Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie)

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) Flora and vegetation of Lutowo nature reserve (the Pojezierze Krajeñskie region) RADOS AW PUCHA KA R. Pucha³ka, Zielnik TRN, Zak³ad Taksonomii i Geografii Roœlin, Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska, Uniwersytet Miko³aja Kopernika, ul. Lwowska 1, 87-100 Toruñ, email: puchalka@umk.pl ABSTRACT: The paper presents results of geobotanical studies performed in the Lutowo nature reserve in The flora comprises 85 species of vascular plants and 22 species of mosses, including many endangered taxa and/or under law protection. In the area of the bog pine forests Vaccinio uliginosi-pinetum successional trends were observed towards to transformation in bog birch forest Vaccinio uliginosi-betuletum. This may be due to artificial origin of pine stands or to a decrease in moisture of peat deposit. KEYWORDS: nature reserve, Lutowo, flora, vegetation, peatland Wstêp Rezerwat Lutowo utworzono w 1963 roku (Zarz¹dzenie 1963) dla ochrony boru bagiennego na torfowisku przejœciowym, a tak e dla celów naukowych i dydaktycznych. Wed³ug Kêpczyñskiego i Cyzmana (1995) na przewa aj¹cej powierzchni rezerwatu wystêpowa³y zespo³y z klasy Vaccinio-Piceetea (Vaccinio uliginosi-pinetum, Vaccinio uliginosi-betuletum) oraz Alnetea glutinosae (Alno-Betuletum, Salicetum auritae, zbiorowisko z Calamagrostis canescens i Molinia caerulea). Na niewielkiej powierzchni w centralnej czêœci torfowiska wystêpowa³ zespó³ Eriophoro vaginati-sphagnetum (klasa Oxycocco-Sphagnetea), a w zarastaj¹cych rowach melioracyjnych zespó³ Hottonietum palustris (klasa Potametea). PUCHA KA R. 2012. Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie). Acta Bot. Cassub. 11: 127-143.

128 Rados³aw Pucha³ka Pomimo celów badawczych, którym mia³ s³u yæ rezerwat, gdy go powo³ywano, od czasu sporz¹dzenia dokumentacji fitosocjologicznej przez Kêpczyñskiego i Cyzmana (1995) do 2010 roku nie prowadzono w nim badañ naukowych. Wykonane w 2010 roku badania geobotaniczne wykonano na potrzeby sporz¹dzenia nowego planu ochrony rezerwatu. Celem niniejszej pracy jest udokumentowanie obecnego stanu szaty roœlinnej oraz zmian w roœlinnoœci rezerwatu na przestrzeni ostatnich 15 lat. 1. Teren badañ Rezerwat Lutowo po³o ony jest w makroregionie Pojezierza Po³udniowopomorskiego i mezoregionie Pojezierze Krajeñskie (Kondracki 2011). Jego obszar zosta³ ukszta³towany w fazie poznañskiej zlodowacenia ba³tyckiego. Rezerwat zajmuje czêœæ jednego z wytopisk w zag³êbieniu moreny dennej ci¹gn¹cej siê w kierunku wschód-zachód. W po³udniowej czêœci rezerwatu przewa aj¹ gleby torfowisk wysokich, w zachodniej torfowo-murszowe, a w pó³nocnej gleby torfowisk przejœciowych (Kêpczyñski, Cyzman 1995). Rezerwat Lutowo po³o ony jest w województwie kujawsko-pomorskim, powiecie sêpoleñskim, gminie Sêpólno Krajeñskie. Znajduje siê on jednoczeœnie w granicach obszaru Natura 2000 Dolina ob onki PLH300040 oraz Krajeñskiego Parku Krajobrazowego. Pod wzglêdem administracyjnym stanowi w³asnoœæ Skarbu Pañstwa pod zarz¹dem Lasów Pañstwowych, obejmuj¹c oddzia³ 125 a,b,c,d,f Nadleœnictwa Lutówko. Powierzchnia rezerwatu wynosi 19,39 ha. Od strony pó³nocnej i wschodniej rezerwat graniczy z obszarami pokrytymi p³atami podmok³ych ³¹k i zaroœli, od strony po³udniowej i zachodniej z drzewostanami sosnowymi i brzozowymi (Ryc. 1). Na ca³ej powierzchni objêty jest ochron¹ œcis³¹. 2. Materia³y i metody Spisy flory oraz zdjêcia fitosocjologiczne wykonane metod¹ Braun-Blanqueta sporz¹dzono w dniach 3-5 wrzeœnia 2010 roku. Dla scharakteryzowania i oceny stanu zachowania zbiorowisk roœlinnych wystêpuj¹cych na obszarze rezerwatu wykonano ³¹cznie 20 zdjêæ fitosocjologicznych. Syntaksonomiczne ujêcia i nazewnictwo jednostek roœlinnoœci przedstawiono wed³ug Matuszkiewicza (2011). Nazewnictwo gatunków roœlin naczyniowych podano wed³ug opracowania Mirka i in. (2002), nazwy mchów za Ochyr¹ i in. (2003). Status ochrony prawnej podano wed³ug Rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska (Rozporz¹dzenie 2012). Ogólnopolskie kategorie zagro enia przyjêto za KaŸmierczakow¹ i Zarzyckim (2001), Steblem i Ochyr¹ (2004) oraz za Zarzyckim i Szel¹giem (2006), natomiast status zagro enia w skali regionalnej wed³ug opracowañ Rutkowskiego (1997), Markowskiego i Buliñskiego (2004) oraz Jackowiaka i in. (2007).

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 129 Ryc. 1. Po³o enie rezerwatu Lutowo oraz rozmieszczenie wystêpuj¹cych na jego obszarze zbiorowisk roœlinnych Fig. 1. Location of the Lutowo nature reserve and distribution of plant communities occurring within its area 3. Wyniki 3.1. Flora roœlin naczyniowych i mszaków Na obszarze rezerwatu Lutowo w 2010 roku stwierdzono wystêpowanie 86 gatunków roœlin naczyniowych oraz 22 gatunków mchów. Listê gatunków roœlin naczyniowych i mchów odnotowanych w 2010 roku przedstawiono poni ej.

130 Rados³aw Pucha³ka Roœliny naczyniowe Agrostis canina L Agrostis gigantea Roth Agrostis stolonifera L. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Andromeda polifolia L. Anthoxanthum odoratum L. Athyrium filix-femina (L.) Roth Betula pendula Roth Betula pubescens Ehrh. Bidens cernua L. Calamagrostis canescens (Weber) Roth Calluna vulgaris (L.) Hull Carex acutiformis Ehrh. Carex canescens L. Carex echinata Murray Carex elata All. Carex elongata L. Carex limosa L. Carex nigra Reichard Carex paniculata L. Carex rostrata Stokes Cerastium holosteoides Fr. emend. Hyl. Ceratophyllum demersum L. Cirsium palustre (L.) Scop. Comarum palustre L. Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Drosera rotundifolia L. Dryopteris dilatata (Hoffm.) A. Dryopteris carthusiana (Vill.) H. P. Fuchs Dryopteris cristata (L.) A. Empetrum nigrum L. Epilobium parviflorum Schreb. Equisetum fluviatile L. Eriophorum angustifolium Honck. Eriophorum vaginatum L. Fagus sylvatica L. Fallopia dumetorum (L.) Holub Frangula alnus Mill. Galium palustre L. Galium uliginosum L. Holcus lanatus L. Hottonia palustris L. Hydrocotyle vulgaris L. Juncus effusus L. Ledum palustre L. Lemna minor L. Lotus uliginosus Schkuhr Luzula pilosa (L.) Willd. Lychnis flos-cuculi L. Lycopodium annotinum L. Lycopus europaeus L. Lysimachia thyrsiflora L. Lysimachia vulgaris L. Maianthemum bifolium (L.) F.W. Schmidt Menyanthes trifoliata L. Milium effusum L. Moehringia trinervia (L.) Chairv. Molinia caerulea (L.) Moench Oenanthe aquatica (L.) Poiret in Lam. Oxalis acetosella L. Oxycoccus palustris Pers. Peucedanum palustre (L.) Moench Picea abies (L.) H. Karst. Pinus sylvestris L. Poa palustris L. Poa pratensis L. Poa trivialis L. Potentilla erecta (L.) Raeusch. Quercus robur L. Ranunculus flammula L. Ranunculus repens L. Rumex thyrsiflorus Fingerh. Salix aurita L. Salix repens L. subsp. rosmarinifolia (L.) Hartm. Sambucus nigra L. Scutellaria galericulata L. Solanum dulcamara L. Sorbus aucuparia L. emend. Hedl. Stellaria palustris Retz. Thalictrum aquilegifolium L. Thelypteris palustris Schott Trientalis europaea L. Urtica dioica L. Vaccinium myrtillus L. Vaccinium uliginosum L. Veronica chamaedrys L. Viola palustris L.

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 131 Mszaki Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwägr. Calliergonella cuspidata (Hedw.) Loeske Climacium dendroides (Hedw.) F. Weber & D. Mohr Dicranum polysetum Sw. ex anon. Hylocomium splendens (Hedw.) Shimp. Leucobryum glaucum (Hedw.) Ångstr. Pleurozium schreberi (Willd. ex Brid.) Mitt. Pohlia nutans (Hedw.) Lindb. Polytrichum commune Hedw. Polytrichum strictum Menzies ex Brid. Sphagnum centrale C. E. O. Jensen Sphagnum cuspidatum Ehrh. ex Hoffm. Sphagnum fallax (H. Klinggr.) H. Klinggr. Sphagnum flexuosum Dozy & Molk. Sphagnum magellanicum Brid. Sphagnum molle Sull. Sphagnum palustre L. Sphagnum rubellum Wilson Sphagnum squarrosum Crome Sphagnum subsecundum Ness Straminergon stramineum (Dicks. ex Brid.) Hedenäs Tomentypnum nitens (Hedw.) Loeske Florê rezerwatu stanowi¹ gatunki rodzime, z których tylko jeden, Picea abies znajduje siê poza granicami naturalnego zasiêgu (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). W spektrum form yciowych Raunkiaera najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ hemikryptofity 54,7% (47 gatunków). Geofity, hydrofity, megafanerofity i nanofanerofity wystêpuj¹, ka dy z nich z 8,1% udzia³em (tj. po 7 gatunków). Chamefity zdrewnia³e maj¹ 7,0% (6 gatunków) udzia³u we florze, chamefity zielne 3,5% (3 gatunki), a terofity 2,3% (2 gatunki). Najliczniejsz¹ grupê socjologiczno-ekologiczn¹ w rezerwacie stanowi¹ taksony ³¹kowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea 17 gatunków (19,8%), nastêpnie zwi¹zane z torfowiskami przejœciowymi taksony z klasy Scheuchzerio-Caricetea 11 gatunków (12,8%) i szuwarowe z klasy Phragmitetea australis 11 gatunków (12,8%). Gatunki olsowe z klasy Alnetea glutinosae wystêpuj¹ w liczbie 9 (10,8%). Taksony z wymienionych grup wystêpuj¹ najliczniej w pó³nocnej czêœci rezerwatu na torfach przejœciowych i w zarastaj¹cych rowach odwadniaj¹cych (Tab. 2 i 3). Taksony borowe z klasy Vaccinio-Piceetea stanowi¹ 9 gatunków (10,8%). Dominuj¹ one w centralnej i po³udniowej czêœci rezerwatu wraz z nielicznymi, lecz obficie wystêpuj¹cymi gatunkami wysokotorfowiskowymi z klasy Oxycocco- -Sphagnetea (4 gatunki, 4,7%) (Tab. 2). Nieliczne s¹ równie nitrofilne gatunki z klasy Artemisietea vulgaris oraz gatunki lasów liœciastych z klasy Querco-Fagetea: ka d¹ z tych grup reprezentuj¹ 4 taksony (4,7%). Ich obecnoœæ ograniczona jest do obrze y torfowiska i miejsc z murszej¹cym substratem glebowym. Pozosta³e grupy, roœlin wrzosowiskowych, wodnych (z klas Potametea i Lemnetea) oraz terofitów obrze y zbiorników wodnych (Bidentetea), reprezentowane s¹ przez pojedyncze taksony. Flora rezerwatu obejmuje 2 gatunki roœlin naczyniowych i 9 mszaków podlegaj¹cych œcis³ej ochronie prawnej. Ochron¹ czêœciow¹ objête s¹ 4 gatunki roœlin naczyniowych i 11 gatunków mszaków (Tab. 1). Wed³ug kategorii przyjêtych w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin (KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001) we florze rezerwatu jest jeden gatunek ni szego ryzyka zagro enia wyginiêciem (LR): Carex limosa. Obecnoœæ drugiego z wymienianych w tej publikacji, stwierdzona

132 Rados³aw Pucha³ka w rezerwacie przez Kêpczyñskiego i Cyzmana (1995) Viola epipsila nie zosta³a potwierdzona w 2010 roku. Ponadto 4 gatunki roœlin naczyniowych i jeden gatunek mchu stwierdzone w trakcie badañ maj¹ na ogólnopolskich czerwonych listach status taksonów nara onych na wyginiêcie (V) w skali kraju (Stebel, Ochyra 2004; Zarzycki, Szel¹g 2006). W analizowanej florze znalaz³y siê równie : 4 gatunki roœlin naczyniowych, które s¹ nara one (V) lub rzadkie (R) w regionie kujawsko-pomorskim (Rutkowski 1997), 3 taksony bliskie zagro enia (NT) na Pomorzu Gdañskim (Markowski, Buliñski 2004) oraz 9 o ró nym stopniu zagro enia w Wielkopolsce (Jackowiak i in. 2007) (por. Tab. 1). Tabela. 1. Gatunki chronione, rzadkie i zagro one stwierdzone w rezerwacie Lutowo. Table. 1. Protected, rare and threatened species found in the Lutowo nature reserve. Gatunek [Species] Ochrona Prawna [Law Protection] Roœliny naczyniowe [Vascular plants] Czerwone Listy [Red Lists] PL KP WP PG Andromeda polifolia VU NT Czerwona Ksiêga [Red Data Book] Carex limosa OS V V VU NT LR Drosera rotundifolia OS V V LC Dryopteris cristata V V VU NT Empetrum nigrum V R CR Eriophorum vaginatum Frangula alnus Ledum palustre VU Lycopodium annotinum VU Menyanthes trifoliata Vaccinium uliginosum Mchy [Mosses] Aulacomnium palustre Calliergonella cuspidata Climacium dendroides Dicranum polysetum Hylocomium splendens Leucobryum glaucum Pleurozium schreberi Polytrichum commune Polytrichum strictum Sphagnum centrale Sphagnum cuspidatum Sphagnum fallax Sphagnum flexuosum Sphagnum magellanicum Sphagnum molle OS OS OS OS OS VU VU

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 133 Sphagnum palustre Sphagnum rubellum Sphagnum squarrosum Sphagnum subsecundum OS OS OS Tomentypnum nitens OS V Objaœnienia: Gatunki chronione: OS œciœle chronione; czêœciowo chronione. Gatunki zagro- one: CR krytycznie zagro one; E, EN wymieraj¹ce; V, VU nara one na wyginiêcie; R rzadkie; LR o niskim zagro eniu wymarciem; NT bliskie zagro enia wymarciem; I o nieokreœlonym zagro eniu. Skróty nazw obszarów, dla których podano kategorie zagro enia: PL Polska (Stebel, Ochyra 2004; Zarzycki, Szel¹g 2006); KP region kujawsko-pomorski (Rutkowski 1997); WP Wielkopolska (Jackowiak i in. 2007); PG Pomorze Gdañskie (Markowski, Buliñski 2004); PCKR status zagro enia wg Polskiej Czerwonej Ksiêgi Roœlin (KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001). Explanations: Protected species: OS strictly protected; partially protected. Threatened species: CR critically endangered; E, EN endangered; V, VU vulnerable; R rare; LR least concern; NT near threatened; I data deficient. Abbreviations of areas for which given threat categories: PL Poland (Stebel, Ochyra 2004; Zarzycki, Szel¹g 2006); KP Kuyavian-Pomeranian region (Rutkowski 1997); WP Wielkopolska region (Jackowiak i in. 2007); PG Pomorze Gdañskie region (Markowski, Buliñski 2004); PCKR threat category according to the Polish Red Book of Plants (KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001). 3.2. Roœlinnoœæ rezerwatu Roœlinnoœæ rezerwatu zdominowana jest przez torfowiskowe zbiorowiska leœne i zaroœlowe z klas Vaccinio-Piceetea i Alnetea. Zbiorowiska o fizjonomii trawiastej wystêpuj¹ tylko na niewielkich powierzchniach, w lukach drzewostanu. Wykaz systematyczny zbiorowisk roœlinnych wystêpuj¹cych w rezerwacie wraz z opisem ich stanu przedstawiono poni ej. Ich zasiêg i rozmieszczenie przedstawiono na rycinie 1. Dokumentacjê fitosocjologiczn¹ zestawiono w tabelach 2 i 3. VACCINIO-PICEETEA Br.-Bl. Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967 Dicrano-Pinion Libb. 1933 Vaccinio uliginosi-pinetum Kleist 1929 typicum Vaccinio uliginosi-pinetum Kleist 1929 molinietosum Vaccinio uliginosi-pinetum Kleist 1929 calamagrostietosum canescentis Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis Libb. 1933 (=Betuletum pubescentis R.Tx. 1937) ALNETEA GLUTINOSAE Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937 Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Salicetum auritae Jonas 1935 em. Pass. 1961 Zb. Betula pubescens-thelypteris palustris Czerw. 1972 (=Thelypteridi-Betuletum Czerw. 1972) Zbiorowiska poza systemem: Zb. Calamagrostis canescens Zb. Deschampsia caespitosa

Tabela 2. Bory bagienne: Vaccinio uliginosi-pinetum typicum (zdj. 1-10), Vaccinio uliginosi-pinetum molinietosum (zdj. 11 i 12), Vaccinio uliginosi-pinetum calamagrostietosum canescentis (zdj. 13). Table 2. Pine bog forests: Vaccinio uliginosi-pinetum typicum (rel. 1-10), Vaccinio uliginosi-pinetum molinietosum (rel. 11 and 12), Vaccinio uliginosi- Pinetum calamagrostietosum canescentis (rel. 13). Nr zdjêcia w tabeli [Relevé No in table] Data [Date] Powierzchnia zdjêcia (m ) [Relevé area] Zwarcie warstwy drzew (%) [Cover of tree layer] Zwarcie warstwy krzewów (%) [Cover of shrub layer] Pokrycie warstwy zielnej (%) [Cover of herb layer] Pokrycie warstwy mszystej (%) [Cover of moss layer] Drzewa i krzewy [Trees and schrubs] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 a 60 50 50 0 65 50 50 60 50 50 60 70 70 b 15 30 20 60 30 40 30 60 30 25 30 20 20 c 75 80 75 75 80 80 80 60 70 70 90 80 80 d 90 95 95 99 90 90 90 90 90 95 90 90 70 Pinus sylvestris [Ch. V-P] a 4 4 4 4 4 3 3 4 3 3 4 4 4,,,, b.... 3........ Pinus sylvestris c + + + + + + +. + +... Betula pubescens [Ch. Vu-Bp] b 2 3 2 3 3 3 3 4 3 3 3 2 3,,,, c 1 1 1 1 1 1 1 3 2 2 2 1 2 Vaccinium uliginosum [Ch. Vu-P] 1 1... 2 2 2 2. 2 1 1 Ledum palustre [Ch. V-P] 1. + + 1 1...... 1 Frangula alnus.......... +. 1 Quercus petraea. +........... Quercus robur... +.........

Nr zdjêcia w tabeli [Relevé No in table] D. Vaccinio uliginosi- -Pinetum molinietosum 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Molinia caerulea c +....... 1. 4 4 1 Ch., D. Vaccinio-Piceetea Vaccinium myrtillus c.. 1 1 1 2 2 +.. 2.. Pleurozium schreberi d.... 1 +..... 1 + Ch. Sphagnetalia magellanici Eriophorum vaginatum c 5 5 5 5 5 5 3 3 4 4 3 1 + Andromeda polifolia.. +.. +....... Sphagnum fuscum d. 1 1. 1 1..... 1. Sphagnum rubellum 1. 1 1..... 1... Sphagnum magellanicum.......... 1 2. Polytrichum strictum... +. + 1.... +. Ch. Oxycocco-Sphagnetea Oxycoccus palustris c. 1 1. 2.. + + 1 +. + Drosera rotundifolia......... +... Sphagnum fallax d 5 5. 5.. 5 5 5 5 3. 1 Aulacomnium palustre 1 1. 1 1 1 1 1 + + 1 + + Sphagnum molle.. +. +........ Inne [Others] Calamagrostis canescens............ 3 Carex nigra c.......... 1 1 + Dryopteris carthusiana........ 1.. + 1 Eriophorum angustifolium........... 1.

Nr zdjêcia w tabeli [Relevé No in table] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Menyanthes trifoliata........... 1. Calluna vulgaris.. +.......... Juncus effusus +............ Lysimachia thyrsiflora........... + + Sphagnum cuspidatum d +. 5. 5 5..... 3. Sphagnum palustre.... 1..... 1 1 4 Tomentypnum nitens +.. +. +....... Polytrichum commune........... +. Sphagnum centrale..... +....... Sphagnum flexuosum..... +...... + Sphagnum subsecundum..... +....... Straminergon stramineum........... +. Objaœnienia/Explanations: Vu-Bp Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, V-P Vaccinio-Piceetea.

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 137 Tabela 3. Brzeziny bagienne i zaroœla ³ozowe: Vaccinio uliginosi-betuletum (zdj. 1-3), zbiorowisko Betula pubescens-thelypteris palustris (=Thelypteridi-Betuletum) (zdj. 4 i 5), Salicetum auritae (zdj. 6), zb. Deschampsia caespitosa (zdj. 7). Tabele 3. Birch bog forests and willow shrub communities: Vaccinio uliginosi-betuletum (rel. 1-3), Betula pubescens-thelypteris palustris community (=Thelypteridi-Betuletum) (rel. 4 i 5), Salicetum auritae (rel. 6), Deschampsia caespitosa community (rel. 7). Nr zdjêcia w tabeli [Relevé no. in table] Data [Date] Powierzchnia zdjêcia (m ) [ Relevé area] Zwarcie warstwy drzew (%) [Cover of tree layer] Zwarcie warstwy krzewów (%) [Cover of shrub layer] Pokrycie warstwy zielnej (%) [Cover of herb layer] Pokrycie warstwy mszystej (%) [Cover of moss layer] Drzewa i krzewy [Trees and shrubs] 1 2 3 4 5 6 7 200 200 200 200 200 200 200 a 10 0 50 50 75 0 0 b 50 60 5 40 10 90 0 c 70 60 80 85 80 20 100 d 90 99 80 90 70 90 5 Betula pubescens [Ch. Vu-Bp] a.. 3 3 4..,,,, b 3 4 1 2 1..,,,, c 3 1 + 1 1.. Pinus sylvestris [Ch. V-P] a 2... 1..,,,, b. +.....,,,, c + +..... Salix aurita [Ch. Ag] b... 2. 5.,,,, c... 1 1 3. Alnus glutinosa [D. Ag] a.... 1.. Ledum palustre c 1...... Vaccinium uliginosum. 1..... Frangula alnus... + +.. Picea abies.... +.. Quercus robur.... +.. Ch., D. Alnetea glutinosae Calamagrostis canescens c.... +. 2 Thelypteris palustris.... 1. 1 Carex elongata.... 1.. Lycopus europaeus... + +. + Solanum dulcamara.... +.. Sphagnum squarrosum d.... 4.. Ch. Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis Dryopteris dilatata c.... 1.. Ch. Vaccinio-Piceetea Vaccinium myrtillus c 1. +.... Trientalis europaea.... +..

138 Rados³aw Pucha³ka Nr zdjêcia w tabeli [Relevé no. in table] 1 2 3 4 5 6 7 Pleurozium schreberi d +. 1.... Dicranum polysetum.... +.. Ch. Oxycocco-Sphagnetea Eriophorum vaginatum c 4 3 3.. +. Oxycoccus palustris. 2 2 1 + +. Andromeda polifolia +. +.... Drosera rotundifolia + +..... Sphagnum fallax d 5. 5 5 1.. Aulacomnium palustre 2. 1.... Polytrichum strictum 1...... Sphagnum magellanicum.. 1.... Sphagnum fuscum. +..... Sphagnum rubellum +...... Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae Comarum palustre c... 2 1 1 + Eriophorum angustifolium.. 2. + 1. Carex echinata..... 1. Carex nigra.. + 1 1 1. Menyanthes trifoliata.. 1 1 1 1. Hydrocotyle vulgaris... 1 1.. Ranunculus flammula...... + Sphagnum cuspidatum d. 5... 5. Straminergon stramineum +.. +... Ch. Phragmitetea Poa palustris c.... 1.. Galium palustre... + +. + Equisetum fluviatile.... + +. Lysimachia thyrsiflora.... + +. Peucedanum palustre... +. +. Scutellaria galericulata... + +.. Ch. Molinio-Arrhenatheretea Deschampsia caespitosa c.... 1. 4 Lysimachia vulgaris... 1 1. + Agrostis gigantea...... 1 Lotus uliginosus... 1... Juncus effusus..... + + Cirsium palustre...... + Ranunculus repens...... + Climacium dendroides d...... + Inne [Others] Molinia caerulea c. 1 2 3 1 1. Agrostis stolonifera... 1... Polygonum hydropiper...... 1 Potentilla erecta...... 1

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 139 Nr zdjêcia w tabeli [Relevé no. in table] 1 2 3 4 5 6 7 Anthoxanthum odoratum.... +.. Calluna vulgaris. +..... Dryopteris carthusiana +...... Maianthemum bifolium.... +.. Sphagnum palustre d... 1 2 1. Polytrichum commune.. 1. 1.. Rhytidiadelphus squarrosus...... 1 Calliergonella cuspidata.... + +. Objaœnienia/Explanations: Ag Alnetea glutinosae, Vu-Bp Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, V-P Vaccinio-Piceetea. Sosnowy bór bagienny typowy Vaccinio uliginosi-pinetum typicum (Tab. 2, zdj. 1-10) wystêpuje w po³udniowej i centralnej czêœci rezerwatu. Drzewostan tworzy wyrównana pod wzglêdem struktury wiekowej sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Brzoza omszona Betula pubescens stanowi niewielk¹ domieszkê w drzewostanie oraz liczny sk³adnik podszytu. Udzia³ sosny w ni szych warstwach jest znikomy. Warstwa zielna w typowym wariancie boru bagiennego zdominowana jest przez Eriophorum vaginatum. Licznie wystêpuj¹ w niej typowe dla tego zespo³u gatunki, jak: Ledum palustre, Oxycoccus palustris i Vaccinium uliginosum oraz siewki Pinus sylvestris. W niektórych miejscach, szczególnie w tych o mniejszym uwilgotnieniu, spotyka siê Calluna vulgaris, Vaccinium mytrillus i Dryopteris carthusiana. Na uwagê zas³uguje wystêpowanie Empetrum nigrum. W warstwie mszystej dominuj¹ mchy torfowce, g³ównie Sphagnum fallax. Licznie wystêpuj¹ Sphagnum magellanicum i S. rubellum. Do czêstych gatunków nale ¹: Polytrichum commune, P. strictum, Aulacomium palustre i Straminergon stramineum. W miejscach o mniejszym uwilgotnieniu spotyka siê mszaki maj¹ce optimum wystêpowania w zbiorowiskach borowych na gruntach mineralnych, takie jak Pleurozium schreberi i Leucobryum glaucum. Sosnowy bór bagienny trzêœlicowy Vaccinio uliginosi-pinetum molinietosum (Tab. 2, zdj. 11 i 12) wystêpuje g³ównie w centralnej i pó³nocnej czêœci rezerwatu. Drzewostan tworz¹ równowiekowe osobniki Pinus sylvestris. W ni szych warstwach gatunek ten wystêpuje nielicznie. W warstwie krzewów liczny udzia³ maj¹ Betula pubescens oraz Frangula alnus. W warstwie zielnej dominuje Molinia coerulea. Gatunki takie jak: Eriophorum vaginatum, Ledum palustre, Oxycocus palustris i Vaccinium uliginosum wystêpuj¹ mniej licznie ni w podzespole typowym boru bagiennego, spotyka siê natomiast gatunki o wy szych wymaganiach troficznych, takie jak Lysimachia vulgaris i Eriophorum angustifolium. W warstwie mszystej dominuj¹ torfowce, g³ównie Sphagnum fallax i S. palustre. Licznie wystêpuj¹ Polytrichum strictum i P. commune oraz Aulacomium palustre. Podzespó³ trzcinnikowy boru bagiennego Vaccinio uliginosi-pinetum calamagrostietosum canescentis zajmuje niewielki fragment rezerwatu w pó³nocno-wschodniej jego czêœci. Pod wzglêdem struktury oraz sk³adu gatunkowego przypomina

140 Rados³aw Pucha³ka podzespó³ trzêœlicowy. Ró ni siê natomiast od niego dominacj¹ Calamagrostis canescens i niewielkim udzia³em Molinia caerulea. Brzezina bagienna Vaccinio uliginosi-betuletum (Tab. 3, zdj. 1-3) zajmuje znaczne powierzchnie, g³ównie w centralnej i pó³nocnej czêœci rezerwatu. M³ode drzewostany oraz warstwê krzewów w p³atach zespo³u tworzy Betula pubescens. W warstwie zielnej licznie wystêpuje Eriophorum vaginatum, Vaccinium uliginosum i V. oxycoccos, czêste s¹ równie : Carex nigra, Eriophorum angustifolium, Menyanthes trifoliata i Molinia coerulea oraz m³ode osobniki Betula pubescens. W warstwie mszystej obficie wystêpuj¹ torfowce, g³ównie Sphagnum fallax, S. palustre i S. rubellum. Do czêstych sk³adników warstwy mszystej nale ¹ Aulacomium palustre, Straminergon stramineum, Polytrichum commune i P. strictum. Zbiorowisko Betula pubescens-thelypteris palustris (Thelypteridi-Betuletum) (Tab. 3, zdj. 4-5) wystêpuje w pó³nocnej i wschodniej czêœci rezerwatu, zajmuj¹c yÿniejszy fragment torfowiska. Drzewostan tworzy tu Betula pubescens z niewielk¹ domieszk¹ Alnus glutinosa, Populus tremula, Pinus sylvestris i Picea abies. W warstwie krzewów licznie wystêpuje Betula pubescens, Frangula alnus i Salix aurita. W bujnie rozwiniêtej warstwie zielnej obecne s¹ gatunki olsowe (Calamagrostis canescens, Comarum palustre, Lycopus europaeus i Thelypteris palustris), torfowisk przejœciowych (Carex nigra, Eriophorum angustifolium, Hydrocotyle vulgaris i Menyanthes trifoliata), ³¹kowe (Lotus uliginosus i Lysimachia vulgaris) oraz szuwarowe (Galium palustre, Lysimachia thyrsiflora, Peucedanum palustre i Scutellaria galericulata). W warstwie mszystej licznie wystêpuj¹ Aulacomium palustre, Caliergonella cuspidata oraz mezotroficzne torfowce Sphagnum fallax, S. squarrosum i S. palustre. Zespó³ wierzby uszatej Salicetum auritae zajmuje niewielkie powierzchnie w pó³nocnej czêœci rezerwatu w kompleksie brzezin bagiennych. W krzewiastej fizjonomii zbiorowiska dominuje Salix aurita. Fragmentami wystêpuje Frangula alnus i podrost Betula pubescens. Sk³ad gatunkowy zbiorowiska nie odbiega zasadniczo od subborealnej brzeziny bagiennej. Sukcesjê Salicetum auritae w kierunku zbiorowiska Betula pubescens-thelypteris palustris ogranicza zwarta warstwa krzewów stwarzaj¹ca doœæ silne zacienienie zmniejszaj¹ce prze ywalnoœæ m³odego pokolenia Betula pubescens. Zbiorowisko z trzcinnikiem lancetowatym Calamagrostis canescens (Tab. 3, zdj. 6) zajmuje niewielkie powierzchnie w lukach drzewostanu na siedliskach zwi¹zanych dynamicznie ze zbiorowiskami z klasy Alnetea glutinosae subborealn¹ brzezin¹ bagienn¹ Thelypteridi-Betuletum i zaroœlami wierzby uszatej Salicetum auritae. W zbiorowisku dominuje Calamagrostis canescens. Z du ym udzia³em wystêpuj¹ te inne gatunki olsowe, takie jak Lycopus europaeus, Thelypteris palustris i Sphagnum squarrosum. Zbiorowisko utrzymuje siê w stanie nieleœnym ze wzglêdu na zwart¹ warstwê zieln¹, która stwarza niekorzystne warunki œwietlne dla œwiat³olubnych gatunków drzew i krzewów, typowych dla tych siedlisk. Zbiorowisko ze œmia³kiem darniowym Deschampsia caespitosa (Tab. 3, zdj. 7) wystêpuje na niewielkiej powierzchni przy zachodniej granicy rezerwatu na murszej¹cym torfie. W opisywanym p³acie roœlinnoœci dominuj¹ gatunki zwi¹zane z wilgotnymi ³¹kami, takie jak: Deschampsia caespitosa, Agrostis gigantea,

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 141 Lotus uliginosus i Juncus effusus. Licznie reprezentowane s¹ gatunki olsowe (Calamagrostis canescens, Lycopus europaeus i Thelypteris palustris), torfowisk przejœciowych (Menyanthes trifoliata i Ranunculus flamula). W warstwie mszystej wystêpuj¹ Calliergonella cuspidata, Rhytidiadelphus squarrosus i Climacium dendroides. Stan bezdrzewny utrzymuje siê prawdopodobnie dziêki zwartej warstwie zielnej stwarzaj¹cej z³e warunki œwietlne dla œwiat³olubnych gatunków drzewiastych (Betula pubescens i Alnus glutinosa), typowych dla takich siedlisk. 4. Podsumowanie wyników i dyskusja Niewielka liczba gatunków roœlin naczyniowych obecnych w rezerwacie, wynika z jego ma³ej powierzchni i nieznacznego zró nicowania siedlisk zwi¹zanych z podobnymi pod wzglêdem troficznym glebami torfowymi i murszowymi (Kêpczyñski, Cyzman 1995) oraz niewielkimi zbiornikami wodnymi, powsta³ymi wskutek dzia³alnoœci cz³owieka (rowy, wyrobiska potorfowe) lub zwierz¹t (babrzyska). Specyfika ekologiczna siedlisk powoduje, e optymalne warunki do ycia w rezerwacie Lutowo znajduje jedynie ma³a liczba gatunków przystosowanych do niewielkiej iloœci nutrientów w pod³o u oraz niskich wartoœci ph (Ellenberg i in. 1992, Zarzycki i in. 2002). Ma³a ró norodnoœæ gatunkowa roœlin naczyniowych w rezerwacie jest typowa dla oligotroficznych i mezotroficznych torfowisk leœnych Polski ni owej (Matuszkiewicz 2007; Matuszkiewicz 2011). Florê rezerwatu Lutowo cechuje bardzo wysoki stopieñ naturalnoœci. Jedyny obcy regionalnie gatunek œwierk (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) mo e stanowiæ zagro- enie dla naturalnych walorów przyrodniczych rezerwatu. Przy wzrastaj¹cej jego roli mo e dojœæ do ustêpowania taksonów o wiêkszych wymaganiach œwietlnych. Jednak e do tej pory pomimo wskazañ do usuwania tego gatunku na torfowiskach postulowanego w podrêcznikach ochrony siedlisk (Pawlaczyk 2010) jego wp³yw na florê torfowisk nie jest w pe³ni rozpoznany. Badania terenowe wykonane w 2010 roku nie potwierdzi³y wystêpowania tu Viola epipsila. Wed³ug Kêpczyñskiego i Cyzmana (1995) gatunek ten wystêpowa³ w brzezinach w pó³nocnej czêœci rezerwatu. Nie stwierdzono tak e Arabis hirsuta. Obserwacje wskazuj¹ równie na zanikanie Carex limosa. Wynika to z naturalnych procesów sukcesyjnych powoduj¹cych przekszta³canie siê otwartych zbiorowisk przejœciowotorfowiskowych w zbiorowiska leœne. Oszacowanie zmian we florze rezerwatu nie jest w pe³ni mo liwe, poniewa opracowanie Kêp- czyñskiego i Cyzmana (1995) nie zawiera³o pe³nej listy gatunków. Dane historyczne o florze zaczerpniêto z obszernej dokumentacji fitosocjologicznej planu ochrony. Podczas badañ terenowych w 2010 roku nie stwierdzono wystêpowania zespo³u Hottonietum palustris, którego obecnoœæ odnotowana by³a wczeœniej w rowie odwadniaj¹cym w pó³nocnej czêœci rezerwatu (Kêpczyñski, Cyzman 1995). Zaobserwowano równie postêpuj¹c¹ regeneracjê roœlinnoœci i z³o a torfowego w miejscach dawnych wyrobisk i kana³ów melioracyjnych.

Flora i roœlinnoœæ rezerwatu Lutowo (Pojezierze Krajeñskie) 143 KONDRACKI J. 2011. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa, 444 ss. MARKOWSKI R., BULIÑSKI M. 2004. Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: 1-75. MATUSZKIEWICZ J. M. 2007. Zespo³y leœne Polski. PWN, Warszawa, 376 ss. MATUSZKIEWICZ W. 2011. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, Warszawa, 537 ss. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roœlin naczyniowych Polski. W: MIREK Z. (red.) Biodiversity of Poland. Ró norodnoœæ biologiczna Polski. 1: 1-442. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. HYRA R. 1992. Czerwona lista mchów zagro onych w Polsce, s.: 79-85. W: ZARZYCKI K., WOJEWODA W., HEINRICH Z. (red.) Lista roœlin zagro onych w Polsce. Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków, wyd. 2, 98 ss.. HYRA R., ARNOWIEC J., BEDNAREK-HYRA H. 2003. Census catalogue of polish moses. Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków, 372 ss. PAWLACZYK P. Bory i lasy bagienne. W: MRÓZ W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz. 1. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Warszawa, 216-235. ROZPORZ DZENIE Ministra Œrodowiska z dnia 5 stycznia 2012 roku w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. Dz.U. Nr 151, poz. 81. RUTKOWSKI L. 1997. Roœliny naczyniowe Tracheophyta. W: RUTKOWSKI L. (red.) Czerwona lista roœlin i zwierz¹t zagro onych w regionie kujawsko-pomorskim. Acta Univ. N. Copernici. Supl. 53: 5-24. STEBEL A., HYRA R. 2004. Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new red-list of mosses in Poland, s.: 9-28. W: STEBEL A., HYRA R. (eds.) Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznañ ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³. Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków, 716 ss. ZARZYCKI K., SZEL G Z. 2006. Red list of vascular plants in Poland. W: MIREK Z., ZA- RZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red). Red list of plants and fungi in Poland. [Czerwona lista roœlin i grzybów Polski]. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, s. 9-20. ZARZYCKI K., TRZCIÑSKA-TACIK H., RÓ AÑSKI W., SZEL G Z., WO EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicators values of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaÿnikowe roœlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland. Ró norodnoœæ biologiczna Polski. 1: 1-442. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.