Marek Demidowicz Tomasz Parada WIOŚ w Zielonej Górze
Trochę historii IOŚ Początki działania Inspekcji Ochrony Środowiska sięgają września 1980 r., kiedy to na mocy nowej ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska Rada Ministrów wydała rozporządzenie w sprawie Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska. Te akty prawne stworzyły podstawy dla działania inspekcji i wdrożenia jednolitego systemu kontroli przestrzegania prawa ochrony środowiska oraz badania stanu środowiska w skali całego kraju. "Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska" z 1980 r. powołała jednoinstancyjną państwową inspekcję, która podlegała ministrowi ochrony środowiska. Stojący na czele PIOŚ Główny Inspektor Ochrony Środowiska kierował dziewięcioma Zespołami Terenowymi: w Katowicach, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, Olsztynie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu oraz dwoma zespołami o zasięgu ogólnokrajowym; Zespołem Przeciwdziałania Nadzwyczajnym Zagrożeniom Środowiska w Gdańsku i Zespołem Kontroli i Ocen Środowiska w Warszawie. PIOŚ nie posiadała zaplecza laboratoryjnego.
Trochę historii IOŚ Po wejściu w życie "Ustawy o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska" - w 1991 r. - nastąpiło połączenie kadr, mienia i zaplecza technicznego jednostek organizacyjnych PIOŚ i Ośrodków Badań i Kontroli Środowiska. Powstała jednolita, dwuinstancyjna instytucja ds. kontroli i badania stanu środowiska, podległa ministrowi właściwemu ds. środowiska. Realizacja ustawowych zadań inspekcji należała do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska wypełniającego swoje zadania przy pomocy Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i 49 wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska, którzy działali przy pomocy wojewódzkich inspektoratów. W owym czasie Zespół Przeciwdziałania Nadzwyczajnym Zagrożeniom Środowiska w Gdańsku, przy silnym wsparciu GIOŚ w Warszawie rozpoczął w istocie organizację systemu alarmowania i działania PIOŚ w obszarze nadzwyczajnych zagrożeń, rozpoczęto zakupy sprzętu, organizacje szkoleń i usankcjonowano zasady współpracy ze służbami ratowniczymi, w pierwszym rzędzie z Państwową Strażą Pożarną.
REFORMA ADMINISTRACYJNA 1999 R. W lipcu 1998 roku Sejm RP, w ramach reformy ustrojowej państwa, znowelizował ustawę o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, zmieniając między innymi jej nazwę na: Inspekcja Ochrony Środowiska. Jednocześnie wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska weszły w skład wojewódzkiej administracji zespolonej. W 34 (w 33 byłych miastach wojewódzkich oraz w Giżycku) miastach powstały delegatury wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska podporządkowane 16 nowym wojewódzkim inspektoratom. Reforma nie spowodowała dramatycznych zmian w zasadach współpracy terytorialnej i formalnoprawnej. Struktura IOŚ nie była już co prawda tak spójna jak przed reformą (zespolenie Inspekcji), ale podstawy działania, wsparcie GIOŚ -Zespołu Przeciwdziałania Poważnym Awariom Przemysłowym pozostało w istocie bez większych zmian.
Dlaczego Inspekcja została na początku lat 90. włączona do systemu przeciwdziałania awariom chemicznym? 1. Bo była naturalnym spadkobiercą Ośrodków Badań i Kontroli Środowiska oraz Samodzielnych Pracowni Badań i Kontroli Środowiska funkcjonujących w Polsce od połowy lat 70. 2. Posiadała dobrze wyposażone laboratoria niezbędne do prowadzenia monitoringu środowiska, także w przypadku wszelkich awarii. 3. Miała doświadczoną kadrę inspekcyjną i laboratoryjną gwarantującą działanie od zaraz. 4. Miała doświadczenie w pracy terenowej i wiedzę z zakresu ochrony środowiska. 5. Charakteryzowała się mobilnością. 6. Struktura organizacyjna odpowiadała ówczesnemu podziałowi na województwa. 7. Wszystko powyższe gwarantowało optymalizację kosztów wdrożenia systemu przeciwdziałania awariom (w tym okresie nazywanych nadzwyczajnymi zagrożeniami środowiska).
W JAKIE INSTRUMENTY PRAWNE INSPEKCJA ZOSTAŁA WYPOSAŻONA? Główne dwie ustawy będące podstawą działania Inspekcji w obszarze przeciwdziałania awariom stanowią do dziś: v ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (IOŚ) (tekst jednolity: Dz. U. Nr 44, poz. 287 z 2007 r. ze zmianami), v ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Poś) (tekst jednolity: Dz. U. Nr 25, poz. 150 z 2008 r. ze zmianami). Oczywiście aby ustawy mogły funkcjonować w sposób prawidłowy niezbędne było wydanie przez Ministra Środowiska aktów wykonawczych dla tych ustaw, w szczególności dla ustawy - Poś. Rozporządzeń wykonawczych dla tych ustaw jest kilkadziesiąt, z czego sprawy awarii zawarte są w przynajmniej kilku rozporządzeniach.
Podstawowe trzy aspekty działalności IOŚ stanowią: 1. kontrole przestrzegania przepisów w dziedzinie ochrony środowiska, w tym również kontrole zakładów, w których magazynowane są substancje niebezpieczne, 2. badanie stanu środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, ale również badanie skutków wystąpienia awarii przede wszystkim na wodach i w gruncie, 3. przeciwdziałanie poważnym awariom to nie tylko prowadzenie kontroli, ale również uczestnictwo w szkoleniach, prewencja, uczestniczenie w systemie ratowniczym itd.
Działalność WIOŚ w zakresie przeciwdziałania zanieczyszczeniom awaryjnym jest realizowana w czterech podstawowych obszarach: 1. zapobiegania, 2. działania w trakcie awarii, 3. usuwania skutków awarii, 4. sprawozdawczości.
Zapobieganie Jest bardzo istotnym elementem zarządzania ryzykiem, gdyż w znaczący sposób je zmniejsza. W tym obszarze wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje następujące zadania: Kontroluje instalacje i urządzenia chroniące środowisko przed zanieczyszczeniem. Inicjuje działania tworzące warunki zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków i przywracania środowiska do stanu właściwego. Współdziała w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji państwowej i rządowej, samorządu terytorialnego i obrony cywilnej, a także organizacjami pozarządowymi.
Kontroluje podmioty, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii, w tym co najmniej raz w roku zakłady o dużym ryzyku, a co najmniej raz na dwa lata zakłady o zwiększonym ryzyku. Wydaje zarządzenia pokontrolne, w których może zobowiązać prowadzących instalacje do szeregu działań zapobiegawczych i naprawczych. Może na podstawie odrębnych przepisów wydać decyzje administracyjne. Może wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnych. Może podejmować decyzje wstrzymujące działalność prowadzoną z naruszeniem wymagań związanych z ochroną środowiska lub naruszeniem warunków korzystania ze środowiska
Może wydać decyzję w przedmiocie wstrzymania działalności powodującej naruszenie wymagań ochrony środowiska, jeżeli zachodzi bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia ludzi albo bezpośrednie zagrożenie zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach. Może wydawać decyzje o wstrzymaniu działalności prowadzonej przez podmiot korzystający ze środowiska albo osobę fizyczną, powodującej pogorszenie stanu środowiska w znacznych rozmiarach lub zagrażającej życiu lub zdrowiu ludzi, w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla zapobieżenia pogarszaniu się stanu środowiska.
DZIAŁANIE W TRAKCIE AWARII
W trakcie awarii na wodach najistotniejsze działania to przede wszystkim Współdziałanie w akcji zwalczania poważnej awarii z organami właściwymi do jej prowadzenia oraz sprawowanie nadzoru nad usuwaniem skutków tej awarii. Pomoc merytoryczna. Kontrola u sprawcy. Pobór próbek i ocena stopnia oddziaływania awarii na środowisko wodne.
Dlaczego tak istotny jest pobór próbek?
Pobór próbek powyżej i poniżej miejsca awarii na wodach jest w zasadzie jedynym kryterium wstępnej oceny jej skutków dla środowiska wodnego. Stanowi dowód w sprawie. Jest integralnym elementem raportowania. Jest jednym z narzędzi informowania opinii publicznej o skutkach awarii. Stanowi cenne doświadczenie analityczne, co skutkuje efektywniejszym działaniem w przyszłości.
Jak może wyglądać typowa procedura awaryjnego postępowania WIOŚ na wypadek awarii na wodach?
alarmowanie podstawą łączności jest dyżur pracowników pod telefonem komórkowym, numery telefonów są znane wszystkim istotnym służbom (PSP, Policja, Wojewoda, Starostowie, zakłady Seveso itd.), inspektor po otrzymaniu zgłoszenia weryfikuje je i powiadamia pracodawcę, jeżeli jest decyzja wyjazdu w teren bierze auto, próbki, mapy, komputer, aparat itp. i jedzie w miejsce awarii, zgłasza się do prowadzącego akcję (zazwyczaj strażak PSP), wspólnie ustalają prawdopodobnego sprawcę oraz działania, które są podejmowane lub będą podejmowane przez poszczególne służby, jeżeli jest potrzebny na miejscu pobiera próbki (jeżeli nie może tego zrobić osobiście próbki w miejscach niebezpiecznych pobrać mogą strażacy istnieje porozumienie obu służb w tym zakresie), jeżeli nie jest potrzebny na miejscu - jedzie do sprawcy i prowadzi czynności kontrolne oraz inne ustalenia formalnoprawne, każdy przypadek jest inny nie da się wypracować ścisłego schematu działania ważna jest intuicja, wiedza i doświadczenie inspektora
USUWANIE SKUTKÓW AWARII
Jeśli po przeprowadzonej akcji ratowniczej stan środowiska odbiega od stanu wyjściowego, WIOŚ podejmuje następujące działania: 1. występuje do sprawcy zanieczyszczenia o przeprowadzenie badań dotyczących przyczyn, przebiegu i skutków awarii, 2. zgłasza Regionalnemu Dyrektorowi Ochrony Środowiska wystąpienie bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku (art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, 3. kontroluje działania sprawcy zanieczyszczenia mające na celu doprowadzenie środowiska do stanu właściwego, 4. informuje RDOŚ i Wojewodę o przebiegu i zakończeniu działań naprawczych,
Ponadto: nadzoruje działania mające na celu ograniczenie wtórnego skażenia środowiska, prowadzi badania stopnia zanieczyszczenia środowiska lub zarządza ich przeprowadzenie przez sprawcę zanieczyszczenia (albo wyznaczone jednostki działające w imieniu sprawcy zanieczyszczenia), prowadzi analizę przyczyn powstawania i sposobów likwidacji skutków poważnej awarii, dokonuje ocen szkód w środowisku, współpracuje z organami ścigania w zakresie wnioskowania o ukaranie sprawców poważnej awarii, w uzasadnionych przypadkach nadzór nad doprowadzeniem środowiska do stanu właściwego prowadzi we współpracy z innymi organami administracji publicznej.
Jakie są główne wnioski i doświadczenia WIOŚ z przebiegu dotychczasowych akcji w konfrontacji z opinią publiczną Opinia publiczna 1. Inspektorzy i próbobiorcy uczestniczą bezpośrednio w akcji ratowniczej 2. WIOŚ posiada siły i środki wystarczające do uczestniczenia w każdej akcji 3. Laboratoria WIOŚ dają natychmiastową odpowiedź na każde pytanie (np. o rodzaj substancji zanieczyszczającej) 4. WIOŚ natychmiast wskaże sprawcę 5. Ustalony sprawca zostanie niezwłocznie ukarany albo wstrzymana zostanie jego działalność 6. Środowisko będzie szybko przywrócone do stanu wyjściowego WIOŚ 1. Pracownicy IOŚ są urzędnikami, nie są ratownikami, nie wchodzą w strefę zagrożenia 2. Siły i środki WIOŚ są nader skromne w porównaniu do sił i środków np. PSP 3. WIOŚ nie posiada przenośnych laboratoriów i na wynik trzeba czekać czasem kilka dni (metodyki badań są skomlpikowane i czasochłonne) 4. WIOŚ i tak po PSP jest najszybciej reagującą służbą, a często nie można wskazać sprawcy 5. Procedury wstrzymania działalności są bardzo długotrwałe i często nieskuteczne (wstrzymanie następuje w procedurze administracyjnej, na każdym etapie postępowania stronie przysługuje prawo odwołania lub zażalenia) 6. Etap ten jest powolny i skomplikowany proceduralnie przyjęte w Polsce rozwiązania są zupełnie nieefektywne
Siły i środki Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Zielonej Górze i Delegatury w Gorzowie Wlkp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Pojazdy inspekcyjne Sprzęt do poboru próbek wszystkich rodzajów mediów Sprzęt pływający (łodzie z napędem własnym) Dwa laboratoria wyposażone w aparaturę umożliwiającą wykonanie większości oznaczeń fizykochemicznych na wodach oba laboratoria (w Zielonej Górze i Gorzowie Wlkp. posiadają akredytację PCA ) Doświadczona kadra z wieloletnim stażem w dziedzinie ochrony środowiska Znajomość terenu, zakładów oraz źródeł potencjalnego oddziaływania na środowisko Mobilność
Problemy i potrzeby Inspekcji w związku z problematyką awarii Podstawowe potrzeby związane z zadaniami jakie ciążą na Inspekcji w tytułu poważnych awarii podzielić można na: 1. Krótkokresowe 2. Średniokresowe 3. Długokresowe Krótkookresowe Zakup sprzętu informatycznego i wyposażenia inspektorów (m.in. 2 komputery stacjonarne, 2 laptopy, drukarki, odbiorniki GPS, aparaty cyfrowe). Średniokresowe Zatrudnienie 2 dodatkowych osób odpowiedzialnych za problematykę zapobiegania poważnym awariom przemysłowym Długookresowe Zakup 2 samochodów terenowych Zakup oprogramowania do modelowania rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń chemicznych w środowisku. Zakup sprzętu i wyposażenia laboratoryjnego: 2 chromatografów gazowych ze spektrometrami masowymi GC-MS, chromatografu cieczowego dla Laboratorium Delegatury,
Jakie mamy problemy? 1. 2. 3. 4. 5. 6. Jak większość organów kontroli również i Inspekcja Ochrony Środowiska boryka się z ciągłymi problemami finansowymi Laboratoria analityczne, aby spełniać wymogi sytemu jakości, muszą być stale unowocześniane, co powoduje, że są bardzo kosztowne w utrzymaniu Doświadczona kadra z wieloletnim stażem w dziedzinie ochrony środowiska ale nisko opłacana Zakres zadań Inspekcji, nałożonych nowymi przepisami, bez wsparcia kadrowego, może powodować jej niewydolność w pewnych obszarach działalności Prawo administracyjne jest zbyt skomplikowane i nie sprzyja szybkiemu załatwieniu spraw również dotyczących ochrony środowiska Ciągłe zmiany w prawie rodzą szereg problemów interpretacyjnych i kompetencyjnych
SPRAWOZDAWCZOŚĆ Konieczność raportowania z awarii wynika z obecności Polski w UE i przyjęcia przepisów towarzyszących dyrektywie Seveso II oraz z umów międzynarodowych (szczególnie na wodach granicznych). Dla Inspekcji Ochrony Środowiska zadanie to obejmuje: Prowadzenie rejestru zakładów o zwiększonym i dużym ryzyku, w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska. Prowadzenie rejestru poważnych awarii. Prowadzenie baz danych i udostępnianie informacji w nich zawartych za pośrednictwem publicznych sieci telekomunikacyjnych.
Rejestr zakładów o zwiększonym i dużym ryzyku, w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska -baza sprawcy (w dwóch wersjach) Baza sprawców przesyłana do UE Baza sprawców na potrzeby krajowe
Rejestr awarii-baza awarie (w dwóch wersjach) Baza tylko poważnych awarii (przesyłana do UE) Baza poważnych awarii i awarii pozostałych
Uaktualnione bazy danych są co kwartał przesyłane do Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska Departamentu Przeciwdziałania Poważnym Awariom w Gdańsku, gdzie są analizowane, a ich zawartość jest źródłem raportów znajdujących się na stronie GIOŚ ww.gios.gov.pl.