Tomasz NOSZCZYK Dawid CHABA

Tomasz NOSZCZYK Dawid CHABA EPISTEME 22/2014, t. II s. 5-14 ISSN 1895-2241 ANALIZA STRUKTURY WŁADANIA, UŻYTKOWANIA I ROZDROBNIENIA DZIAŁEK WE WSI LIPNIK ANALYSIS OF THE STRUCTURE OF MANAGING, USAGE AND FRAGMENTATION OF LAND LOTS IN THE VILLAGE OF LIPNIK Abstrakt. Artykuł porusza problem struktury władania gruntami, użytkowania ziemi i rozdrobnienia działek ewidencyjnych wsi Lipnik położonej w gminie Kije, w powiecie pińczowskim, w województwie świętokrzyskim. Analizy tej dokonano na podstawie materiałów otrzymanych ze Starostwa Powiatowego w Pińczowie. W pracy ukazano charakterystykę obszaru badań, tj. wsi Lipnik, natomiast w ramach analizy struktury władania dokonano zestawień i obliczeń procentowego udziału właścicieli i władających na badanym obszarze. Słowa kluczowe: struktura władania, struktura użytkowania, rozdrobnienie gospodarstw Summary. The article raises the subject of the structure of managing, use and fragmentation of cadastral parcels in the village of Lipnik, which is situated in the administrative district of Kije, Pińczów County, świętokrzyskie voivodship. The analysis was done on the basis of materials received from the County of Pińczów. The work contains the characteristics of the study area Lipnik village. As part of the analysis of the structure of managing has been made statements and calculations of the percentage of owners and speaking in the analyzed area. Key words: managing, use structure, fragmentation 5

WSTĘP 6 Tomasz Noszczyk, Dawid Chaba Polska wieś w ciągu wieków ulegała licznym zmianom. Przeobrażenia jakie w niej zachodziły początkowo następowały samoistnie, później stały się już kontrolowane i ustaliły jej obecny kształt. Obraz większości obszarów wiejskich, jak powszechnie wiadomo, nie jest niestety obrazem pozytywnym. Opłacalność produkcji rolnej jest bardzo niska, a gospodarstwa są zbyt małe i nieodpowiednio wyposażone [Sanek, 2005]. Strukturę obszarową polskiego rolnictwa cechuje bardzo duży udział małych i średnich gospodarstw. Tę sytuację zaobserwować można szczególnie w południowej i południowo-wschodniej Polsce [Noga, 2001], czyli m.in. na obszarze prowadzonych badań. Do najczęstszych problemów struktury przestrzennej, które można zaobserwować na terenie Polski, a zwłaszcza na południu naszego kraju zalicza się głównie: małe powierzchnie i dużą liczbę działek ewidencyjnych w gospodarstwie, bardzo duże ich rozproszenie, nieregularne kształty oraz brak dojazdu do poszczególnych gruntów, a także wąskie i wydłużone działki w terenach nizinnych. Poprzez scalenie i wymianę gruntów można przebudować strukturę przestrzenną polskiej wsi i zlikwidować jej najczęstsze problemy. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badaniami objęte zostało sołectwo Lipnik, położone w gminie Kije, w powiecie pińczowskim, na południu woj. świętokrzyskiego. Kije to jedna ze 102 gmin województwa świętokrzyskiego oraz jedna z pięciu gmin powiatu. Jest położona we wschodniej części Kotliny Nidy, częściowo w granicach Nadnidziańskiego i Szanieckiego Parku Krajobrazowego oraz w ich strefach ochronnych. Sąsiaduje ona z 5 innymi gminami, od północy z Sobkowem i Morawicą, od południa z gminą Pińczów, od zachodu z gminą Imielno, a od wschodu z Chmielnikiem. Sołectwo Lipnik, które zostanie poddane szczegółowej analizie w niniejszym artykule to mała wioska, licząca niespełna 200 osób i zajmująca powierzchnię ok. 300 ha. Reprezentuje typ wsi tzw. ulicówkę, bowiem występuje tutaj zwarta zabudowa po obu stronach drogi.

Analiza struktury władania, użytkowania i rozdrobnienia Celem artykułu jest analiza struktury władania, struktury użytkowania gruntów i niekorzystnego zjawiska, jakim jest rozdrobnienie gruntów gospodarstw na badanym obszarze. Dokonano statystycznej analizy danych ewidencyjnych z roku 2012, pochodzących z rejestrów ewidencji gruntów i budynków ze Starostwa Powiatowego w Pińczowie. W szczególności był to skorowidz działek obrębu Lipnik i zestawienia z wykazu gruntów tegoż obrębu. Dane te zostały zestawione w sposób tabelaryczny i zobrazowane graficznie na wykresach. Następnie dokonano ich szczegółowej analizy. Zastosowano tutaj metodę statystyczno-opisową, która charakteryzuje omawianą strukturę przestrzenną i własnościową gruntów wsi Lipnik. WYNIKI I DYSKUSJA Analiza struktury władania gruntów według grup rejestrowych w miejscowości Lipnik pozwala stwierdzić, iż największą powierzchnię zajmują nieruchomości pozostające we władaniu podmiotów indywidualnych ponad 91% pow. sołectwa, natomiast najmniejszy areał (0,2%) grupa 10 wspólnoty gruntowe (Ryc.1). Grunty będące własnością osób fizycznych zajmują 284,6029 ha, a w tym wchodzące w skład gospodarstw rolnych aż 203,7830 ha, co stanowi 65,4% ogólnej powierzchni wsi. Na tej podstawie stwierdzić można, że analizowana miejscowość jest wioską typowo rolniczą, a głównym źródłem utrzymania większości mieszkańców jest praca na roli. Problem stanowi natomiast nieodpowiednia struktura agrarna nieregularny kształt i wielkość działek oraz ich zbytnie wydłużenie, które powoduje wzrost kosztów produkcji, co w efekcie prowadzi do nieopłacalności i małej szansy rozwoju rolnictwa na tym terenie [Sanek, 2005]. Znaczną część badanego obszaru zajmują także grunty do 1 ha niewchodzące w skład gospodarstw rolnych ponad 80 ha, co stanowi 26,0% powierzchni wsi. Tymi gruntami są przede wszystkim małe działki nieprzekraczające kilkunastu czy kilkudziesięciu arów [Noszczyk, 2013]. Grupa 1, obejmująca nieruchomości Skarbu Państwa, nieoddane w użytkowanie wieczyste zajmuje łączną powierzchnię 15,6299 ha, 7

Tomasz Noszczyk, Dawid Chaba co stanowi 5,0% powierzchni wsi. Wśród tych gruntów największy obszar - 7,5 ha (2,4%) zajmuje podgrupa 1.7 osoby i jednostki organizacyjne niewymienione w pkt. 1-6. Powierzchnię 5,33 ha, stanowiącą 1,7% ogólnej przestrzeni miejscowości Lipnik zajmują grunty pozostające we władaniu Agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa (ANR SP). Agencja ta realizuje zadania wynikające z polityki polskiego państwa. Spełnia ona także rolę instytucji powierniczej, gdyż Skarb Państwa powierzył jej prawo wykonywania własności i innych praw rzeczowych na swoją rzecz w stosunku do własności państwowej w rolnictwie. Grunty, które są położone w badanej miejscowości, a ich właścicielem jest ANR SP mogą być sprzedawane bądź wydzierżawiane rolnikom [Sanek, 1995; Ustawa, 1991]. Grunty Skarbu Państwa oddane w użytkowanie wieczyste (grupa 2) zajmują 7 ha, z czego te należące do państwowych osób prawnych - 3,6 ha (1,2%), a innych, niewymienionych osób - 3,4 ha (1,1%). Pozostałe grupy rejestrowe zajmują powierzchnię zbliżoną do 1 ha: - grupa 4: gminny zasób nieruchomości 1,09 ha (0,3%), - grupa 10: wspólnoty gruntowe 0,67 ha (0,2%), - grupa 11: powiatowy zasób nieruchomości 1,28 ha (0,4%), - grupa 15: spółki prawa handlowego i inne podmioty 1,16 ha (0,4%). Ryc. 1. Struktura władania we wsi Lipnik 8

Analiza struktury władania, użytkowania i rozdrobnienia Źródło: opracowanie własne na podstawie rejestrów ewidencji gruntów i budynków. Użytkowanie gruntów, jak i ich struktura zależy od warunków klimatycznych, glebowych, stosunków wodnych i rzeźby terenu. Największe wymagania wykazują pod tym względem grunty orne [Sanek, 2011]. Tabela nr 1 przedstawia strukturę użytkowania gruntów w sołectwie Lipnik. Nazwa użytku gruntowego Użytki rolne Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione Tab. 1. Struktura użytkowania gruntów we wsi Lipnik Rodzaj użytku gruntowego Powierzchnia [ha] [%] grunty orne 216,3053 69,5 sady 3,6743 1,2 łąki trwałe 40,1000 12,9 pastwiska trwałe 16,7705 5,4 grunty rolne zabudowane 9,8131 3,2 rowy 4,2009 1,3 Razem: 290,8641 93,4 lasy 3,3218 1,0 grunty zadrzewione i zakrzewione 0,1700 0,1 Razem: 3,4918 1,1 9

Tomasz Noszczyk, Dawid Chaba Grunty zabudowane i zurbanizowane 10 tereny mieszkaniowe 0,1640 0,1 drogi 8,7700 2,8 tereny kolejowe 7,0000 2,2 Razem: 15,9340 5,1 Nieużytki 0,8900 0,3 Tereny różne 0,2500 0,1 Razem: 311,4299 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie rejestrów ewidencji gruntów i budynków. Analizując strukturę użytkowania gruntów zauważyć można, że największą powierzchnię 290,8641 ha zajmują użytki rolne, a wśród nich grunty orne 216,3053 ha, które zajmują ponad 69% powierzchni miejscowości. Dominują tutaj także łąki i pastwiska, stanowiące odpowiednio 12,9% i 5,4% ogółu. Najmniejszy udział wśród użytków rolnych mają sady 3,6743 ha i rowy 4,2009 ha (Tab.1). Szczególnie małą powierzchnię zajmują grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, niecałe 3,5 ha, co stanowi tylko 1,1% powierzchni wsi. Wśród nich 0,1% stanowią grunty zadrzewione i zakrzewione (Tab.1). Drogi w miejscowości Lipnik zajmują 8,77 ha (2,8%), tereny kolejowe 7 ha (2,2%), natomiast tereny mieszkaniowe 0,1640 ha (0,1%). Wyodrębnia się także tereny różne, które zajmują powierzchnię 0,25 ha (0,1%) i nieużytki, których w Lipniku jest tylko 0,89 ha (0,3%). Mała powierzchnia nieużytków jest zjawiskiem pozytywnym, ponieważ są to obszary niewykorzystywane rolniczo. Rolnictwo południowo-wschodniej Polski, w której znajduje się badana miejscowość charakteryzuje znaczne rozdrobnienie i rozproszenie gruntów. W tej części kraju gospodarstwa posiadają dużą liczbę działek ewidencyjnych o małej powierzchni, a często także i o nieregularnym kształcie. Wpływa to na zahamowanie rozwoju rolnictwa [Leń i Noga, 2010]. Rozdrobnienie gruntów rozumiane jest jako podział powierzchni wsi na działki ewidencyjne, który najczęściej występuje wskutek dziedziczenia lub zniesienia współwłasności nieruchomości. Decydującym czynnikiem, który wpływa na rozdrobnienie działek

Analiza struktury władania, użytkowania i rozdrobnienia ewidencyjnych jest zbytnie przeludnienie wsi [Noga, 1985]. Zbyt mała powierzchnia działek jest bardzo niekorzystna z punktu widzenia gospodarczego, powoduje bowiem nieodwracalne zmiany w strukturze agrarnej naszego kraju. Poprawa tego stanu może nastąpić poprzez przeprowadzenie scalenia i wymiany gruntów [Noszczyk, 2013]. Tab. 2. Struktura rozdrobnienia gruntów we wsi Lipnik Lp. Przedziały obszarowe działek [ha] Liczba działek w grupie obszarowej % Powierzchnia grupy obszarowej [ha] Procentowy udział w powierzchni [%] Średnia powierzchnia działki [ha] 1 0,05 20 5,4 0,4988 0,2 0,0249 2 (0,05-0,10> 12 3,2 1,0292 0,3 0,0858 3 (0,10-0,20> 63 17,0 9,1386 2,9 0,1451 4 (0,20-0,30> 42 11,4 10,8602 3,5 0,2586 5 (0,30-0,40> 23 6,2 8,2781 2,7 0,3599 6 (0,40-0,50> 21 5,7 9,4773 3,0 0,4513 7 (0,50-0,60> 31 8,4 17,2446 5,5 0,5563 8 (0,60-0,70> 12 3,2 7,6600 2,5 0,6383 9 (0,70-0,80> 12 3,2 9,1900 3,0 0,7658 10 (0,80-0,90> 17 4,6 14,2900 4,6 0,8406 11 (0,90-1,00> 10 2,7 9,4767 3,0 0,9477 12 (1,00-1,50> 43 11,6 51,3371 16,5 1,1939 13 (1,50-2,00> 40 10,8 69,3956 22,3 1,7349 14 >2,00 24 6,5 93,5583 30,0 3,8983 Razem: 370 100,0 311,4345 100,0 0,8417 Źródło: opracowanie własne na podstawie skorowidzu działek z ewidencji gruntów i budynków [Noszczyk, 2013]. Na badanym obszarze odnotowano 370 działek ewidencyjnych o łącznej powierzchni 311,4345 ha. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowią działki z przedziału 0,10-0,20 ha - jest ich 63, co stanowi 17,0% ogólnej ich liczby. 42 działki ewidencyjne obejmuje przedział 20-30 arów, stanowiąc 11,4% ogólnej ich liczby. Średnia powierzchnia działki z tej grupy obszarowej wynosi 0,2586 ha (Tab. 2). 11

12 Tomasz Noszczyk, Dawid Chaba Nieruchomości z przedziału 0,10-0,30 ha jest łącznie 105, stanowi to 28,4% wszystkich działek. To duża liczba, zważywszy na fakt, że działki do 0,30 ha nie mogą być dzielone. Właściciele gruntów o powierzchni do 0,10 ha, których w badanym sołectwie jest 8,6% (32 działki) nie mogą otrzymywać dopłat bezpośrednich do produkcji rolniczej wypłacanych przez Unię Europejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, chyba, że uprawy prowadzone są na kilku sąsiadujących działkach będących we władaniu jednej osoby. Grunty poniżej 0,60 ha pokrywają 18,1% powierzchni wsi, stanowiąc 57,3% ogólnej liczby działek (Tab.2). Zgodnie z art. 93 ust. 2a ustawy o gospodarce nieruchomościami: podział nieruchomości ( ) powodujący wydzielenie działki gruntu o powierzchni mniejszej niż 0,30 ha, jest dopuszczalny, pod warunkiem, że działka ta zostanie przeznaczona na powiększenie sąsiedniej nieruchomości lub dokonana zostanie regulacja granic między sąsiadującymi nieruchomościami [Ustawa, 1997]. Nieruchomości o powierzchni powyżej 0,60 ha można dzielić na mniejsze działki ewidencyjne. Na badanym obszarze grunty mogące podlegać podziałowi stanowią 42,6% wszystkich nieruchomości jest ich 158. WNIOSKI Podsumowując wykonaną analizę struktury władania gruntami we wsi Lipnik należy stwierdzić, że charakteryzuje się ona bardzo małym udziałem sektora państwowego. Praktycznie cały obszar miejscowości, stanowiący aż ponad 91,4% zajmuje sektor prywatny, czyli grunty należące do indywidualnych rolników. Dominującą rolę w strukturze użytkowania gruntów na obszarze badań mają użytki rolne, które stanowią aż 93,4% powierzchni wsi. Na tej podstawie można wnioskować, że Lipnik jest miejscowością typowo rolniczą. Grunty orne zajmują 70% powierzchni ogólnej. Niewielką liczbę stanowią natomiast grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione (1,1%) oraz nieużytki zaledwie 0,3% powierzchni sołectwa. W strukturze rozdrobnienia działek przeważają nieruchomości o powierzchni do 0,30 ha, które nie mogą ulegać podziałowi zgod-

Analiza struktury władania, użytkowania i rozdrobnienia nie z ustawą o gospodarce nieruchomościami. Jest ich 137 na 370 występujących w sołectwie. Kolejnym problemem wydaje się być fakt, że praktycznie 9% właścicieli gruntów nie może pobierać unijnych dopłat bezpośrednich dla rolnictwa z powodu zbyt małej powierzchni swoich nieruchomości (do 0,10 ha). Zgodnie z ustawą o gospodarce nieruchomościami 42,6% - 158 działek ewidencyjnych może ulegać podziałowi, jako, że ich powierzchnia przekracza 0,60 ha. BIBLIOGRAFIA Leń P. Noga K. 2010. Analiza rozdrobnienia gruntów indywidualnych we wsiach powiatu Brzozów. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 3: 55-64, Kraków. Noga K. 1985. Typizacja obszarów wiejskich dla potrzeb ich urządzania. II Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze AR Wrocław, Wrocław. Noga K. 2001. Metodyka programowania i realizacji prac scalenia i wymiany gruntów w ujęciu kompleksowym, Szkoła Wiedzy o Terenie, Kraków. Noszczyk T. 2013. Analiza struktury władania i rozdrobnienia działek na przykładzie wsi Lipnik w gminie Kije, praca inżynierska UR, Kraków (tekst niepublikowany). Sanek A. 1995. Dynamika zmian w strukturze władania i użytkowania gruntów na przykładzie wsi Kościelec. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, ser. Sesja Naukowa, z. 44: 157-164, Kraków. Sanek A. 2005. Zmiany w strukturach przestrzennych podstawą prognozowania kierunków przekształceń terenów wiejskich. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 21: 371-382, Kraków. Sanek A. 2011. Zmiany struktury przestrzennej nieruchomości jako podstawa prognozy przekształceń terenów wiejskich. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, 7: 209-220, Kraków. Ustawa z dnia 19 października 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tekst jednolity: Dz.U. z 2012 r., poz. 1187). Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 518). 13

Tomasz Noszczyk, Dawid Chaba Adres do korespondencji: mgr inż. Tomasz Noszczyk Katedra Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie e-mail: noszczyk.tomek@gmail.pl mgr Dawid Chaba Starostwo Powiatowe w Kielcach Wydział Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami ul.wrzosowa 44, 25-211 Kielce e-mail: dawid.chaba90@gmail.com 14