WYMARŁE I RZADKIE GATUNKI ROŚLIN NA TORFOWISKACH GÓR IZERSKICH. Extinct and rare plant species on the mires of the Izerskie Mountains

Transkrypt

1 OPERA CORCONTICA 37: , 2000 WYMARŁE I RZADKIE GATUNKI ROŚLIN NA TORFOWISKACH GÓR IZERSKICH Extinct and rare plant species on the mires of the Izerskie Mountains MATUŁA JAN, WOJTUŃ BRONISŁAW, ŻOŁNIERZ LUDWIK, TOMASZEWSKA KLARA Katedra Botaniki i Fizjologii Roślin, Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 32, Wrocław, PL, e mail: matula@ozi.ar.wroc.pl Torfowiska Gór Izerskich uległy w ostatnich dziesięcioleciach różnorakim niekorzystnym przemianom. Z ich flory ubyły w tym czasie 3 gatunki: Salix myrtilloides L., Salix lapponum L. oraz Rubus chamaemorus L. Z naszych badań przeprowadzonych w latach wynika, że na niektórych torfowiskach nadal zachowały się tak rzadkie gatunki, jak: Scheuchzeria palustris L., Drosera intermedia HAYNE, Lycopodiella inundata (L.) HOLUB, a liczebność populacji Betula nana L. i Pinus x rhaetica BRÜGGER jest większa niż wcześniej podawano. Odnaleziono też Salix rosmarinifolia L., nie podawaną wcześniej z tych torfowisk. Do rzadkich roślin torfowiskowych w Górach Izerskich należy też zaliczyć Comarum palustre L. W pracy podano rozmieszczenie wyżej wymienionych gatunków, krótką charakterystykę ich populacji i warunków siedliskowych oraz zalecenia ochronne. During the last decades the mires of the Izerskie Mts. were subject to various unfavourable changes. In that time their flora lost three species: Salix myrtilloides L., Salix lapponum L., Rubus chamaemorus L. Our investigations, carried out in , showed that on some of the mires such rare species like: Scheuchzeria palustris L., Drosera intermedia HAYNE, Lycopodiella inundata (L.) HOLUB are still presented, whereas the population sizes of Betula nana L. and Pinus x rhaetica BRÜGGER are higher than previously recorded. Comarum palustre L. should be also included among rare mire plants in the Izerskie Mts. Salix rosmarinifolia L., earlier not observed on these mires, was also found there. The paper reports on distribution, the state of populations, ecology and threats to the mentioned species. The forms of rare species conservation are also discussed. Słowa kluczowe: Góry Izerskie, torfowiska, wymarłe, rzadkie i chronione gatunki roślin Keywords: Izerskie Mountains, mires, plants, extinct, rare and protected plant species WSTĘP Wiele torfowisk w Górach Izerskich zachowało do tej pory naturalne układy ekologiczne i szatę roślinną. Część jednak z nich uległa całkowitemu zanikowi lub różnorakim odkształceniom w wyniku eksploatacji oraz niewłaściwie prowadzonej gospodarki leśnej. Na dużych powierzchniach borów świerkowych na torfie wytworzyły się antropogeniczne zespoły zastępcze. W efekcie tych zmian w ostatnich dziesięcioleciach z flory torfowisk ubyło kilka bardzo rzadkich gatunków, a znaczna część jest zagrożona wyginięciem lub znajduje się na granicy wymarcia. 296

2 GATUNKI WYMARŁE Najbardziej drastycznym przejawem ubożenia roślinności w Górach Izerskich jest wymieranie gatunków. Z flory współczesnej torfowisk tych gór ubyły do tej pory Salix myrtilloides L., Rubus chamaemorus L. oraz Salix lapponum L. Możliwości ich ponownego odnalezienia są praktycznie niewielkie. Salix myrtilloides występowała na jednym z torfowisk Izerskiej Hali, nazywanym Kobylą Łąką, jeszcze na początku ubiegłego stulecia. Ostatnie materiały zielnikowe wierzby borówkolistnej z tego terenu pochodzą z 1887 r. (CHMELAŘ 1966 za BORATYŃSKIM 1988). Poszukiwania prowadzone przez BORATYŃSKIEGO (1991) oraz autorów tego opracowania nie dały pozytywnych rezultatów. Salix lapponum, roślina chroniona, której duże populacje występują w pobliskich Karkonoszach, rosła na Izerskiej Hali tylko na jednym stanowisku u ujścia Jagnięcego Potoku do Izery. Występowanie wierzby lapońskiej na tym stanowisku potwierdził jeszcze TOŁPA (1949), lecz w ostatnich latach nie udało się jednak odszukać tego gatunku (BORATYŃSKI 1987, 1991, POTOCKA 1996, MATUŁA i inni 1997, 1998). Podobny los spotkał Rubus chamaemorus L. Podawana była z Izerskiej Hali oraz z rejonu Krowiej Kopy i Izerskiej Łąki jeszcze na początku dwudziestego wieku (SCHUBE 1903). Od tego czasu gatunek ten nie został odnaleziony. GATUNKI RZADKIE, ZAGROŻONE I CHRONIONE Pomimo zauważalnych niekorzystnych zmian, które zaszły na torfowiskach Gór Izerskich w ostatnim dziesięcioleciu, ich flora jest nadal dość bogata i różnorodna. Zachowało się wiele osobliwości florystycznych, mających tu często jedne z nielicznych stanowisk w Polsce. Znaczna część omówionych poniżej gatunków znalazła się na liście roślin zagrożonych wyginięciem w Polsce (JASNOWSKA, JASNOWSKI 1977; ZARZYCKI, WOJEWODA 1986; ZARZYCKI i inni 1992) oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (ZARZYCKI i KAZMIERCZAKOWA 1993). 1. Betula nana L. (brzoza karłowata). Jest to element arktyczno górski, w Polsce uważany za relikt glacjalny. Występuje na dwóch stanowiskach w Sudetach (torfowisko pod Zieleńcem w Górach Bystrzyckich, Góry Izerskie) oraz na jednym na Pomorzu (rezerwat Linie na Pojezierzu Chełmińskim) W Górach Izerskich brzoza karłowata rośnie w rezerwacie Torfowisko Izerskie. Główne jej skupiska znajdują się w części południowej rezerwatu przylegającej do Izery (ryc. 1.). Nieliczne okazy występują również w drugiej części rezerwatu, po północnej stronie drogi Jakuszyce Świeradów Zdrój, a jeden okazały krzew brzozy rośnie także na brzegu przydrożnego rowu po stronie zachodniej torfowiska. W południowej części rezerwatu brzoza karłowata rośnie w 14 nieregularnych skupieniach o powierzchni m 2 (w jednym wypadku 85 m 2 ) w lukach zarośli kosodrzewiny. Większość krzewów nie przekracza wysokości 1 m, kilka najbardziej okazałych dorasta do 150 cm. Największy i prawdopodobnie najstarszy, silnie rozgałęziony krzew, osiąga wysokość 160 cm i średnicę pędu u nasady 4 5 cm. FABISZEWSKI (1993) oraz POTOCKA (1996) szacują liczebność tego stanowiska na około 400 osobników. Nasze obserwacje wskazują, że populacja ta jest znacznie zasobniejsza, choć trudno jest określić liczbę osobników w sensie genetycznym. Ogólną liczbę pędów brzozy szacujemy na kilka tysięcy. Na omawianym stanowisku brzoza kwitnie i owocuje, jednak wydaje się, że decydujące znaczenie w rozprzestrzenianiu się populacji ma rozmnażanie wegetatywne. Pomimo ogólnie dobrej kondycji brzozy karłowatej na omawianym stanowisku, należy wskazać na niektóre zagrożenia. Szczególnie narażone na zniszczenie są osobniki rosnące w sąsiedztwie drogi przecinającej torfowisko. Część siedlisk zlokalizowanych w pobliżu Izery jest mocno osuszana. Wkraczająca na te miejsca Molinia caerulea zagłusza niskie osobniki brzozy. Dużym zagrożeniem jest też zgryzanie młodych pędów przez jelenie, co może być poważnym problemem w przypadku nadmiernego 297

3 wzrostu populacji tych zwierząt. Podstawowe zagrożenie w dłuższej perspektywie czasowej wynika ze stosunkowo niskiej liczebności populacji na oderwanym stanowisku, a co za tym idzie, wąskiej puli genowej. Z powyższych względów wskazany jest okresowy monitoring warunków siedliskowych i stanu populacji. 2. Scheuchzeria palustris L. (bagnica torfowa). Element cyrkumpolarny rozprzestrzeniony w Europie i Azji oraz w Ameryce Północnej. W Polsce zaliczana jest do gatunków silnie zagrożonych, głównie ze względu na zanikanie lub intensywne przekształcanie naturalnych siedlisk (JASNOWSKA, JASNOWSKI 1977). W Sudetach bagnica torfowa występuje obecnie jedynie na torfowisku Topieliska w Górach Bystrzyckich, na Wielkim Torfowisku Batorowskim oraz na kilku torfowiskach w Górach Izerskich. O występowaniu tego gatunku w Górach Izerskich donosił już SCHUBE (1903). Natomiast TOŁPA (1949) zwrócił uwagę na brak bagnicy torfowej po polskiej stronie tych gór, podczas gdy rośnie po stronie czeskiej. Najnowsze doniesienie o odnalezieniu tego gatunku na torfowiskach Gór Izerskich znajdujemy u POTOCKIEJ (1998). W ostatnich latach odnaleźliśmy Scheuchzeria palustris na pięciu stanowiskach (ryc. 2.). Dwa z nich zlokalizowane są na torfowiskach Borowina (400 osobników, w tym 30 owocujących) i Izerskie Bagno (około 200 płonnych osobników). Kolejne stanowiska znajdują się na prawobrzeżnym torfowisku nad Jagnięcym Potokiem (około 550 osobników, wśród nich jedynie kilka kwitnących) oraz w rezerwacie Torfowisko Izerskie (około 150 płonnych osobników). Najwyżej leżące stanowisko odnaleziono pod Stogiem Izerskim na wysokości ok m n.p.m., gdzie rośnie niewielka populacja 50 osobników, w tym jednak aż 25 (2000 r.) z dobrze wykształconymi owocami. Podkreślić należy, że na niektórych stanowiskach bagnica pojawiała się nie we wszystkich latach badań, a na innych wytwarzała jedynie pędy płonne. Wydaje się, że w Górach Izerskich gatunek może mieć wieloletnie fluktuacje pojawów, których przyczyny nie są jeszcze jasne. Rok 2000 był szczególnie sprzyjający dla tej rośliny i odnaleziono ją na większości stanowiskach. Scheuchzeria palustris najczęściej rośnie bezpośrednio na nie porośniętym torfie w płytkich rynnach okresowo zalewanych wodą, a także na obrzeżach jeziorek, rzadziej spotykana jest w darni torfowców. 3. Drosera intermedia HAYNE (rosiczka pośrednia). Gatunek chroniony o rozmieszczeniu cyrkumbo realno atlantyckim. Z torfowisk Gór Izerskich podawany był jeszcze przez SCHUBEGO (1903) z wielu miejsc w rejonie Izerskiej Hali. Od tego czasu rosiczka ta nie była odnaleziona. Stanowisko na terenie Borowiny (ryc. 1.) jest więc pierwszym i obecnie jedynym na omawianym terenie miejscem występowania tego gatunku (MATUŁA i inni 1998). Populacja w momencie odnalezienia w 1997 r. liczyła około 500 egzemplarzy. W następnych latach obserwowano znaczny spadek liczby osobników do około 300. Przyczyną tego było zadeptywanie przez zwierzęta, a zwłaszcza przez gnieżdżące się w pobliżu żurawie. Rosiczka pośrednia rośnie tutaj w obniżeniu zarastanym przez torfowce Sphagnum majus i S. cuspidatum, na powierzchni około 15 m 2. Jest to w Górach Izerskich gatunek bardzo rzadki i silnie narażony na wyginięcie. Wszystkie osobniki kwitną i obficie owocują. 4. Lycopodiella inudata (L.) HOLUB (widłaczek torfowy). Bardzo rzadki gatunek chroniony o roz mieszczeniu amfiatlantyckim. Zachodnie i północne tereny Polski stanowią wschodnią granicę zwartego zasięgu gatunku. Poza tym występuje on na rozproszonych stanowiskach na całym obszarze Polski. Ostatnią wzmiankę o występowaniu widłaczka torfowego w Górach Izerskich znajdujemy u Schubego (1903). Współcześnie roślina ta rośnie na trzech stanowiskach: (1) w rejonie potoku Tracznik (36 skupień na powierzchni 20 x 90 m), (2) na północno zachodnich krańcach Borowiny (jedno skupienie wielkości 20 x 50 cm) oraz (3) na północno zachodnich obrzeżach Wręg (13 skupień na powierzchni 20 x 35 m) (ryc. 1). Widłaczek torfowy tworzy płaskie skupienia złożone z płożących się promieniście krótkich pędów, przyczepionych do torfu licznymi korzeniami. Gatunek ten najczęściej rośnie w okresowo wysychających i pozbawionych roślinności dolinkach, w obrębie Eriophoro angustifolii Sphagnetum recurvi oraz w przesuszanych, opanowywanych przez trzęślicę modrą płatach Eriophoro vaginati Sphagnetum recurvi. Większość skupień ma średnicę poniżej 50 cm. W największej z nich, wielkości 298

4 80 x 80 cm, stwierdzono około 300 kłosów zarodnionośnych. Większym skupieniom towarzyszą liczne osobniki juvenilne, występujące w stadium 1 3 wegetatywnych rozgałęzień. Zagrożeniem dla Lycopodiella inudata może być zadeptywanie przez zwierzęta, lecz z drugiej strony, wydaje się, że przyczyniać się mogą one też do rozprzestrzeniania i wegetatywnego rozmnażania gatunku. Ponieważ obserwowano stosunkowo dużo form juvenilnych, można sądzić, że populacje widłaczka są obecnie w fazie wzrostowej. 5. Pinus x rhaetica BRÜGGER (sosna drzewokosa). Gatunek podlegający całkowitej ochronie, naturalny mieszaniec Pinus mugo Turra oraz Pinus sylvestris L. Występuje głównie w górach, na niżu posiada tylko jedno stanowisko w Borach Dolnośląskich. W Sudetach rośnie w Górach Izerskich i Karkonoszach, na Wielkim Torfowisku Batorowskim i na Błędnych Skałach w Górach Stołowych oraz w rezerwacie Topieliska w Górach Bystrzyckich (STASZKIEWICZ 1993). O występowaniu Pinus x rhaetica na torfowiskach Izerskiej Hali donosili m.in. BORATYŃSKI (1991, 1994) i POTOCKA (1996). W ostatnich latach odnaleziono w sumie około 40 osobników, w tym ponad 15 form drzewiastych o jednym pniu (MATUŁA i in. 1998). Formy takie rosną głównie na torfowisku prawej terasy Wrześnicy i Jagnięcego Potoku oraz rzadziej na niskiej terasie Izery (ryc. 3.). Większość okazów ma postać niewysokich krzewów o wzroście plykormicznym z pędami łukowato wygiętymi u nasady, przypominającymi kosodrzewinę. Pinus x rhetica w Górach Izerskich preferuje siedliska na płytkim, najczęściej zmineralizowanym torfie. Nie stwierdzono poważniejszych zagrożeń na tych stanowiskach. Na uwagę zasługują niewątpliwie jeszcze dwa rzadkie gatunki: Comarum palustre i Salix rosmarinifolia. odnalezione na torfowiskach Gór Izerskich. Z uwagi na dość liczne, a nawet obfite, występowanie tych gatunków w innych obszarach Polski, nie znalazły się na liście gatunków zagrożonych i nie podlegają ochronie. We florze torfowisk Sudetów, zwłaszcza Karkonoszy i Gór Izerskich, są gatunkami rzadkimi lub bardzo rzadkimi i powinny znaleźć się na lokalnej liście gatunków zagrożonych, a ich stanowiska należy okresowo monitorować. 6. Salix rosmarinifolia L. (wierzba rokita). Podelement eurosyberyjski, o rozproszonych stanowiskach na terenie całego kraju, szczególnie częsty w północno wschodnich regionach. Rośnie również w Tatrach i w Gorcach. W Sudetach Zachodnich znane są cztery stanowiska, z czego trzy w Górach Kaczawskich i jedno w Kotlinie Jeleniogórskiej (BORATYŃSKI 1991). W Górach Izerskich odnaleziono tylko 1 stanowisko na Izerskiej Hali (ryc. 1.). Rośnie w osuszonych płatach Eriophoro vaginati Sphagnetum recurvi intensywnie zarastanym przez Molinia caerulea. Wierzba rokita tworzy tu jeden niewielki płat, złożony z około 250 męskich osobników, wysokich do 20 cm, o drobnych liściach wielkości 0,9 x 2,5 cm, przypominających liście wierzby borówkolistnej. Wszystkie okazy kwitną. Rozmnażają się prawdopodobnie wegetatywne poprzez ukorzenianie pokładających się pędów. Realnym zagrożeniem dla tej populacji jest silna ekspansja trzęślicy modrej oraz brak możliwości produkcji nasion. Gatunek ten nie był znany dotychczas z Gór Izerskich. 7. Comarum palustre L. (siedmiopalecznik błotny) rośnie na torfowiskach przejściowych. Najczęściej spotkać go można w płatach Eriophoro angustifolii Sphagnetum recurvi lub Sphagno recurvi Caricetum rostratae. Na torfowiskach w Górach Izerskich dotychczas stwierdzono 6 stanowisk (ryc. 2.). Występuje na torfowiskach Izerskiej Hali oraz częściej na najniższych terasach Izery pomiędzy Izerską Halą a Izerskim Mszarem. Ponadto POTOCKA (1997) podaje ten gatunek z niewielkiego torfowiska na Jeleniej Łące. W Górach Izerskich, podobnie jak w Karkonoszach, gatunek ten należy włączyć na listę roślin zagrożonych wyginięciem. 299

5 300 Ryc. 1. Rozmieszczenie gatunków rzadkich na torfowiskach Gór Izerskich. 1 granice torfowisk, 2 drogi, 3 granica państwa, 4 poziomice, 5 Lycopodiella inundata, 6 Drosera intermedia, 7 Salix rosmarinifolia, 8 Betula nana

6 Ryc. 2. Rozmieszczenie Scheuchzeria palustris, Comarum palustre na torfowiskach Gór Izerskich. Oznaczenia od 1 4 patrz ryc. 1., 5 Scheuchzeria palustris, 6 Comarum palustre 301

7 302 Ryc. 3. Rozmieszczenie Pinus x rhaetica na torfowiskach Gór Izerskich. Oznaczenia 1, 3, 4 i 5 patrz ryc. 1.; 2 Pinus x rhaetica

8 PODSUMOWANIE Torfowiska Gór Izerskich nadal są ostoją wielu interesujących gatunków roślin. Zachowały się na nich rośliny uważane w Polsce za rzadkie, ginące lub chronione. W pracy opisano kilka gatunków, które od czasów badań florystów niemieckich nie były tu znajdowane. Niektóre z nich uznane zostały wcześniej za zaginione. Obok znanej od dawna brzozy karłowatej (Betula nana L.), na torfowiskach Gór Izerskich zachowały się takie rzadkości w skali Sudetów, jak: bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris L.), rosiczka pośrednia (Drosera intermedia HAYNE), widłaczek torfowy (Lycopodiella inundata (L.) HOLUB, sosna drzewokosa (Pinus x rhaetica BRÜGGER) oraz siedmiopalecznik błotny (Comarum palustre L.) i nie podawana nigdy wcześniej wierzba rokita (Salix rosmarinifolia L.). Dla wyżej wymienionych gatunków podano krótką charakterystykę stanu ich populacji, warunków ekologicznych siedlisk oraz rozmieszczenie, rodzaje zagrożeń, a także zalecenia ochronne. Podziękowania Praca została wykonana ze środków finansowych KBN i Fundacji Ekofundusz. LITERATURA BORATYŃSKI, A. (1987): Rzadkie i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej części Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 3. Salix lapponum L. Arboretum Kórnickie 32; BORATYŃSKI, A. (1988): Rzadkie i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej części Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 4. Salix myrtilloides L. Arboretum Kórnickie 33: BORATYŃSKI, A., BORATYŃSKA, K., DOLATOWSKI, J. (1989): Projekt rozszerzenia rezerwatu Torfowisko Izerskie w Górach Izerskich. Instytut Dendrologii PAN, Kórnik (manuskrypt). BORATYŃSKI, A. (1994): Rzadkie i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej części Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 7. Pinus mugo TURRA i Pinus uliginosa NEUMANN. Arboretum Kórnickie 39: BORATYŃSKI, A. (1991): Chorologiczna analiza drzew i krzewów Sudetów Zachodnich. Rozp. hab. Instytut Dendrologii PAN, Kórnik. FABISZEWSKI., J. (1993): Betula nana L. brzoza karłowata (w:) Zarzycki k., Kazimierczakowa R. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin, Inst. Bot. i Inst Ochr. Przyr. PAN, Kraków ss JASNOWSKA, J., JASNOWSKI, M. (1977): Zagrożone gatunki flory torfowisk. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 33 (4): MATUŁA, J., WOJTUŃ, B., TOMASZEWSKA, K., ŻOŁNIERZ, L. (1998): Problemy ochrony, odrębność ekologiczna i trwałość czasowa torfowisk Sudeckich Sprawozdanie końcowe dla KBN (manuskrypt). POTOCKA, J. (1996): Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. I. Torfowiska i ich charakterystyka florystyczna. Acta Univ. Wratislaviensis, Prace Bot. 70: POTOCKA, J. (1997): Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. II. Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Univ. Wratislaviensis, Prace Botaniczne 73: POTOCKA, J. (1998): Zmiany roślinności torfowisk Gór Izerskich w ciągu ostatniego półwiecza. W: J. Miądlikowska (Ed.) Botanika polska u progu XXI wieku. Materiały sympozjum i obrad sekcji 51 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Polskie Tow. Bot. Oddział Gdański, Katedra Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s SCHUBE, T. (1903): Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien preussischen und österreichischen Antelis, Breslau. STASZKIEWICZ, J. (1993): Pinus x rhaetica. brzoza karłowata (w:) Zarzycki K., Kazimierczakowa R. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin, Inst. Bot. i Inst Ochr. Przyr. PAN, Kraków ss TOŁPA, S. (1949): Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich, Rocz. nauk Rol. 52: ZARZYCKI, K., WOJEWODA, W. (1986): Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. PWN, PAN Warszawa, pp ZARZYCKI, K., WOJEWODA, W., HEINRICH, Z. (1992): Lista roślin zagrożonych w Polsce. I.B. PAN, Kraków. ZARZYCKI, K., KAŹMIERCZAKOWA, R. (1993): Polska Czerwona Księga Roślin. IB PAN, Kraków. 303