Postawy i opinie pracowników szkół na temat wybranych elementów polityki antytytoniowej oraz strategii kontroli używania tytoniu

prace oryginalne Marek Milcarz 1 Adam Rzeźnicki 2 Piotr Wojtysiak 1 Dorota Kaleta 1 1 Pracownia Epidemiologii i Profilaktyki Chorób Odtytoniowych, Zakład Medycyny Zapobiegawczej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2 Zakład Medycyny Społecznej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n. med. Wojciech Drygas Dodatkowe słowa kluczowe: palenie tytoniu nauczyciele szkoła strategie kontroli używania tytoniu Global School Personnel Survey (GSPS) Additional key words: tobacco smoking teachers school tobacco control strategies Global School Personnel Survey (GSPS) Adres do korespondencji: Dr hab. n. o zdrowiu prof. nadzw. UM w Łodzi Dorota Kaleta Pracownia Epidemiologii i Profilaktyki Chorób Odtytoniowych Zakład Medycyny Zapobiegawczej Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź tel. 881 004 114, email: dkaleta@op.pl Postawy i opinie pracowników szkół na temat wybranych elementów polityki antytytoniowej oraz strategii kontroli używania tytoniu Opinions and attitudes of school employees on selected elements of tobacco control policies and strategies for tobacco control Wstęp: Światowa Organizacja Zdrowia podjęła działania na szczeblu międzynarodowym w celu ograniczenia epidemii palenia tytoniu. W związku z tym opracowano Ramową Konwencję o Ograniczeniu Używania Tytoniu (FCTC) oraz pakiet MPOWER. Strategie zawarte w niniejszych dokumentach uznane są za najbardziej efektywne i skuteczne. Zastosowanie się do omawianych wytycznych oraz szerokie poparcie społeczne dla wprowadzanych rozwiązań przynosi pozytywne efekty na poziomie całej populacji, a także na szczeblu lokalnym, np. na poziomie województwa lub powiatu. Celem badania było poznanie postaw i opinii pracowników szkół na temat wybranych elementów polityki antytytoniowej oraz strategii kontroli używania tytoniu. Materiał i Metodyka: W okresie od listopada 2014 roku do maja 2015 roku badaniami objęto pracowników zatrudnionych w 60 szkołach w powiecie piotrkowskim. Prowadząc badanie wśród personelu zatrudnionego w szkołach posłużono się anonimowym kwestionariuszem ankiety zaadaptowanym z badania Global School Personnel Survey (GSPS). Wyniki: Wśród ogółu badanych co trzeci respondent uważał, że zakazy palenia tytoniu w miejscu pracy pomagają osobom palącym zaprzestać palenia tytoniu. W grupie wszystkich respondentów połowa badanych uważała, że zakazy palenia tytoniu w miejscu pracy pomagają utrzymać abstynencję tytoniową byłym palaczom. Wśród wszystkich ankietowanych 37,4% stanowili respondenci, którzy deklarowali poparcie dla podniesienia podatku na produkty tytoniowe. Wnioski: Efektywne wdrażanie przepisów o zakazie palenia w miejscach publicznych oraz wprowadzenie innych zapisów ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych wymaga szerokich kampanii informacyjnych w celu zwiększania poparcia prowadzonych działań antytytoniowych. Introduction: The World Health Organization has taken actions at international level in order to reduce the tobacco epidemic. Therefore Framework Convention on Tobacco Control and MPOWER package were developed. The strategies contained in these documents are considered to be the most effective and efficient. Compliance with these guidelines and broad public support for the implemented solutions has positive effects on the population level, and also at the local level, eg. voivodeship or district. The aim of the study was to investigate the attitudes and opinions of employees of schools on selected elements of tobacco control policies and strategies for tobacco control. Material and Methods: During the period from November 2014 and May 2015 employees working in 60 schools in Piotrkowski county were examined. Conducting a survey among the personnel employed in schools an anonymous questionnare adopted from the study Global School Personnel Survey (GSPS) was applied. Results: Among all surveyed every third respondent believes that smoking bans in the workplace help smokers to stop smoking. Among all respondents, half of the respondents believe that smoking bans in the workplace help former smokers to maintain tobacco abstinence. Among all respondents 37.4% declared their support for raising taxes on tobacco products. Conclusions: Effective implementation of smoking ban in public places and the introduction of other provisions of the Act on the protection of health against consequences of tobacco use and tobacco products require broad information campaigns to increase support to tobacco control activities Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 10 723

Wstęp Często używanym argumentem przez koncerny tytoniowe w celu przekonania decydentów różnych państw do nie podejmowania działań antytytoniowych jest to, że palenie tytoniu przynosi korzyści ekonomiczne dla kraju. Lobby tytoniowe podejmuje również działania mające na celu przekonanie do tych nieprawdziwych informacji opinię publiczną. Wśród wielu argumentów pojawiają się również tak cyniczne, że ze względu na przedwczesne zgony osób uzależnionych od tytoniu państwo oszczędza pieniądze z puli przeznaczonej na świadczenia dla osób starszych. Takie stwierdzenie nie jest tylko niemoralne ale również nieprawdziwe [1,2]. Jak wynika z prowadzonych analiz koszty palenia tytoniu są ogromne. Szacuje się, że w skali świata koszty używania tytoniu przekraczają 500 miliardów dolarów. Określając koszty wynikające z używania tytoniu przez obywateli należy uwzględniać zarówno koszty bezpośrednie zgony spowodowane chorobami odtytoniowymi, jak i pośrednie absencje w pracy, koszty pożarów spowodowanych przez nieuwagę palaczy, zanieczyszczenie środowiska itp. Jak pokazują analizy przeprowadzone i opublikowanych w 2005 roku przez Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom) największe straty na świecie spowodowane używaniem tytoniu odnotowano w Stanach Zjednoczonych, to jest około 167 miliardów dolarów [3]. Wśród krajów europejskich, które ponoszą największe straty bezpośrednio wynikające z palenia tytoniu znajdują się m. in. Francja ponad 16 miliardów dolarów, Wielka Brytania ponad 9 miliardów, Niemcy ponad 8 miliardów, Polska około 5 miliardów dolarów [2]. Koszty związane z używaniem tytoniu to nie tylko straty dla budżetu państwa, to również bezpośrednie wydatki jakie ponoszą palacze. Pieniądze wydawane na wyroby tytoniowe mogłyby być zainwestowane w dobra poprawiające jakość życia zarówno osób palących jak ich rodzin, takie jak: jedzenie, opieka zdrowotna, ubrania, edukacja. Z paleniem tytoniu wiążą się również straty spowodowane absencjami w pracy, oraz wydatki jakie ponosi rodzina na opiekę nad osobą śmiertelnie chorą z powodu licznych chorób odtytoniowych. W wielu krajach, szczególnie tych najbiedniejszych, osoby uzależnione od nikotyny wydają znaczącą część swojej dziennej stawki za pracę na wyroby tytoniowe [4]. Tempo rozpowszechniania się epidemii palenia tytoniu na świecie i związany z tym wzrost liczby zgonów z powodu chorób odtytoniowych skłonił Światową Organizację Zdrowia do podjęcia zdecydowanego przedsięwzięcia na szczeblu ogólnoświatowym w celu przeciwdziałania tym niekorzystnym trendom. W związku z tym opracowano Ramową Konwencję o Ograniczeniu Używania Tytoniu (FCTC). Głównym celem FCTC jest ochrona obecnych i przyszłych pokoleń przed zgubnymi zdrowotnymi, społecznymi, środowiskowymi i ekonomicznymi następstwami używania wyrobów tytoniowych i narażenia na środowiskowy dym tytoniowy. Konwencja skupia się na wytyczeniu kierunków działań oraz przedstawianiu rozwiązań, jakie strony będą wprowadzać na wszystkich szczeblach, to jest krajowym, regionalnym oraz międzynarodowym w celu ciągłego i znacznego ograniczenia rozpowszechnionej konsumpcji wyrobów tytoniowych i narażenia na dym tytoniowy [5]. W ślad za tym przygotowano pakiet MPOWER. Został stworzony aby pomóc wszystkim krajom na świecie w skutecznej walce z epidemią palenia tytoniu. Strategie zawarte w niniejszym pakiecie uznane są za najbardziej efektywne i skutecznie chroniące miliony ludzi przed śmiercią w wyniku chorób odtytoniowych. Zastosowanie się do wytycznych zawartych w MPOWER przynosi pozytywne efekty na poziomie całej populacji, a także na szczeblu lokalnym, np. na poziomie województwa lub powiatu. Docelowo, jako wsparcie dla FCTC, realizacja działań zawartych w MPOWER ma doprowadzić do całkowitej eliminacji palenia tytoniu w społeczeństwie. Mimo to znaczna cześć populacji świata nie jest objęta pakietem MPOWER [6]. Pakiet MPOWER składa się z sześciu następujących strategii walki z paleniem tytoniu: Monitor monitorowanie konsumpcji tytoniu i prowadzonych działań ograniczających konsumpcję tytoniu, Protect zapewnienie ochrony przed dymem tytoniowym, Offer help oferowanie pomocy w zaprzestaniu palenia, Warn ostrzeganie o niebezpieczeństwach związanych z używaniem tytoniu, Enforce wprowadzenie zakazów reklamowania i promowania wyrobów tytoniowych oraz sponsorowania przez przemysł tytoniowy, Raise taxes podnoszenie podatków na wyroby tytoniowe [7,8]. Mimo licznych dowodów na skuteczność narzędzi proponowanych w pakiecie MPOWER tylko co piąty kraj kompleksowo zrealizował którąkolwiek z głównych strategii tego pakietu na poziomie gwarantującym odpowiednią ochronę obywatelom. Niestety mimo tak dużego poparcia społecznego dla walki z nikotynizmem, żaden z krajów nie zrealizował wszystkich sześciu strategii MPOWER na najwyższym poziomie [7]. Dla skuteczności polityki kontroli używania tytoni kluczowe znaczenie ma nie tylko tworzenie prawa ale i to czy społeczeństwo rozumie, popiera wdrażane przepisy co w konsekwencji wpływa na ich przestrzeganie. Celem badania było poznanie postaw i opinii pracowników szkół na temat wybranych elementów polityki antytytoniowej oraz strategii kontroli używania tytoniu. Materiał i Metodyka W okresie od listopada 2014 roku do maja 2015 roku badaniami objęto 1858 pracowników zatrudnionych w 60 szkołach (92,3% wszystkich szkół) w powiecie piotrkowskim. Wypełnione ankiety oddało 1544 osoby, to jest 83,1% objętych badaniem. Gromadząc materiał empiryczny wśród personelu zatrudnionego w szkołach objętych badaniem posłużono się kwestionariuszem ankiety zaadaptowanym z badania Global School Personnel Survey (GSPS). Anonimowy kwestionariusz ankiety przeznaczony do samodzielnego wypełnienia przez respondentów składał się z 93 pytań. Kwestionariusze ankiety respondenci wypełniali samodzielnie. Nauczycieli poproszono o wypełnienie ankiety na zebraniach pedagogicznych. Do pozostałych pracowników szkół koordynatorzy zgłaszali się indywidualnie. Każda osoba została poinformowana o tym, że uczestnictwo w badaniu nie niesie ze sobą żadnego ryzyka i jest całkowicie dobrowolne. Podkreślono możliwość odmowy i wycofania zgody na udział w badaniu, w każdej chwili bez podania powodu i jakichkolwiek konsekwencji. Respondentów zapewniono także, że wszystkie uzyskane informacje będą traktowane jako poufne i zostaną wykorzystane jedynie do celów naukowych. Dane pochodzące ze wszystkich ankiet zostały wprowadzone do arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel. Zebrany materiał empiryczny został poddany analizie statystycznej. Obliczony został zakres, wartości przeciętne, a także miary wewnętrznego zróżnicowania. Zastosowano test niezależności chi-kwadrat lub test niezależności chi-kwadrat z poprawką Yatesa. Charakter rozkładu analizowanych cech mierzalnych został zbadany przy pomocy testu Shapiro- -Wilka. Dla porównania wartości przeciętnych w dwóch grupach w zależności od rodzaju rozkładu wykorzystywano test dla dwóch prób niezależnych bądź test Manna-Whitneya. Wyniki W grupie 1544 respondentów zdecydowaną większość, to jest 85,6% (1321 osób) stanowiły kobiety. Wśród 1044 nauczycieli odsetek kobiet wynosił 87,4, natomiast wśród 500 pracowników administracyjnych kobiety stanowiły 81,8% ankietowanych (409 osób). Wśród ogółu badanych najliczniejszą grupę, to jest 37,7% (582 osoby) stanowiły osoby w wieku 45-54 lata. Zarówno w grupie nauczycieli jak i pracowników administracyjnych osoby w wieku 45-54 lata reprezentowane były najliczniej, odpowiednio 38,0% i 37,0%. Wśród ogółu badanych większość, to jest 77,4% (1995 osób) stanowiły osoby posiadające wyższe wykształcenie. W grypie 1044 nauczycieli odsetek osób legitymujących się wyższym wykształceniem wynosił 98,8 (1032 osoby). Wśród 500 respondentów pracujących na stanowiskach administracyjnych najliczniejszą grupę, to jest 35,8% (179 osób) stanowiły osoby posiadające średnie wykształcenie. Wśród ogółu badanych co trzeci respondent (33,5%, 518 osób) uważał, że zakazy palenia tytoniu w miejscu pracy pomagają osobom palącym zaprzestać palenia tytoniu. Mężczyźni częściej w porównaniu z kobietami wyrażali taką opinię (35,4% vs 33,2%) W grupie nauczycieli 33,4% badanych (349 osób) twierdziło, że zakaz palenia 724 M. Milcarz i wsp.

Tabela I Opinie respondentów na temat wpływu wybranych działań antytytoniowych na postawy wobec palenia tytoniu. Respondents opinions on the impact of selected anti-tobacco activities on attitudes toward smoking. Opinie respondentów Nauczyciele Administracja Ogółem K M K M K M Na temat wpływu zakazów na rzucanie palenia Uważali, że zakazy pomagają rzucić palenie 304 33,3 45 34,1 135 33,0 34 37,4 439 33,2 79 35,4 Uważali, że zakazy nie pomagają rzucić palenia 218 23,9 40 30,3 117 28,6 29 31,9 335 25,4 69 30,9 Nie wiedzieli 390 42,8 47 35,6 157 38,4 28 30,8 547 41,4 75 33,6 Na temat wpływu zakazów na utrzymanie abstynencji Uważali, że zakazy pomagają utrzymać abstynencję 474 52,0 73 55,3 178 43,5 47 51,6 653 49,4 120 53,8 Uważali, że zakazy nie pomagają utrzymać abstynencji 118 12,9 18 13,6 76 18,6 13 14,3 194 14,7 31 13,9 Nie wiedzieli 320 35,1 41 31,1 155 37,9 31 34,1 474 36,0 72 32,3 Na temat wpływu informacji o szkodliwości palenia na decyzję uczniów o rzuceniu palenia oraz utrzymaniu abstynencji Uważali, że mają istotny wpływ 505 55,4 68 51,5 187 45,7 45 49,4 692 52,4 113 50,7 Uważali, że nie mają istotnego wpływu 125 13,7 23 17,4 41 10,0 16 17,6 166 12,6 39 17,5 Nie wiedzieli 282 30,9 41 31,1 181 44,3 30 33,0 463 35,0 71 31,8 Tabela II Poparcie respondentów dla wybranych działań antytytoniowych. Respondents support for selected anti-tobacco activities. Poparcie respondentów Nauczyciele Administracja Ogółem K M K M K M Poparcie dla podniesienia podatku na wyroby tytoniowe Popierali 357 39,1 51 38,6 140 34,2 29 31,9 497 37,6 80 35,9 Nie popierali 284 31,1 45 34,1 137 33,5 40 44,0 420 31,8 85 38,1 Nie mieli zdania 271 29,7 36 27,3 132 32,3 22 24,1 404 30,6 58 26,0 Poparcie dla całkowitego zakazu reklamy wyrobów tytoniowych Popierali 656 71,9 97 73,5 251 61,3 52 57,2 906 68,6 149 66,8 Nie popierali 96 10,5 18 13,6 46 11,2 12 13,2 143 10,8 30 13,5 Nie mieli zdania 160 17,6 17 12,9 112 27,5 27 29,7 272 20,6 44 19,7 Poparcie dla wprowadzenia na wyrobach tytoniowych ostrzeżeń obrazkowych Popierali 664 72,8 88 66,7 276 67,5 60 66,0 939 71,1 148 66,4 Nie popierali 67 7,4 9 6,8 43 10,5 9 9,8 111 8,4 18 8,0 Nie mieli zdania 181 19,8 35 26,5 90 22,0 22 24,2 271 20,6 57 25,6 w miejscu pracy wpływa pozytywnie na rzucanie palenia tytoniu przez osoby palące. W grupie kobiet i w grupie mężczyzn odsetki osób tak twierdzących były podobne odsetek osób twierdzących, że zakazy palenia tytoniu w miejscach pracy przyczyniają się do zmniejszenia częstości palenia wynosił 33,8 (169 osób). W grupie kobiet takiej odpowiedzi udzieliło 33,0% badanych, a w grupie mężczyzn 37,4% (p>0,05) (Tab. I). W grupie 1544 respondentów połowa badanych (50,0%, 772 osoby) uważała, że zakazy palenia tytoniu w miejscu pracy pomagają utrzymać abstynencję tytoniową byłym palaczom. W grupie kobiet takiej odpowiedzi udzieliło 49,4% ankietowanych, a w grupie mężczyzn 53,8% badanych Wśród nauczycieli osoby twierdzące, że zakazy palenia w miejscu pracy wspomagają utrzymanie abstynencji przez osoby palące papierosy w przeszłości stanowiły 52,4% (547 badanych). Mężczyźni częściej w porównaniu z kobietami dostrzegali pozytywny wpływ zakazów palenia na pozostanie w abstynencji tytoniowej przez byłych palaczy. Wśród 500 pracowników administracyjnych 45,0% respondentów (43,5% kobiet oraz 51,6% mężczyzn) twierdziło, że zakazy palenia w miejscach pracy oddziaływają pozytywnie na byłych palaczy (p>0,05) (Tab. I). Większość, to jest 52,1% spośród wszystkich respondentów dostrzegała pozytywny wpływ informacji dotyczących szkodliwego wpływu palenia tytoniu na zdrowie przekazywanych przez specjalistę na decyzję uczniów o rzuceniu palenia tytoniu oraz utrzymaniu abstynencji tytoniowej. W grupie kobiet takiej odpowiedzi udzieliło 52,4% ankietowanych, a w grupie mężczyzn 50,7% respondentów Wśród nauczycieli 54,9% badanych (573 osoby) twierdziło, że działania edukacyjne, realizowane przez specjalistę, w obszarze wpływu palenia tytoniu na zdrowie pozytywnie wpływają na zachowania zdrowotne uczniów. Kobiety częściej w porównaniu z mężczyznami wyrażały taką opinię. W grupie 500 pracowników zatrudnionych na stanowiskach administracyjnych 46,4% badanych (232 osoby) uważało, że informowanie o szkodliwym wpływie palenia tytoniu na zdrowie wpływa na decyzję uczniów o rzuceniu palenia tytoniu oraz utrzymaniu abstynencji tytoniowej (Tab. I). Wśród wszystkich ankietowanych najliczniejszą grupę, to jest 37,4% (577 osób) stanowili respondenci, którzy deklarowali poparcie dla podniesienia podatku na produkty tytoniowe. W grupie kobiet i w grupie mężczyzn odsetki osób deklarujących takie poparcie były zbliżone. W grupie 1044 nauczycieli 39,1% respondentów (408 osób) opowiedziało się za wprowadzeniem wyższych podatków na wyroby tytoniowe. takie poparcie wyraziło 33,8% badanych (169 osób) w tym 34,2% kobiet oraz 31,9% mężczyzn (Tab. II). Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 10 725

Większość badanych, to jest 68,4% (1056 osób) popierała całkowite zakazy reklamy wyrobów tytoniowych. W grupie kobiet taką opinię wyraziło 68,6% ankietowanych, a w grupie mężczyzn 66,8% respondentów Wśród nauczycieli osoby popierające całkowite zakazy reklamy wyrobów tytoniowych stanowiły 72,1% (71,9% kobiet oraz 73,5% mężczyzn) W grupie pracowników administracyjnych 60,6% ankietowanych (303 osoby) opowiedziało się za całkowitym zakazem reklamowania wyrobów tytoniowych. W grupie kobiet takiej odpowiedzi udzieliło 61,3% respondentek, a w grupie mężczyzn 57,2% badanych (tab. ii). Respondenci w większości (70,4%, 1087 osób) popierali wprowadzenie ostrzeżeń obrazkowych na wyrobach tytoniowych. W grupie kobiet takie poparcie wyraziło 71,1% badanych, a w grupie mężczyzn 66,4% ankietowanych Wśród 1044 nauczycieli za wprowadzeniem oznaczeń obrazkowych opowiedziało się 71,9% badanych, w tym 72,8% kobiet oraz 66,7% mężczyzn W grupie pracowników administracyjnych poparcie dla wprowadzenia ostrzeżeń obrazkowych na wyrobach tytoniowych wyraziło 67,2% respondentów (336 osób) (tab. ii). zdaniem 43,0% spośród wszystkich respondentów papierosy są sprzedawane w odległości mniejszej niż 100 metrów od szkoły w której pracują. W grupie nauczycieli osoby twierdzące, że istnieje możliwość kupna papierosów w odległości mniejszej niż 100 metrów od placówki edukacyjnej stanowiły 43,8% (44,8% kobiet oraz 36,4% mężczyzn). 39,4% badanych odpowiedziała, że istnieje możliwość nabycia produktów tytoniowych w odległości mniejszej niż 100 metrów od szkoły (Ryc. 1). Rycina 1 Rozkład odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy wyroby tytoniowe są sprzedawane w odległości do 100m od szkoły, w której Pan/Pani pracuje? wg rodzaju wykonywanej pracy i wg płci. Distribution of respondents answers to the question: Are tobacco products sold within 100 meters from the school? according to type of work and sex. Dyskusja Wprowadzanie zakazów palenia tytoniu w miejscach publicznych cieszy się dużym poparciem w społeczeństwie. co ciekawe za wdrażaniem takich zakazów opowiadał się również duży odsetek osób palących. szerokie poparcie dla zakazów palenia tytoniu w miejscach publicznych wykazały badania prowadzone w krajach, które zdecydowały się na wprowadzenie takiego rozwiązania [8]. Wprowadzenie przepisów zakazujących palenia tytoniu w miejscach publicznych musi być wspierane skutecznym egzekwowaniem istniejącego prawa. osoby i miejsca zobowiązane do przestrzegania niniejszych przepisów powinny być systematycznie kontrolowane, a przypadki łamania prawa surowo oraz konsekwentnie karane. jak się okazało, wprowadzania zakazów palenia tytoniu jest chętnie stosowaną strategią w walce z epidemią palenia tytoniu na świecie. niewątpliwie katalizatorem zmiany przepisów jest duże poparcie społeczne dla tych rozwiązań. coraz więcej państw decyduje się na tworzenie środowisk wolnych od dymu tytoniowego [8-11]. koncerny tytoniowe przeciwdziałając dynamicznemu tworzeniu stref bezdymnych ostrzegały, że zakaz będzie kosztowny dla gospodarki, szczególnie dla przemysłu gastronomiczno-rozrywkowego. okazało się to nieprawdą, natomiast badania wykazały, że tworzenie środowisk wolnych od dymu tytoniowego nie tylko nie szkodzi gospodarce, ale może mieć na nią korzystny wpływ [12-15]. ograniczenia reklamy tytoniu wprowadzano w 1996 roku, stopniowo poszerzając zakres zakazu do objęcia nim poza radiem i telewizją całej prasy i plakatów wielkoformatowych [16]. Równocześnie zakazem objęto promocję wyrobów tytoniowych oraz sponsorowanie przez firmy tytoniowe działalności sportowej, kulturalnej, oświatowej, zdrowotnej i społeczno-politycznej. kierując się (2003/33/We) dyrektywą, w 2003 roku rozszerzono zakaz reklamy na usługi informatyczne. Wprowadzone zakazy reklamy, promocji i sponsoringu są skuteczne. jednak kilka lat funkcjonowania rynku w warunkach tych zakazów ujawniło praktyki wcześniej niestosowane i nieprzewidywane, jak pewne niepubliczne formy reklamy lub promocji czy nadużywanie dozwolonej prawem informacji o wyrobach tytoniowych. czym większą wrażliwość na ceny papierosów wykazują osoby o słabszej kondycji finansowej. Badania przeprowadzone w 1999 roku, po istotnej podwyżce cen papierosów (średnio o 27%), wykazały, że: wśród palaczy będących w trudnej sytuacji materialnej 10% rozważało zaprzestanie palenia, wśród palących osób zamożnych tylko 2 5%, wśród uczniów palących (w wieku 13 15 lat) 30% przerwało palenie na jakiś czas lub w ogóle zaniechało palenia. ceny wyrobów tytoniowych w Polsce nie są ustalane administracyjnie, zatem podatki są jedynym instrumentem w gestii organów państwa mającym istotny wpływ na popyt rynkowy i konsumpcję wyrobów tytoniowych. W cenie popularnych (tanich) papierosów 79,5% stanowi kwota pobieranego podatku (akcyzowego i Vat), ale obecne stawki podatku akcyzowego nie spełniają jeszcze wymagań obowiązującej w Unii europejskiej minimalnej stawki podatku 64 eur/1000 sztuk papierosów, która ma być osiągnięta do końca 2008 roku. Podatkowy element polityki ograniczania konsumpcji tytoniu nie jest dotychczas dostatecznie wykorzystywany. nieskuteczność podatkowego wpływu na poziom konsumpcji tytoniu wynika z niekonsekwencji polityki podatkowej, w której troska o dochody budżetu przeważa nad potrzebami ochrony zdrowia: na użytek polityki zdrowotnej podnoszona jest akcyza na papierosy i rosnące wskaźniki cen papierosów gotowych; utrzymywany wysoki udział stawki procentowej pozwala zachowywać na rynku szeroki segment tańszych papierosów; utrzymywane znaczne różnice stawek podatkowych na papierosy i tytoń luzem umożliwiają zastępowanie drożejących papierosów tanimi i wygodnymi w użyciu skrętami tańszymi o 5 30% od papierosów gotowych. Dla podtrzymywania i uzasadniania niekorzystnych dla polityki zdrowotnej zjawisk rynkowych wykorzystywane są argumenty o zagrożeniu gwałtownym wzrostem podaży nielegalnych papierosów (przemyt, nielegalna produkcja). tymczasem badania obecności na rynku papierosów z nie- 726 M. Milcarz i wsp.

legalnych źródeł prowadzone zarówno przez koncerny tytoniowe, jak i ośrodki niezależne pokazują względnie stabilną obecność tych papierosów na rynku na poziomie 5 7%, niezależnie od wzrostu podatków i cen papierosów. Sposób pakowania i etykietowania papierosów ma istotne znaczenie dla atrakcyjności produktu, a nawet wpływa na ich dostępność dla niektórych grup konsumentów. Małe opakowania po kilka sztuk papierosów byłyby bardziej dostępne dla dzieci i młodzieży dysponujących ograniczoną zasobnością kieszonkowego. Taka możliwość została wyeliminowana już w 1996 roku ustawowym zakazem sprzedaży na sztuki i w opakowaniach mniejszych niż typowe, po 20 sztuk [16]. W 2004 roku wprowadzono ostrzeżenia w formie i treści zgodne z dyrektywą 2001/37/WE, które funkcjonują obecnie. Zgodnie z kierunkiem polityki antytytoniowej przyjętej w Unii Europejskiej oraz z postanowieniami Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu przygotowywane jest zastąpienie obecnej formy ostrzeżeń ostrzeżeniami mieszanymi, łączącymi dotychczasowy komunikat werbalny z ilustracją graficzną. W tym celu zakłada się wykorzystanie biblioteki ilustracji zatwierdzonych do użytku decyzją Komisji Europejskiej. Wnioski Badanie potwierdziło istotność działań antytytoniowych podjętych w ostatnich latach oraz wykazało, relatywnie duże poparcie dla większości interwencji. Uwagę zwraca małe poparcie dla polityki fiskalnej państwa wobec wyrobów tytoniowych. Efektywne wdrażanie przepisów o zakazie palenia w miejscach publicznych oraz wprowadzenie innych zapisów ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych wymaga szerokich kampanii informacyjnych w celu zwiększania poparcia prowadzonych działań antytytoniowych. Konieczne jest wdrożenie w społecznościach lokalnych programów edukacyjnych uświadamiających istotę polityki antytytoniowej. Piśmiennictwo 1. Bates C: Study shows that smoking costs 13 times more than it saves. BMJ. 2001; 323: 1003. 2. Eriksen M, Mackay J, Ross H: The Tobacco Atlas. Fourth Ed. Atlanta, GA: American Cancer Society; World Lung Foundation, New York, 2012. 3. Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Annual smoking-attributable mortality, years of potential life lost, and productivity losses United States, 1997-2001. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2005; 54: 625-628. 4. Kostova D, Chaloupka FJ, Yurekli A, Ross H, Cherukupalli R. et al: A cross-country study of cigarette prices and affordability: evidence from the Global Adult Tobacco Survey. Tob Control. 2012; doi:10.1136/tobaccocontrol-2011-050413. 5. World Health Organization: WHO Framework Convention on Tobacco Control, Geneva, 2003. 6. World Health Organization: WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2009. Implementing smoke-free environments, Geneva, 2009. 7. Kaleta D, Kozieł A, Miśkiewicz P: MPOWER strategia na rzecz walki ze światową epidemią używania tytoniu. Med Pr. 2009; 60: 1-5. 8. World Health Organization: WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008 The MPOWER package, Geneva, 2009. 9. El Ansari W, Stock C: Factors associated with smoking, quit attempts and attitudes towards total smoking bans at university: a survey of seven universities in England, Wales and Northern Ireland. Asian Pac J Cancer Prev. 2012; 13: 705-714. 10. Lechner WV, Meier E, Miller MB, Wiener JL, Fils- -Aime Y: Changes in smoking prevalence, attitudes, and beliefs over 4 years following a campus- -wide anti-tobacco intervention. J Am Coll Health. 2012; 60: 505-511. 11. Lee JG, Goldstein AO, Klein EG, Ranney LM, Carver AM: Assessment of college and university campus tobacco-free policies in north Carolina. J Am Coll Health. 2012; 60: 512-519. 12. International Agency for Research on Cancer: Evaluating the effectiveness of smoke-free policies. Vol 13, Lyon, 2009. 13. Howell F: Smoke-free bars in Ireland: a runaway success. Tob Control. 2005; 14: 73 74. 14. Scollo M, Lal A, Hyland A, Glantz S: Review of the quality of studies on the economic effects of smoke-free policies on the hospitality industry. Tob Control. 2003; 12: 13-20. 15. Siegel M: Economic impact of 100% smoke-free restaurant ordinances. In: Smoking and restaurants: a guide for policy-makers. Berkeley, UC Berkeley/UCSF Preventative Medicine Residency Program, American Heart Association, California Affiliate Alameda County Health Care Services Agency, Tobacco Control Programme, 1992: 26 30. http://legacy-dc.ucsf.edu/documentstore/a/j/z/ ajz06e00/sajz06e00.pdf. 16. World Health Organization: WHO Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce. Warszawa, 2009. Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 10 727