Euphrasia minima Jacq. (Orobanchaceae) w Karkonoskim Parku Narodowym

Posz E. 2010: Euphrasia minima Jacq. (Orobanchaceae) w Karkonoskim Parku Narodowym. Opera Corcontica 47/2010 Suppl. 1: 153 158 Euphrasia minima Jacq. (Orobanchaceae) w Karkonoskim Parku Narodowym Euphrasia minima Jacq. (Orobanchaceae) in the Karkonosze National Park Ewa Posz (Proszkiewicz) Zakład Taksonomii Roślin i Fitogeografii, Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, ul. Kopernika 27, 31 501 Kraków, ewaposz@interia.pl Abstrakt Gatunek Euphrasia minima Jacq. był jak dotąd podawany z polskiej części Sudetów jedynie z Małego Śnieżnego Kotła w Karkonoszach. W obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego posiada on status gatunku rzadkiego i krytycznie zagrożonego wyginięciem. W roku 2008 odnalezione zostały 2 nowe stanowiska tego taksonu. Brak wcześniejszych informacji na ich temat a także wyraźne wahania liczebności populacji w Małym Śnieżnym Kotle najprawdopodobniej związane są ze zjawiskiem cykliczności, występującym u niektórych wysokogórskich gatunków świetlików. W przypadku odnalezienia kolejnych stanowisk niezbędna jest rewizja statusu tego gatunku. W artykule zamieszczono informację o lokalizacji nowych stanowisk. Abstract In the polish part of Sudety Mts Euphrasia minima Jacq. has only been known from Mały Śnieżny Kocioł until now. It has status species which is rare and critical threaten with extinction on the area of the Karkonosze National Park. In the year 2008 two new localities of this species were discovered. The lack of earlier information about this localities and distinct fluctuation of the population quantity of the population from Mały Śnieżny Kocioł is probably connected with the periodicity phenomenon which occurred in some the high-mountain species of genus Euphrasia. In case of finding new localities, the revision of the status of E. minima will be needed. The information about new localities was included in the paper. Słowa kluczowe: rozmieszczenie, nowe stanowiska, świetlik maleńki, Karkonosze Keywords: distribution, new localities, Dwarf Eyebright, the Karkonosze Mts Wstęp Euphrasia minima Jacq. świetlik maleńki (Ryc. 1), to gatunek wybitnie wysokogórski, którego centrum występowania stanowią wysokie góry Środkowej i Południowej Europy. W obrębie tego gatunku występuje duże zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe, co dało podstawy do opisania wielu odmian (Wettstein 1896, Hess et al. 1972, Vitek 1986, 1998). Prowadzone od 2001 roku badania taksonomiczne (Proszkiewicz 2006), w tym również na zdeponowanym w zielnikach w Wiedniu (W, WU) materiale oryginalnym wykazały, że uznawany dotąd za osobny takson E. tatrae Wettst., to gatunek konspecyficzny z E. minima Jacq. Powołując się na Yeo (1972, 1978) Smejkal 153

Posz: Euphrasia minima Jacq. (Orobanchaceae) w Karkonoskim Parku Narodowym Ryc. 1. Euphrasia minima Jacq. Karkonoski Park Narodowy, Mały Śnieżny Kocioł. Fig. 1 Euphrasia minima Jacq. the Karkonosze National Park, Mały Śnieżny Kocioł. & Dvořákova (2000) proponują włączenie E. minima i E. tatrae do występującego na Półwyspie Skandynawskim, w północnej części Azji (Syberia) oraz na Grenlandii, arktycznego gatunku E. frigida Pugsl. (ujmowanego we wcześniejszych opracowaniach Smejkala (1963, 1964) w randze osobnego gatunku). Jest to sprzeczne z intencją Yeo (1978), który do E. frigida Pugsl. włączył jedynie okazy oznaczone jako E. minima auct. Fennoscand. (oraz E. arctica s. Lange i E. latifolia s. Wettst.), a tradycyjnie pojmowany takson E. minima Jacq. (Wettstein 1896) pozostawia w randze gatunku o nazwie E. minima Jacq. z podgatunkami subsp. minima i subsp. tatrae. Badania prowadzone na materiale zielnikowym w Kew (K), Cambridge (CGE) i Londynie (BM) rewidowanym wcześniej przez Yeo potwierdzają, że chodzi tu o całkowicie odmienną grupę roślin, pokrytych grubym kutnerem z włosków szczeciniastych i posiadających odmienny pokrój niż E. minima Jacq. (Proszkiewicz 2006). W Polsce E. minima dość często występuje w Tatrach, gdzie rośnie niekiedy na tych samych stanowiskach razem z E. salisburgensis Funck. Materiały zielnikowe (KRA, KRAM) potwierdzają jego występowanie również na Babiej Górze. Pawłowski (1925) podaje stanowisko z Sądecczyzny, lecz informacja ta nie została potwierdzona w czasie prowadzonych aktualnie badań nad rozmieszczeniem tego gatunku w Polsce. Z polskiej części Sudetów gatunek podawany był jak dotąd jedynie z Małego Śnieżnego Kotła w Karkonoszach (Schube 1897). Stanowisko to składa się z dwóch populacji. Pierwsza z nich znajduje się w dolnej części żyły bazaltowej w środku kotła, druga natomiast nieco powyżej na skałkach bazaltowych. 154

Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Na podstawie prowadzonego na tym stanowisku kilkuletniego monitoringu liczebności (Kwiatkowski 1998) w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego świetlikowi maleńkiemu nadano status gatunku rzadkiego i krytycznie zagrożonego wyginięciem (Pender 2003, Wojtuń et al. 2003, Żołnierz et al. 2004). Stwierdzono, że pomimo zakwitania i zawiązywania nasion populacja z roku na rok jest coraz mniej liczna i znajduje się w stanie regresji a jako główne czynniki powodujące drastyczny spadek liczebności populacji wskazano nadmierną penetrację turystyczną oraz naturalną erozję skalną siedliska (Kwiatkowski 1998, Wojtuń et al. 2003, Żołnierz et al. 2004). Gatunek zamieszczony został również na czerwonej liście roślin naczyniowych Dolnego Śląska otrzymując status o nieznanym stopniu zagrożenia ze względu na niedostateczne dane (Kącki et al. 2003). Badania taksonomiczne i fitogeograficzne nad rodzajem Euphrasia w Polsce prowadzone są od roku 2001. Szczegółowym analizom poddano gatunki wysokogórskie, w tym również E. minima (Proszkiewicz 2006). Badania terenowe prowadzone były w latach 2001 2008 na terenie Karpat. W roku 2008 rozpoczęto badania w Sudetach (Posz 2010). Metodyka Prace badawcze (I sezon) prowadzone były w roku 2008 na terenie polskiej części Karkonoszy. Obszar, który objęto badaniami znajduje się w obrębie 7 jednostek kartogramu: AE 77, 78, 79, 87, 88, 89, oraz BE80 siatki ATPOL (Zając 1978). Materiał oznaczono za pomocą autorskiego klucza do oznaczania gatunków Euphrasia w Polsce (Proszkiewicz 2006). Dokumentację zielnikową zdeponowano w zielniku Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (KRA). Dodatkowo, w czasie badań terenowych monitorowano stanowisko E. minima w Małym Śnieżnym Kotle. Na wszystkich stanowiskach sporządzono dokumentację fotograficzną, okazy zostały policzone. Wyniki W roku 2008 na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego odnaleziono dwa nowe dla Polski stanowiska E. minima. Pierwsze z nich znajduje się na Przełęczy pod Śnieżką, k. Domu Śląskiego. Drugie, w punkcie widokowym ponad Kotłem Wielkiego Stawu, na NE zboczu Smogorni. Oba stanowiska znajdują się w jednostce kartogramu AE 89 siatki ATPOL (Posz 2010). W roku 2008 obie populacje były bardzo liczne, świetliki rosły masowo, tworząc kobierzec. Okazy były w bardzo dobrej kondycji, bardzo wiele z nich kwitło i zawiązywało torebki. Przeprowadzone w roku 2008 badania wykazały, że obie populacje w Małym Śnieżnym Kotle są aktualnie znacznie liczniejsze niż w czasie obserwacji prowadzonych w latach 1993 1997 przez Kwiatkowskiego (1998), jednak ze względu na trudną dostępność populacji wyżej położonej, liczebność jej została jedynie oszacowana przez mgr inż. Lidię Przewoźnik pracowniczkę KPN. Szczegółowa analiza tej populacji wymaga użycia sprzętu asekuracyjnego, co zaplanowano w toku dalszych badań. Dyskusja Obszar Karkonoszy jest od dawna penetrowany przez badaczy (Schube 1897, Winkler 1881, 1900, Pax 1915, Schustler 1918, Limpricht 1930). Wcześniejszy brak danych na temat stanowisk E. minima w tak dostępnych i popularnych turystycznie miejscach prawdopodobnie związany jest z występującym w obrębie wysokogórskich gatunków świetlików zjawiskiem cykliczności (Proszkiewicz 2006) oraz z tworzeniem glebowego banku nasion (Liebst & Schneller 2005, Vitek 1998). Zjawisko cykliczności polega na okresowych zmianach liczebności populacji a nawet jej zanikaniu na okres kilku kilkunastu lat i zostało wielokrotnie potwierdzone w czasie wcześniejszych badań terenowych prowadzonych przez autorkę na obszarze polskiej części Karpat. W istotny sposób utrudnia ono badania nad rozmieszczeniem danego gatunku na określonym obszarze. 155

Posz: Euphrasia minima Jacq. (Orobanchaceae) w Karkonoskim Parku Narodowym W czasie prowadzonego w Śnieżnych Kotłach w latach 1993 1997 monitoringu liczebności (Kwiatkowski 1998) stwierdzono, że pomimo zakwitania i zawiązywania nasion populacja z roku na rok jest coraz mniej liczna i znajduje się w stanie regresji a jako główne czynniki powodujące drastyczny spadek liczebności populacji wskazano nadmierną penetrację turystyczną oraz naturalną erozję skalną siedliska (Kwiatkowski 1998, Wojtuń et al. 2003, Żołnierz et al. 2004). Biorąc pod uwagę obserwacje zmian liczebności populacji w innych pasmach górskich, dobrą kondycję populacji w roku 2008 oraz fakt, że notowane są one nieprzerwanie od roku 1896 (co jak na populację zagrożoną czy wymierającą jest bardzo długim okresem), stanowisko to nie wydaje się być w aż tak dramatycznej sytuacji, jak podają autorzy opracowań. Wahania liczebności populacji związane są najprawdopodobniej ze zjawiskiem cykliczności. Wpływ działalności turystycznej i erozji siedliska prawdopodobnie jest dużo mniejszy niż zakładano pierwotnie. Dokładne rozmieszczenie E. minima na terenie Karkonoszy nie jest aktualnie znane. Kolejne badania mogą przynieść informacje o nowych stanowiskach tego gatunku. Wówczas jego status na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego powinien zostać zweryfikowany. Na stanowiskach już odnalezionych planowane jest prowadzenie stałego monitoringu liczebności i kondycji okazów. Podziękowania Autorka składa serdeczne podziękowania Panu dr inż. Andrzejowi Rajowi Dyrektorowi Karkonoskiego Parku Narodowego, za umożliwienie prowadzenia badań na terenie parku oraz Paniom: mgr Roksanie Knapik i mgr inż. Lidii Przewoźnik pracownikom KPN, za pomoc w ich przeprowadzeniu. Literatura Hess E., Landolt E. & Hirzel R. 1972: Flora der Schweiz 3: 240 247. Birkhäuser Verlag, Basel und Stuttgart. Kącki Z., Dajdok Z. & Szczęśniak E. 2003: Czerwona lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. In: Kącki W. (ed), Zagrożone gatunki flory naczyniowe Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław: 9 65. Kwiatkowski P. 1998: Stan aktualny populacji Świetlika maleńkiego Euphrasia minima w Karkonoskim Parku Narodowym. In: Sarosiek J & Štrusa J. (eds), Geoekol. Prob. Karkonoszy 1: 335 339. Materiały z sesji naukowej w Przesiece, 15 18.10.1997, Przesieka. Liebst B. & Schneller J. 2005: How selfing and intra and interspecific crossing influence seed set, morfology and ploidy level in Euphrasia: An experimental study of species occuring in the Alps of Switzerland. Plant Syst. Evol. 255(3 4): 193 214. Limpricht W. 1930: Die Pflanzenwelt der Schneergruben im Riesengebirge (Phanerogamen und Archegoniaten). Beibl. Bot. Jahrb. 142/63(3): 1 67. Pawłowski B. 1925: Geobotaniczne stosunki Sądecczyzny. Prace Monogr. Komis. Fizjogr. PAU 1: 1 336. Pax F. 1915: Schlesiens Pflanzenwelt. Eine pflanzengeographische Schilderung der Provinz. Verlag von Gustav Fischer, Jena: 125 128. Pender K. 2003: Gatunki endemiczne, reliktowe i wysokogórskie w Sudetach. In: Kącki W. (ed), Zagrożone gatunki flory naczyniowe Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław: 175 195. Posz E. 2010: Materiały do rozmieszczenia gatunków rodzaju Euphrasia L. w Sudetach. Przyr. Sudetów 13: 27 30. Proszkiewicz E. 2006: Taksonomia i fitogeografia gatunków rodzaju Euphrasia L. w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem taksonów górskich. PhD. (praca doktorska, Instytut Botaniki UJ, Kraków). Schube T. 1897: Ergebnnisse der Durchforschung der schlesischen phanerogamenflora im Jahre 1896. Jahrb. Schles. Ges. Vaterlnd. Cult 74(2): 39 64. Schustler J. 1918: Krkonoše. Rostlinozeměpisná (fytogeografická) studie. Arch. Příord. Výzk. Čech, Praha 16(4): 1 182. 156

Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Smejkal M. 1963: Taxonomické studie Československých druhů rodu Euphrasia L., Biologické Práce 9: 1 83. Vydavatelstvo Slovenskej Akadémie Vied. Bratyslava. Smejkal M. 1964: Rozšiřeni a ekologicko fytocenologická charakteristika Československých Svétlìků (Euphrasia L.). Publ. Fac. Sci. Univ. J. E. Purkyné, Brno. 452: 173 217. Smejkal M. & Dvořáková M. 2000: Euphrasia L. In: Slavik B. (ed), Květena České Republiky. 6: 430 449. Academia Praha. Vitek E. 1986: Evolution alpiner Populationen von Euphrasia (Scrophulariaceae): Die tetraploide E. minima. Pl. Syst. Evol. 151: 241 269. Vitek E. 1998: Are the taxonomic concepts of agamospermous genera useful for autogamous groups a critical discussion using the example of Euphrasia (Scrophulariaceae). Folia Geobot. 33: 349 352. Wettstein R. 1896: Monographie der gattung Euphrasia. Verlag von Wilhelm Engelmann. Leipzig. ss. 316 + tab. Winkler W. 1881: Flora des Riesen und Isengebirge. E. Gruhn. Warmbrunn. 234 str. Winkler W. 1900: Sudetenflora. Eine Auswahl charakterischer Gebirgspflanzen. Dresden. 190 str. Wojtuń B., Żołnierz L., Kwiatkowski P., Matuła J. & Krukowski M. 2003: Inwentaryzacja przyrodnicza zagrożonych gatunków roślin w Karkonoskim Parku Narodowym. Sprawozdanie z monitoringu. Wrocław. Maszynopis. Yeo P. F. 1972: Euphrasia L. In: Tutin T. G., Heywood V. H. & Burges N. A. (eds), Flora Europea 3: 257 266. University Press. Cambridge. Yeo P. F. 1978: A taxonomic revision of Euphrasia in Europe, Bot. Journal of the Lin. Soc. 77(4): 223 334. Zając A. 1978: Założenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot 22(3): 145 155. Żołnierz L., Wojtuń B., Kwiatkowski P. & Matuła J. 2004: Ocena stanu populacji wybranych, rzadkich gatunków roślin w Karkonoskim Parku Narodowym. In: Štursa J., Mazurski K. R., Pałucki A. & Potocka J. (eds), Geoekologické problemy Krkonoš. Opera Corcontica 41: 229 235. Sborn. Mez. Věd. Konf. Listopad 2003, Szklarska Poręba. 157