejętności członków rodziny; poziom wykształcenia dorosłych członków rodziny; inne sytuacje - patologia. 2. czynniki zewnątrzrodzinne są związane ze społecznością lokalną: zasoby społeczności, która może wspomagać, wspierać, wzmacniać osoby niepełnosprawne (diagnoza indywidualna) oraz ich rodziny (wydolność opiekuńcza). 8) Metody gromadzenia danych do diagnozy społeczności lokalnej: lustracja terenowa pozwala pracownikowi socjalnemu zaobserwować, jakie bariery i utrudnienia występują np. w przychodni, w szkole, przy wychodzeniu z domu osoby niepełnosprawnej itd. 6
wywiady pozwalają zorientować się w istnieniu barier społecznych (piętnowania i naznaczania, izolacji, niechęci wobec osoby niepełnosprawnej). 9) Zakres diagnozy w warunkach opieki instytucjonalnej. Zmodyfikowana skala oceny samodzielności podopiecznego, która zawiera pięć zakresów oraz ocenę w obrębie każdego z nich od pełnej sprawności do jej braku: 1. Możliwość samodzielnego poruszania się. 2. Samodzielne wykonywanie codziennych czynności higienicznych. 3. Samodzielność w spożywaniu posiłku oraz stosowanie specjalnej diety. 4. Samodzielność w czynnościach fizjologicznych w wydalaniu. 5. Orientacja w sprawach zdrowia. W zależności od dokonanej przez pracowników socjalnych oceny, podopieczny zostaje zakwalifikowany do jednej z czterech kategorii wymaganej opieki (od minimalnej do intensywnej): I. opieka minimalna to sprawowanie nadzoru nad ogólnym funkcjonowaniem podopiecznego; II. opieka umiarkowana, gdy podopieczny wymaga niewielkiej pomocy w wybranych zakresach III. opieka wzmożona, gdy wymagana jest znaczna pomoc w niektórych lub wielu czynnościach życia codziennego; IV. opieka intensywna, gdy podopieczny wymaga stałej opieki ze strony personelu pielęgniarskiego i kontroli zdrowia. Istotnym zagadnieniem jest wsparcie społeczne określane jako szczególny sposób i rodzaj pomocy udzielanej poszczególnym osobom i grupom. Celem wsparcia jest mobilizowanie ich sił, potencjału i zasobów, które zachowali aby mogli sami sobie radzić ze swoimi problemami. Analogicznie do tego, wsparcie udzielane osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom polega na stosowaniu takich form pomocy, aby przez wykorzystanie istniejących i zachowanych sprawności wskazać najbardziej optymalną możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia. W zależności od udzielanego wsparcia, dzielimy je na: wsparcie informacyjne wsparcie emocjonalne 7
wsparcie materialne (rzeczowe, finansowe) wsparcie przez świadczenie usług wsparcie rozwoju Wsparcie informacyjne polega na dostarczaniu człowiekowi z ograniczoną sprawnością lub jego rodzinie informacji: - o fakcie zaistnienia niepełnej sprawności, - o możliwościach jej ograniczenia, kompensowania, przeciwdziałania, możliwościach i sposobach leczenia i rehabilitacji, - o możliwości dalszego życia z tym problemem, - o przyszłych uprawnieniach, - o instytucjach, w których może uzyskać różne formy pomocy dotyczące problemów osoby niepełnosprawnej i jej rodziny, - o ludziach (grupach samopomocy), którzy mieli i mają podobne problemy i z którymi można nawiązać kontakty w celu wzajemnych świadczeń. Wsparcie emocjonalne to bardzo ważny rodzaj wsparcia potrzebnego osobie niepełnosprawnej i jej rodzinie potrzebny w sytuacjach: silnych przeżyć emocjonalnych, załamania, rozpaczy, jakie mogą towarzyszyć utracie sprawności lub urodzeniu niepełnosprawnego czy upośledzonego dziecka. Osoba niepełnosprawna lub członkowie rodziny przeżywają kryzys psychiczny, nie są wstanie sobie z nim poradzić i wymagają działania podtrzymującego, obecności innych osób, życzliwego zrozumienia, wysłuchania i pokrzepienia. Obawy o przyszłość, które pojawiają się w refleksji i w lękach osób niepełnosprawnych i ich rodzin, wskazują nam na potrzebę wsparcia emocjonalnego ze strony tych, którzy doświadczyli podobnych trudności. Są to rodziny, które mimo choroby i razem z nią osiągnęli sukces radzą sobie w codziennym życiu, mają przyjaciół, pomagają innym. Zdecydowanie lepiej niż wszyscy inni, którzy nie mieli takich doświadczeń, rozumieją przeżywane problemy. Są to osoby z grup samopomocy, stowarzyszeń osób niepełnosprawnych, stowarzyszeń rodzin osób niepełnosprawnych. Wsparcie materialne oparte jest na tradycyjnych formach udzielanej pomocy, dostarczaniu środków materialnych: finansowych, różnego rodzaju darów 8
(odzież, opał, wyposażenie mieszkania i sprzęt gospodarczy) ułatwiających codzienną aktywność osoby z ograniczoną sprawnością. Przekazywane są także dary w formie sprzętu ortopedycznego, wózki inwalidzkie, sprzęt do ćwiczeń usprawniających. Wsparcie przez świadczenie usług niepełnosprawność często stwarza trudności w wykonywaniu poszczególnych czynności codziennego życia, z którymi osoby nie radzą sobie częściowo i wówczas potrzebna jest pomoc lub nie radzą sobie w ogóle wówczas trzeba je w tym wyręczyć. Dotyczy to prac domowych (np. większe porządki), a także czynności poza domem (np. załatwianie spraw w urzędzie, na poczcie pomoc w wychodzeniu do kościoła, na spacer) taka pomoc w formie usług nieodpłatnych lub odpłatnych umożliwia osobom niepełnosprawnym w miarę normalne funkcjonowanie, zwiększa ich poczucie bezpieczeństwa oraz ogranicza troski i zagrożenia codziennego życia. Wsparcie rozwoju jest to wsparcie bezpośrednio ukierunkowane na rozwój osoby niepełnosprawnej np. wyrównanie szans związanych z nauką. Może to być pomoc kolegów, nauczycieli świadczona dzieciom i młodzieży uczącym się w szkole lub w warunkach domowych podczas nauczania indywidualnego. Może to być wsparcie służące wyrównywaniu szans w zakresie wypoczynku, aktywności ruchowej (wspólne wakacje integracyjne). Bardzo ważnym elementem wsparcia będzie wspieranie rozwoju społecznego, odpowiedzialności za innych i pomocy na rzecz innych. Ważną rolę w tym zakresie spełnia uczestnictwo w grupach samopomocy. Pierwsza faza uczestnictwa polega na korzystaniu ze wsparcia osób, którzy tworzą tę grupę. Możliwość rozwoju polega na tym, że z czasem osoba z odbiorcy staje się również dawcą wsparcia i świadczy je na rzecz innych, słabszych fizycznie i psychicznie. Dotyczy to też sytuacji kiedy biorca sam z czasem bazuje na własnych sukcesach i porażkach, wspiera osoby, które są we wczesnej fazie choroby i doświadczają związanych z nią dolegliwości, zagrożeń i konsekwencji. 9