WKŁAD OLGI I ANDRZEJA MAŁKOWSKICH W TWORZENIE SIĘ HARCERSTWA POLSKIEGO

UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO W WARSZAWIE WYDZIAŁ NAUK PEDAGOGICZNYCH Anna Elżbieta Lasocka Numer albumu: 66847 Pedagogika WKŁAD OLGI I ANDRZEJA MAŁKOWSKICH W TWORZENIE SIĘ HARCERSTWA POLSKIEGO Praca licencjacka napisana pod kierunkiem prof. UKSW dr hab. Joanny Schiller-Walickiej WARSZAWA 2011

Spis treści Wstęp...3 Rozdział 1....6 POWSTANIE I ROZWÓJ HARCERSTWA...6 1.1. SKAUTING...7 1.2. KORZENIE HARCERSTWA POLSKIEGO...11 1.3. ZARYS HISTORII HARCERSTWA PO 1918 ROKU...26 Rozdział 2...32 BIOGRAFIA OLGI I ANDRZEJA MAŁKOWSKICH...32 2.1. BIOGRAFIA ANDRZEJA W LATACH 1888-1913...32 2.2. OLGA W LATACH 1888-1913...36 2.3. OLGA I ANDRZEJ W LATACH 1913-1919...38 2.4. LOSY OLGI PO 1919 ROKU...43 Rozdział 3...50 DZIAŁALNOŚĆ MAŁKOWSKICH NA NIWIE POLSKIEGO HARCERSTWA...50 3.1. WKŁAD ANDRZEJA W POWSTANIE I ROZWÓJ HARCERSTWA...51 3.2. ROLA OLGI W ROZWOJU HARCERSTWA...60 Rozdział 4...67 PEDAGOGICZNE POGLĄDY MAŁKOWSKICH...67 4.1. POGLĄDY MAŁKOWSKICH NA PRACĘ METODĄ SKAUTOWĄ...67 4.2. KONCEPCJA RZECZYPOSPOLITEJ LUTYCKIEJ...77 Zakończenie...82 Bibliografia...83

Wstęp Olga i Andrzej Małkowscy są postaciami, o których w kręgach harcerskich mówi się dużo. Obracając się w tym środowisku od dziesięciu lat, zauważam jednak, że te drużyny, które nie są bliżej związane z Małkowskimi, np. przez noszenie ich imienia, wiedzą o nich tyle, ile wyniosą z przeczytania niewielkiej ilości książek, kilku gier terenowych itp. Wiedza ta jest jednak - w moim przekonaniu - niezbyt dobrze ugruntowana. Nie da się ukryć, że wiele istotnych informacji na ich temat gdzieś umyka, a o wielu nawet się nie mówi (ile osób wie np., że Andrzej i Olga byli współautorami broszury Polskie skautki. Zarys organizacyjny?). Chęć poszerzenia wiedzy na temat tych współzałożycieli polskiego harcerstwa stała się więc głównym powodem, dla którego podjęłam się takiego właśnie tematu pracy. Gromadząc do niej materiały dowiadywałam się rzeczy, o których mało kto wie. Dzięki temu osoby te stały się dla mnie bardziej realne nie są już symbolicznymi postaciami historycznymi, z których życiorysami zapoznałam się w pierwszych latach mojej harcerskiej przygody. Olga stała się bardziej ludzka, chociażby przez to, że miała problemy z porannym wstawaniem. Andrzej natomiast stał się podobny do rzesz młodych ludzi, którzy, mimo iż nie byli szkolnymi prymusami, byli w stanie osiągnąć stawiane sobie cele. Ukazanie, jaką rolę odegrało małżeństwo Olgi i Andrzeja Małkowskich w procesie tworzenia się harcerstwa na ziemiach polskich jest głównym celem niniejszej pracy. Na jej podstawie można również poznać ich życiorysy, a także zaznajomić się z procesem adaptacji na ziemiach polskich idei harcerstwa i etapami jego rozwoju. Podstawę napisania niniejszej pracy stanowiły z jednej strony teksty autorstwa samych Małkowskich, z drugiej natomiast obszerna literatura przedmiotu, poświęcona zarówno dziejom samego harcerstwa jak i Małkowskim, postrzeganym jako pierwszoplanowe postaci w historii wspomnianego ruchu. Wśród najistotniejszych materiałów wykorzystanych przy pisaniu pracy znalazły się Druhna Oleńska. Zapiski, będące zbiorem artykułów, wierszy, zdjęć i fragmentów pamiętników Olgi Małkowskiej, a także rozliczne prace jej męża, zebrane w tomie Archiwalia. Wybór tekstów. To tutaj znaleźć można najgłośniejsze prace Andrzeja, takie jak: O wychowanie skautowe, Pierwsze kroki w skautostwie. Część pierwsza obejmująca zawiązanie i prowadzenie patrolu oraz egzamin młodzika, I. Skautostwo pod

względem wychowawczym i narodowym. II. Komitet Skautowy w Zakopanem, Skauting jako system wychowania młodzieży. Na podstawie dzieła Generała Roberta Baden-Powella. Niewątpliwie, bez tych pozycji nie powstałby trzeci rozdział pracy. To one zawierały informacje, które szczegółowo omówione w literaturze przedmiotu dzięki bezpośredniemu z nimi kontaktowi i próbie samodzielnej ich interpretacji ukazywał się w nowym świetle. Minusem ich było jednak to, że te same myśli ubierane były, szczególnie w przypadku dzieł Małkowskiego, w różne słowa, przez co momentami odnosiło się wrażenie, że traktują ciągle o tym samym. Jest to jednak prawdopodobnie wynik faktu, że Małkowski chciał dotrzeć do jak najszerszego grona czytelników i tym samym jak najbardziej spopularyzować główne założenia ruchu harcerskiego. Nieocenioną pomocą przy pisaniu pracy były dwie pozycje, poświęcone moim bohaterom: historyka i instruktora harcerskiego Aleksandra Kamińskiego Andrzej Małkowski, a także monografia Olga Małkowska. Życie i działalność, autorstwa instruktorek harcerskich Zofii Florczak i Anny Krassowskiej-Olszańskiej. Spośród innych znaczących pozycji bibliograficznych, których jest blisko trzydzieści, wspomnieć także należy książki mówiące o historii harcerstwa, takie jak: Historyczne harce. Czyli opowieści z dziejów harcerstwa Wojciecha Hausnera, Geneza polskiego skautingu Henryka Bagińskiego i Historia harcerstwa polskiego. Zarys ogólny Wojciecha Błażejewskiego. Pozycje te, poświęcone bogatym dziejom polskiego ruchu harcerskiego, zawierały informacje wzajemnie się uzupełniające, co wzbogaciło rozdział dotyczący tego właśnie zagadnienia. Mimo iż wyszczególniam tu tylko niektóre tytuły, jestem zdania, że każda pozycja wniosła coś istotnego do niniejszej pracy. Praca podzielona jest na cztery rozdziały. Pierwszy, noszący tytuł Powstanie i rozwój harcerstwa opisuje (w podrozdziałach Skauting, Korzenie harcerstwa polskiego oraz Zarys historii harcerstwa po 1918 roku ) źródła harcerstwa oraz proces jego powstawania i rozwoju. Przedstawia znaczące w historii ruchu harcerskiego postaci i wydarzenia. W drugim rozdziale przedstawiłam koleje życia Olgi i Andrzeja Małkowskich na różnych etapach, stąd też rozdział ten - Biografia Olgi i Andrzeja Małkowskich - podzieliłam na cztery części, odpowiadające kolejnym, ważnym zwrotom w ich losach. 4

Pierwsza i druga omawia losy Olgi i Andrzeja do momentu, w którym wzięli ślub. Trzecia odnosi się do okresu ich małżeństwa, natomiast czwarta opisuje 60 lat życia Olgi po śmierci męża. Następny rozdział stanowi, według mnie, najistotniejszą część całej pracy. Nosi tytuł Działalność Olgi i Andrzeja na niwie polskiego harcerstwa. Podzielony jest na dwa podrozdziały: pierwszy dotyczy działalności Andrzeja, drugi zaś działalności Olgi. To w tym rozdziale zawartych jest najwięcej informacji odnoszących się do tematu całej pracy. Z niego dowiedzieć się można, jak ogromny wkład mieli Andrzej i Olga Małkowscy w budowaniu polskiego harcerstwa, a także wywnioskować, jak żywe w dzisiejszych czasach są zapoczątkowane przez nich działania. Ostatni rozdział przedstawia w dwóch podrozdziałach podglądy pedagogiczne Małkowskich. Na jego podstawie można dowiedzieć się, w jaki sposób postrzegali oni pracę metodą skautową, a także poznać ich nowatorską koncepcję o nazwie Rzeczpospolita Lutycka i jej pochodne. Mam nadzieję, że praca przybliży czytelnikom postacie tych dwóch wybitnych osób oraz ukaże, że ci, którzy wydawać nam się mogą postaciami bardzo odległymi, tak naprawdę są obecni w życiu harcerskim po dziś dzień. 5

Rozdział 1. POWSTANIE I ROZWÓJ HARCERSTWA Termin harcerstwo jest powszechnie znany i używany. Mówi o idei, której nie da przedstawić się w jednej krótkiej definicji. Jedną z charakteryzujących go cech jest hasło zdobycia ideału, hasło oparte o drzemiącą w duszy ludzkiej żądzę poznania i doznania - ducha harcu 1. Korzeni harcerstwa należy dopatrywać się w angielskim skautingu, o którym Olga Małkowska - jedna z założycielek polskiego harcerstwa - pisała: skauting nie jest czymś, co robi się na kursie czy zbiórce, tylko jest to nowy sposób życia 2. Andrzej Małkowski - jeden z założycieli harcerstwa polskiego - mówił natomiast, jeszcze w okresie gdy Polska była pod zaborami, że: harcerstwo to skauting plus niepodległość 3. Interesującą definicję harcerstwa zaproponował również, w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku, harcmistrz Rzeczypospolitej, późniejszy przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego, Tadeusz Strumiłło. Harcerstwo uważał za: prąd życiowy, ideowy, nabierający zdecydowanych cech systemu wychowawczego i posługujący się swobodnie formami organizacyjnymi 4. Tak więc harcerstwo, w dużym uproszczeniu, jest skautingiem przeniesionym w polskie realia, na którego kształt wpłynął fakt, że zaistniało na ziemiach polskich w okresie utraty niepodległości. Jest też ruchem społecznym i wychowawczym, którego ideały wyznaczają Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, kładące nacisk na służbę Bogu, Polsce i bliźnim. Praca harcerska - prowadzona przez instruktorów wśród dzieci, młodzieży i dorosłych, należących do organizacji harcerskich - opiera się na metodzie harcerskiej. Jej podstawą jest siedem zasad, zebranych w tak zwaną dłoń metody : - dobrowolność podkreślająca, że członek organizacji harcerskiej jest w niej z własnej nieprzymuszonej woli, - puszczaństwo, postulujące wychowanie człowieka w jak najbliższym kontakcie z 1 ABC harcerza ZHR, red. G. Nowak, Warszawa 2004, s. 21. 2 B. Wachowicz, Druhno Oleńko! Druhu Andrzeju! Gawęda o twórcach Harcerstwa Polskiego Oldze i Andrzeju Małkowskich, Warszawa 2008, s. 64. 3 Zgapa http://www.zgapa.pl/zgapedia/harcerstwo.html (17 X 2010) 4 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, Warszawa 1979, s. 51. 6

przyrodą, - praca systemem zastępowym, grupująca, według idei Roberta Stephensona Smytha Baden-Powella - Naczelnego Skauta Świata - po około 8 osób, - współzawodnictwo i współdziałanie, polegające z jednej strony na zdrowej rywalizacji, a z drugiej na współpracy, - wzajemność oddziaływań poszczególnych członków jednostek harcerskich, w których każda osoba, dając coś z siebie, równolegle otrzymuje coś od innych, - oddziaływanie pośrednie poprzez przykład własny osoby prowadzącej pracę wychowawczą, - stopniowanie trudności poprzez zdobywanie stopni i sprawności, z których każde następne jest trudniejsze od wcześniejszego. Nawet najlepsza definicja nie odda jednak tego wszystkiego, czym ruch harcerski jest. Przynależność do organizacji harcerskiej jest niesamowitą, życiową przygodą, dzięki której człowiek może się spełniać, realizować i wszechstronnie rozwijać. Służba Bogu, Polsce i bliźnim nadaje tej przygodzie kierunek, natomiast treść Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego wyznacza ścieżkę, którą mają kroczyć polscy harcerze i harcerki. 1.1. SKAUTING Na początku XX wieku, w latach 1907-1908 został zapoczątkowany w Anglii ruch skautowy, będący nowym systemem wychowania młodzieży 5. Twórcą ruchu skautowego był generał angielski Robert Baden-Powell, zwany popularnie Bi-Pi, urodzony 22 lutego 1854 r. 6 Po dziś dzień ta data obchodzona jest jako harcerskie święto zwane Dniem Myśli Braterskiej. To właśnie Bi-Pi, mając duże doświadczenie w szkoleniu żołnierzy i młodych zwiadowców, podjął w 1907 r. próbę pracy z młodzieżą swoją autorską metodą. Skauting miał być samorzutną, radosną, twórczą grą młodzieży, opartą na prawach natury, a szczególnie na instynkcie do społecznego współzawodnictwa i współdziałania w małych, kilkuosobowych zespołach - zastępach. Grą, w której obok młodzieży uczestniczą również dorośli, służąc młodszym swoim doświadczeniem, 5 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce. Z kart historii harcerstwa w Pruszkowie w latach 1911-1939, Pruszków 2004, s. 11. 6 Tamże. 7

umiejętnościami, radą, a równocześnie żyjąc na równi z nimi, nosząc taki sam mundur, jedząc z tego samego kotła, śpiąc wraz z nimi pod namiotami 7. Sam Baden-Powell ujął podstawowe zasady zapoczątkowanego przez niego ruchu następująco: [...] skauting jest szkołą wychowania obywatelskiego przez współżycie z przyrodą, [ ], wzmaga wartość jednostki, rozwijając jej charakter, zdrowie, sprawność, a wartość społeczną buduje w drodze wypróbowania wartości indywidualnej w służbie [drugiemu człowiekowi]. Wychowanie skautowe stawia sobie za cel zastępowanie egoizmu służbą, wychowanie chłopca na wartościową moralnie i fizycznie jednostkę, która użyje swej wartości dla służby społecznej [ ], służby bliźnim. Innymi słowy: celem naszym jest chrześcijańskie postępowanie w życiu i czynach codziennych 8. Skauting, według zamysłu swojego twórcy, miał być organizacją apolityczną, apartyjną i prawdziwie tolerancyjną 9. Baden-Powell w pracy skautów na pierwszym miejscu stawiał kształcenie charakteru oparte na ślubowaniu skautowym. Brzmiało ono: Uroczyście przyrzekam, uczynić wszystko, co w mojej mocy, by: 1.Zawsze spełnić swój obowiązek względem Boga i Króla (Ojczyzny), 2. Nieść chętną pomoc bliźniemu w każdej potrzebie, 3. Być posłusznym prawu skautowemu 10. Realizacji tych celów nadał Baden-Powell następujące formy: system zastępowy, czyli praca w małych, 6-12 osobowych grupach, obozownictwo, polegające na uczestnictwie w obozach, pionierkę, będącą zespołem czynności związanych z budowaniem obozowiska (np. stawianie namiotów, budowanie pryczy, latryn i tym podobnych sprzętów), terenoznawstwo, czyli umiejętność orientacji w terenie, posługiwania się mapą, kompasem, samarytankę, będącą zbiorem wiadomości związanych z udzielaniem pierwszej pomocy przedmedycznej 11. Skauting, mający być systemem samorealizacji i wychowania, propagował także uczenie się przez działanie oraz aktywny program zajęć, gdzie wymienić należy gry, 7 A. Wiśniewski, Korzenie harcerstwa polskiego, Warszawa 1998, s. 3. 8 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 11. 9 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 3. 10 Tamże. 11 Tamże, s. 4. 8

zawody sportowe, zdobywanie sprawności, kontakt z przyrodą i ze środowiskiem 12. To wszystko miało kształtować samodzielność, zaradność, wytrzymałość fizyczną i w naturalny sposób wytwarzać więzy przyjaźni, braterstwa, postawę obowiązkowości, odpowiedzialności oraz służby drugiemu człowiekowi 13. Bi-Pi uczył młodzież przetrwania w warunkach naturalnych tropienia zwierzyny, rozumienia natury i postępowania zgodnie z jej zasadami. Jednocześnie uczył młodych współpracy w grupie rówieśniczej, postępowania zgodnego z przyjętym kodeksem moralnym opartym na wychowaniu religijnym, wzajemnej pomocy oraz wartościach patriotycznych. Wszystko to robił w postaci zabawy, dzięki czemu młodzież łatwiej wpajała sobie prawidłowe postawy społeczne, odwagę, prawość, męstwo i walkę o szczytne idee do samego końca. Baden-Powell stworzył prawo, które opierało się na najważniejszych zasadach etycznych: obowiązku wobec Boga (czyli życie zgodnie z zasadami wiary), wobec bliźnich (tzn. wierność krajowi i zarazem krzewienie współpracy między narodami) i wobec samego siebie (czyli odpowiedzialny rozwój własnej osobowości) 14. Prawo skautowe, mówiące o ideałach, którym należy służyć, brzmiało w myśl Baden-Powell następująco: 1.Godność skauta polega na tym, że można mu zaufać. 2.Skaut jest lojalny względem Króla, swego kraju, przełożonych, rodziców, pracodawców i podwładnych. 3.Obowiązkiem skauta jest bycie pożytecznym i niesienie pomocy bliźnim. 4.Skaut jest przyjacielem wszystkich, a bratem każdego innego skauta, bez względu na to do jakiej należy on klasy społecznej. 5.Skaut jest rycerski. 6.Skaut jest przyjacielem zwierząt. 7.Skaut jest posłuszny bez zastrzeżeń rodzicom, zastępowemu i skautmistrzowi. 8.Skaut śmieje się i gwiżdże w każdej ciężkiej przygodzie. 9.Skaut jest oszczędny. 12 W. Potkański, Robert Baden-Powell jako twórca światowego skautingu oraz polska koncepcja ruchu istniejącego w Galicji przed 1914 r., Czasy Nowożytne. Rocznik poświęcony dziejom polskim i powszechnym od XV do XX wieku, 2007, t. 20, s. 105. 13 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 4. 14 W. Potkański, Robert Baden-Powell..., s. 104. 9

10.Skaut jest czysty w myśli, mowie i czynie 15. Baden-Powell był przekonany, że najlepszą metodą wychowania młodego człowieka na dobrego obywatela jest oddanie procesu wychowania w ręce samej młodzieży. Dlatego też, w jego organizacji istniały zastępy, na czele których stał wybrany spośród grupy zastępowy. Wszystkie swoje spostrzeżenia generał zawarł w 1908 r. w książce Scouting for Boys, będącej prezentacją i samouczkiem metody skautowej. Początkowo autor pisał do gazety The Scout cykliczne artykuły poświęcone skautingowi, po czym wszystkie swoje koncepcje zebrał i opisał w wyżej wspomnianym dziele 16. Przedstawił tam również swoje doświadczenia zdobyte podczas rozpoznania wojskowego w Indiach, dowodzenia bitwą pod Mafeking podczas drugiej wojny burskiej (X 1899 - V 1900) oraz obserwacji angielskich szkół i ulic. Najważniejszych spostrzeżeń dostarczył mu jednak obóz na wyspie Brownsea, zorganizowany przez niego w 1907 r. 17 Wspomniana książka parę lat później stała się cennym źródłem wiadomości dla osób, które idee angielskiego skautingu starały się przenieść na polski grunt. Sam autor przesłał ją redaktorowi wychodzącego we Lwowie Słowa Polskiego, Edmundowi Naganowskiemu. Już wcześniej redaktor sygnalizował jej ukazanie się, pisząc artykuł pod tytułem Bi-Pi, bi-es. Dziennikarz przekazał książkę sekretarzowi zarządu Sokoła 18, Stanisławowi Biedze. Biega oddał ją natomiast Mieczysławowi Neugeubauerowi, komendantowi uczniowskich Oddziałów Ćwiczebnych 19 15 Wikipedia http://pl.wikipedia.org/wiki/skauting#prawo_i_przyrzeczenie_skautowe (5 IV 2010) 16 W. Potkański, Robert Baden-Powell..., s. 106. 17 W. Hausner, Historyczne harce, czyli opowieści z dziejów harcerstwa, Warszawa 1998, s. 22. 18 Informacje dotyczące Sokoła znajdują się w podrozdziale Korzenie harcerstwa polskiego. 19 Oddziały Ćwiczebne powstawały w ramach tajnej Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewie, powołanej w 1909 r. na terenie Galicji, z centralą we Lwowie. Od 1910 r. Zarzewie działało także w zaborze pruskim i na terenie Królestwa Kongresowego. Zarzewie skupiało młodzież, której głównym zadaniem była walka o niepodległość Polski. Praca zarzewiaków szła dwutorowo. Pierwszym kierunkiem były działania wojskowe, natomiast drugim gimnastyczno-wojskowe wychowanie młodzieży gimnazjalnej. W związku z tym, w ramach Zarzewia zaczęto zawiązywać tak zwane Oddziały Ćwiczebne. Na czele każdego oddziału stał starszy kolega, wyznaczany przez przewodniczącego Organizacji Zarzewiackiej. Każdy Oddział Ćwiczebny przybierał imię Romualda Traugutta, dyktatora powstania styczniowego, którego członkowie starali się naśladować. W Zarzewiu istniały dwa nurty działania: 1) dążący do współpracy z ruchem niepodległościowym związanym z marszałkiem Józefem Piłsudskim oraz 2) związany z Narodową Demokracją. Działaczami Zarzewia byli m.in. Henryk Bagiński (późniejszy pułkownik Wojska Polskiego), Stanisław Arczyński (późniejszy pułkownik saperów Wojska polskiego), Stanisław Sosabowski (późniejszy generał brygady Wojska Polskiego) i Eugeniusz Kwiatkowski (późniejszy minister skarbu). Co ciekawe, Oddziały Ćwiczebne 'Zarzewia' były pierwszymi jednostkami organizacyjnymi, które zaczęły stosować metody skautowe, nim władze Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego 'Sokół' (o którym dalej) ustosunkowały się do nich oficjalnie. Z tej okazji Oddziały Ćwiczebne uważane były za tajny skauting. Zdając sobie jednak sprawę, iż tak 10 i

inspiratorowi Drużyn Młodzieży Sokolej 20. Jej tłumaczenia dokonał natomiast Andrzej Małkowski. Książka wychodziła arkuszami podczas trwania pierwszego kursu skautowego w marcu 1911 r., którego organizację wziął na siebie m.in. tłumacz książki. Dla kursu Scouting for boys stanowiło bardzo cenny materiał szkoleniowy. Po kursie ukazał się on w formie książkowej pod tytułem Skauting jako system wychowania. Część nakładu drukowana była na bibule i przeznaczona do kolportażu w zaborach rosyjskim i pruskim 21, co umożliwiało początki pracy metodą skautową na wspomnianych terenach. Między 15 a 20 kwietnia 1911 r. pierwsze arkusze tej bibuły zarzewiacy przewieźli do Łodzi, Radomia, Kielc, Warszawy, Zagłębia Dąbrowskiego, Częstochowy, Kijowa, Żytomierza, Wilna oraz na Kaukaz 22. 1.2. KORZENIE HARCERSTWA POLSKIEGO Początki skautingu w Polsce przypadają na okres zaborów. Polska, podzielona między trzech zaborców, od 1795 r. nie istniała na mapie Europy. W związku z tym, że władze zaborcze hamowały rozwój wszystkich dziedzin życia narodowego, od samego początku zaborów zaczęły powstawać tajne organizacje niepodległościowe. W warunkach polskich troska o rozwój umysłowy i moralny społeczeństwa stała się więc pierwszoplanowym obowiązkiem patriotycznym. Młodzieży, poznającej dzieje swojej ojczyzny i doskonalącej wiedzę na jej temat, brakowało przeżyć natury moralnej i estetycznej. Młodzi ludzie czuli również potrzebę samodoskonalenia i samokształcenia. Stąd też pierwsze związki młodzieży polskiej powstawały w środowiskach studenckich (przykładem mogą być tu jedne z pierwszych organizacji młodzieżowych Towarzystwa Filomatów i Filaretów, działające przy Uniwersytecie Wileńskim 23 ). szeroko zakrojonej działalności wojskowej nie będą mogli realizować w organizacji tajnej, szukali porozumienia z największym wówczas jawnie działającym PTG 'Sokół'. M. Żychowska, Harcerstwo ziemi tarnowskiej 1910-1939, Tarnów 1992, s. 14. 20 Drużyny Młodzieży Sokolej były to jednostki powstające po 1910 r., kiedy to miał miejsce zlot grunwaldzki, w rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Były to jednostki wojskowe, działające pod patronatem Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Pierwsze jednostki prowadzili Mieczysław Neugebauer oraz Henryk Bagiński. A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 39-49. 21 O. M., Andrzej Małkowski, Biblioteczka Harcerska nr. 14, Londyn 1944, s. 3-4. 22 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 59. 23 Zgromadzenie Filaretów było to tajne stowarzyszenie patriotyczne młodzieży mieszkającej w Wilnie, działające w latach 1820-1823. Stowarzyszenie to założyli Filomaci, będący zgrupowaniem studentów wileńskich (1817-1823). Ich towarzystwo stawiało sobie cele społeczno-patriotyczne i samokształceniowe. Na spotkaniach dyskutowano między innymi na temat piśmiennictwa polskiego i zagranicznego. Filomaci, po sześciu latach działania, przestali istnieć, w wyniku prześladowań prowadzonych przez rosyjskie władze. Wcześniej jednak pragnęli upowszechniać swoje idee, zawarte w haśle Ojczyzna-Nauka-Przyjaciele, co doprowadziło do powstania Towarzystwa Filaretów. 11

Wspólnym mianownikiem działań tych organizacji było przygotowanie młodzieży, chociażby w sensie psychologicznym, do walki o niepodległość ojczyzny, a także wpojenie młodym ludziom kultu tradycji narodowych 24. W związku z sytuacją polityczną w poszczególnych zaborach, rozwój organizacji młodzieżowych na ziemiach polskich nie był równomierny. Najprężniej organizacje młodzieżowe działały w zaborze austriackim, zwłaszcza w okresie autonomii. Ta część ziem polskich, zwana popularnie Galicją, czyli Królestwem Galicji i Lodomerii, wschodziła w skład monarchii austriackiej od 1772 r. (od chwili pierwszego rozbioru Polski) do 1918 r. Zajmowała tereny Małopolski Wschodniej. Rząd austriacki prowadził politykę mającą na celu zniszczenie instytucji polskich, zmuszanie Polaków do służby wojskowej, wprowadzenie języka niemieckiego do wszystkich szkół i urzędów, a także kolonizowanie polskich ziem przez Austriaków. W drugiej połowie XIX w. sytuacja polityczna państwa uległa zmianie, między innymi za sprawą ruchów niepodległościowych i powstań w krajach wchodzących w skład monarchii austriackiej, Wiosny Ludów z 1848 r., a także na skutek przegranej w wojnie z Prusami. Dzięki temu Galicja, a także inne kraje siłą przyłączone do monarchii, uzyskały w 1869 r. autonomię. Odtąd Galicja posiadała prawo do posługiwania się językiem polskim w administracji, sądownictwie i szkolnictwie, a także do swobodnego działania na polu gospodarczym i kulturalnym. Dzięki temu zawiązały się liczne stowarzyszenia i organizacje młodzieżowe, zarówno tajne jak i jawne, które pod przykrywką oficjalnych programów prowadziły prace niepodległościowe i kształceniowe 25. Do ważniejszych, będących bazą dla powstania ruchu skautowego 26, zaliczyć należy: Organizację Młodzieży Niepodległościowej Zarzewie, Związek Młodzieży Polskiej Zet - Polski Związek Wojskowy 27, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół 28 oraz Organizację Wśród słynnych Filaretów wymienić można Adama Mickiewicza i Tomasza Zana. Wikipedia http://pl.wikipedia.org/wiki/filomaci (3 III 2011) 24 B. Hillebrandt, Ruch młodzieżowy w Polsce, Warszawa 1982, s. 7-10. 25 Z. Florczak, A. Krassowska-Olszańska, Olga Małkowska. Życie i działalność, Warszawa 1998, s. 23-24. 26 I. Kozimala, Lwowska Chorągiew Harcerek ZHP w latach 1911-1939, Przemyśl 2007, s. 9-10. 27 Organizacja ta w 1910 r. zmieniła nazwę na Armię Polską, o czym przeczytać można w przypisie drugiego rozdziału pracy. Zet powstało w latach 80-tych XIX wieku. Była to organizacja podporządkowana Lidze Polskiej (opierającej się na założeniach Towarzystwa Demokratycznego Polskiego). Jej celem było: kształcić siebie i innych, budzić stłumione w społeczeństwie poczucie odrębności narodowej i jego nieprzedawnionych praw, a przede wszystkim szerzyć oświatę wśród warstwy najbardziej jej potrzebujących. [ ] Najważniejszy zaś i ostateczny, choć odległy cel to odbudowa Polski!. K. Leciejewska, Historia harcerstwa w Zakopanem w latach 1913-1939, Toruń 2007, s. 15-16. 28 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół zostało założone we Lwowie w 1867 r. na wzór 12

Wychowania Narodowego Eleusis 29. Aleksander Kamiński, pedagog społeczny i działacz harcerski ocenił, że napięta sytuacja polityczna między monarchią austriacką a Rosją przyczyniła się do szybszego rozwoju organizacji paramilitarnych w zaborze austriackim. Od 1910 r. zaczęto wprowadzać do szkół średnich obowiązkowe przysposobienie wojskowe, prowadzone przez oficerów i podoficerów zawodowych. Ukazało to Polakom niebezpieczeństwo wykorzystania polskiej młodzieży do służby w wojskach austriackich. Przyczyniło się to do zacieśnienia współpracy między Sokołem a Zarzewiem, której celem było przeniesienie na polski grunt idei angielskiego skautingu 30. W ramach tej organizacji polska młodzież zapoznawana byłaby z elementami przysposobienia wojskowego pod okiem rodaków. Wróćmy jednak do samych początków ruchu skautowego na ziemiach polskich. W Warszawie, w tygodniku Świat ukazała się 2 października 1909 r. pierwsza na ziemiach polskich wiadomość o skautingu, będącym nową organizacją wojskowego przysposobienia młodzieży w Anglii. Jak pisze historyk harcerstwa Kazimierz Koźniewski: wiadomość ta była niedokładna i wypaczała sens skautingu, który miał szersze i większe ambicje niż tylko przysposobienie wojskowe. Choć z drugiej strony autor artykuliku w 'Świcie' jakoś bardzo trafnie uchwycił tę właśnie cechę skautingu, która nabierze najbardziej istotnego znaczenia przy przysposabianiu metody brytyjskiej na grunt polski 31. Kilka tygodni później, w październiku 1909 r. w lwowskim Słowie Polskim ukazały się teksty Edmunda Naganowskiego o tworzącym organizacji czeskiej, założonej 5 lat wcześniej. Było organizacją działającą jawnie. Wśród głównych działaczy organizacji wymienić należy:klemensa Żukotyńskiego, Ludwika Gontantala, Jana Żaplachta- Zapałowicza, Józefa Millereta, Jana Dobrzańskiego, Antoniego Durskiego i Żegotę Krówczyńskiego. Sokół był organizacją sportowo-wychowawczo-patriotyczną łączącą zadanie rozwoju cielesnego i duchowego. Głównym celem Towarzystwa było podtrzymywanie i rozwijanie świadomości narodowej, a także podnoszenie sprawności fizycznej polskiej młodzieży. Swoją działalność opierał na gęstej sieci sal gimnastycznych. W Sokole tworzono oddziały konne, wioślarskie oraz sekcje gimnastyczne. Pracę z młodzieżą prowadzili instruktorzy Sokoła, wchodzący w skład grona nauczycielskiego tej organizacji. W 1914 r. Towarzystwo związało się z Legionami Polskimi Józefa Piłsudskiego. Sokół działał na terenie Galicji. We Lwowie zwany był Sokołem-Macierzą. 29 Eleusis powstało w 1903 r. z inicjatywy Wincentego Lutosławskiego - prof. filozofii, politologa, mesjanisty, działacza narodowego i sympatyka poglądów Romana Dmowskiego. Propagowało odnowę wewnętrzną i oparcie się na podstawach religii katolickiej. Szerzyło wstrzemięźliwość od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty. Skupiało młodzież zarówno akademicką, jaki i pracującą. Organizowało dla swoich członków letnie obozy i zjazdy. Członkowie Eleusis zwani byli elsami. Założyciel elsów przygotowywał członków swojej organizacji do walki o niepodległość poprzez kształcenie ich moralności, lecz negował walkę zbrojną jako formę jej odzyskania. Z. Florczak, A. Krassowska- Olszańska, Olga Małkowska... s. 23-24; K. Leciejewska, Historia harcerstwa w Zakopanem..., s. 15. 30 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 54-55. 31 K. Koźniewski, Ognie i ogniska. Drogi i przemiany harcerstwa polskiego, Warszawa 1961, s. 13. 13

się w Anglii od 1907 r. skautingu 32. Tekstami tymi zainteresowały się organizacje młodzieżowe, które postawiły sobie za zadanie odrodzenie narodowe na drodze wyrobienia tężyzny fizycznej i duchowej oraz zbrojnego czynu niepodległościowego 33. Parę miesięcy po ukazaniu się tych artykułów, w styczniu 1910 r., Mieczysław Naugbauer zlecił Andrzejowi Małkowskiemu przetłumaczenie książki, która która mogła okazać się pomocna w Oddziałach Ćwiczebnych. Książką tą było Skauting for Boys Bi-Pi, o czym szerzej będzie można przeczytać w trzecim rozdziale niniejszej pracy. Według Aleksandra Kamińskiego: Dla Andrzeja i dla kierownictwa 'Zarzewia' stało się jasne, iż dosłowne tłumaczenie książki Baden-Powella nie byłoby celowe. Należy angielski wzorzec przystosować do polskich potrzeb oraz do właściwości polskiej młodzieży. Dyskusje dopomogły do naświetlenia spraw ideowych, należało wszakże sprawdzić reakcję polskich chłopców na Baden-Powellowskie ćwiczenia, gry, pomysły metodyczne, propozycje organizacyjne. Niektóre ćwiczenia 'przerabiane' z instruktorami szkół wojskowych drużyn strzeleckich wypadały dobrze! [ ]. Ale najwięcej satysfakcji i spostrzeżeń miał Andrzej z własnego eksperymentowania w 1910 r. w grupie chłopców ze środowisk rzemieślniczych i robotniczych, zorganizowanych w oddział skautowy przy III Gnieździe 'Sokoła' (ul. Św. Marcina). Ćwiczenia w izbie szkolnej i na biwakach pasjonowały chłopców, wpatrzonych w Małkowskiego jak w czarodzieja. Dochodziły także pozytywne głosy 'spoza kanonu' - z Warszawy, gdzie zarzewiacka niecierpliwość już zaczynała praktykować zajęcia skautowe na podstawie informacji czerpanych z listów oraz przyjeżdżających ze Lwowa 34. Po tych zadowalających eksperymentach, 26 lutego 1911 r. odbyło się w siedzibie naczelnych władz sokolich zebranie grona nauczycielskiego tej organizacji oraz zaproszonych osób z Zarzewia i Eleusis. Na spotkaniu Eugeniusz Piasecki, lekarz oraz teoretyk wychowania fizycznego i higieny szkolnej, wygłosił referat o angielskiej organizacji chłopców zwanych skautami. Po wystąpieniu rozpoczęła się dyskusja, w której jedni uważali pomysł za znakomity, część wątpiła w jego powodzenie, a inni stanowczo go negowali. Wśród osób popierających ideę Baden- Powella znalazł się Andrzej Małkowski oraz grupka zarzewiaków i elsów. Andrzej, podówczas dwudziestotrzyletni młodzieniec, wypowiedział się słowami, których sens 32 W. Hausner, Historyczne harce..., s. 14. 33 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 12. 34 Tamże, s. 52-53. 14

tak oddał A. Kamiński: Nie należy wątpić w celowość utworzenia polskiego skautostwa. Nie należy mieć też najmniejszych wątpliwości co do tego, jak nowy ruch przyjmą młodzi. W tym względzie on, Małkowski, i jego koledzy dają pełną gwarancję powodzenia. Wystarczą niewielkie środki pieniężne, lecz konieczne są wydawnictwa, kursy i jakiś lokal, punkt oparcia dla działań sztabowych - bez tego nie można zaczynać. Lokal jest bezwzględnie potrzebny. I ochrona ze strony czynnika legalnego, uprawnionego do działań wśród młodzieży, czyli 'Sokoła'. Musimy to mieć, a gdy wystartujemy, okaże się, ile dynamizmu i woli pracy nad sobą można wydobyć z młodzieży polskiej 35. Po tej wypowiedzi, doktor Kazimierz Wyrzykowski 36, naczelnik Sokoła, oddał do dyspozycji przyszłych harcerzy parę pokoi Sokoła oraz zapewnił nowo powstającej organizacji ochronę prawną. Zebranie zakończyło się decyzją zorganizowania przez Sokoła kursu przygotowującego instruktorów do prowadzenia z młodzieżą pracy metodami skautowymi, opisanymi przez Naczelnego Skauta Świata. Parę dni później uchwałę tę zatwierdziły naczelne władze Sokoła. Powstająca organizacja kształtowała się, jak pisze Kazimierz Koźniewski, na styku [ ] młodzieży skrajnie prawicowej i młodzieży związanej z Piłsudskim. [ ] Harcerstwo [ ] było w zasadzie inicjatywą młodzieży z prawego skrzydła niepodległościowej konspiracji 37. Pisał także: Dla nikogo [...] nie ulegało wątpliwości, że metoda harcerska [ ] nie jest niczym innym jak najlepszym z wielu sposobów wykorzystania młodzieży do służby aktualnym zadaniom narodowym 38. W związku z wyżej omówioną decyzją, w Sokole odbył się sześciotygodniowy kurs dla instruktorów, w czasie którego zajęcia odbywały się kilka razy w tygodniu. Kurs skupiał około dwustu wybranych starszych uczniów i uczennic gimnazjów i seminariów nauczycielskich, studentów i studentek Uniwersytetu i Politechniki Lwowskiej, zarzewiaków, elsów, sokołów. Byli to przyszli kierownicy mających powstawać drużyn i zastępów skautowych. Komendantem kursu był Jerzy Grodyński, działacz m.in. Sokoła, Zarzewia i Eleusis. Do plutonu instruktorskiego tego kursu wchodzili między innymi: Mieczysław Neugebauer 39, Henryk Bagiński, Tadeusz 35 Tamże, s. 55-57. 36 Więcej w: M. Popiel, Wyrzykowski Kazimierz,[w:] Harcerski Słownik Biograficzny, t. 2, Warszawa 2008, s. 250-252. 37 K. Koźniewski, Ognie i ogniska... s. 42. 38 Tamże. 39 M. Jarosińka, Norwid-Neugebauer Mieczysław, [w:] Harcerski Słownik Biograficzny, t. 1, Warszawa 2006, s. 153-154. 15

Strumiłło, Michał Affanasowicz, Hugon Zachert - czołowi członkowie wspomnianych wcześniej organizacji niepodległościowych 40. Na kursie przerobiono cały materiał przetłumaczonej przez Małkowskiego książki o skautingu Baden-Powella. Równolegle do wykładów, pod kierunkiem instruktorów Sokoła, odbywały się ćwiczenia praktyczne 41. Pod koniec kursu, z częścią młodzieży kursowej odbyły się trzydniowe ćwiczenia w Brzuchowicach pod Lwowem (22-24 IV 1911 r.). Kamiński pisał o tych ćwiczeniach następująco: W piękne wczesnowiosenne dni aktywność skautowa na polach i w lesie sprawiała tyle radości chłopcom, iż kierownicy ćwiczeń, Małkowski oraz Neugebauer, ujrzeli ostrzej niż kiedykolwiek niezwykłą nośność wychowawczą, wojskową, obywatelską skautowej kompozycji: pionierki, patrolowania, biwakowania, zwiadów, tropienia, poznawania przygody 42. 21 maja 1911 r. władze Sokoła powołały Naczelną Komendę Skautową we Lwowie 43. W jej skład wchodzili m.in. wspomniani wcześniej: Kazimierz Wyrzykowski, Andrzej Małkowski, Jerzy Grodyński oraz Olga Drahonowska 44. Zadaniem Naczelnej Komendy Skuatowej stało się zorganizowanie i prowadzenie polskiego skautingu 45. Wśród członków Komendy znaleźli się przedstawiciele zarzewiaków, elsów i sokołów 46. Od początku działalności władz skautowych widoczne były różnice w koncepcjach ideowych rodzącego się ruchu. Część zarzewiaków widziała w skautingu organizację, która będzie wychowywać swoich członków na przyszłych żołnierzy, odsunąwszy na drugi plan wpajanie wartości etycznych. Istniał konflikt między zwolennikami Narodowej Demokracji a grupą środowisk lewicowoniepodległościowych, do których należało Zarzewie 47. Jak pisze Koźniewski: W ciągu pierwszych lat istnienia polskiego skautingu Sokół raz po raz będzie próbował odgrywać w nim rolę decydującą. Zgodnie z endecką polityką będzie usiłował hamować powstańcze i wojskowe, antyrosyjskie przygotowania drużyn skautowych. Zarzewie zaś będzie parowało te zakusy 48. Dzień po powołaniu Naczelnej Komendy Skautowej, 22 maja 1911 r., Andrzej 40 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce... s.57-58. 41 H. Bagiński, Geneza polskiego skautingu, Warszawa 1998, s. 24. 42 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 59. 43 Tamże. 44 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 7. 45 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 59. 46 Tamże, s. 60. 47 I. Kozimala, Polski skauting męski w Galicji Wschodniej w latach 1911-1920, Kraków 2009, s. 24-26. 48 K. Koźniewski, Ognie i ogniska..., s. 51. 16

Małkowski wydał pierwszy rozkaz dzienny, w którym w miejsce dotychczasowych zostały powołane do życia nowe Drużyny Młodzieży Sokolej we Lwowie 49. Dowódcami trzech pierwszych drużyn skautowych zostali mianowani członkowie Naczelnej Komendy Skautowej: I Drużyny Lwowskiej im. Naczelnika Kościuszki drużynowym został Czesław Pieniążkiewicz; II Drużyny Lwowskiej im. Hetmana Karola Chodkiewicza drużynowym został Franciszek Kapała; III Drużyny Lwowskiej im. pułkownik Emilii Plater drużynową została Olga Drahonowska. Tę ostatnią drużynę uformowano z dziewcząt 50. Po pewnym czasie powołano również IV Drużynę Męską im. Ludwika Mierosławskiego, mianując jej drużynowym Mieczysława Neugebauera 51. Do końca roku liczba drużyn skautowych znacznie wzrosła. Można tu na przykład wymienić: V Lwowską Drużynę Skautową im. Władysława Jagiełły, VI Lwowską Drużynę Skautową im. Jana Henryka Dąbrowskiego, a także VII Lwowską Drużynę Skautową oraz VIII Lwowską Drużynę Skautową im. hetmana Stanisława Żółkiewskiego z drużynowym Henrykiem Bagińskim. Obok drużyn męskich powstawały także i żeńskie, będące liczbowo kilkakrotnie mniejsze. Jednostki żeńskie działały m. in. w Przemyślu, Sanoku, Buczaczu, Stanisławowie i Stryju 52. Okres wakacyjny, w czasie którego młodzież akademicka i szkół średnich wyjeżdżała do swoich rodzinnych miast, przyczynił się do kiełkowania pracy skautowej w wielu miejscowościach Galicji 53. Podczas wakacji odbyły się pierwsze obozy wędrowne. Ksiądz Kazimierz Lutosławski poprowadził w Kosowie drużynę wakacyjną Dzieci Kosowskich, a Jerzy Grodyński w Skolem koło Drohobycza obóz pod namiotami, stosując skautowe metody, ćwiczenia, gry. Pomagali mu między innymi Andrzej Małkowski, Kazimierz Wyrzykowski, Kazimierz Lutosławski, Henryk Bagiński, Stanisław Sedlaczek oraz Józef Haller 54. Atmosfera życia pod namiotami oraz 49 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 7. 50 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 60. 51 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce... s. 13. 52 I. Kozimala, Polski skauting męski..., s. 20-21. 53 E. Sikorski, Szkice..., s. 15. 54 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 7. 17

gawędy ideologiczne uczyniły ze zgromadzonych entuzjastycznych pionierów nowego ruchu. Obóz ten, będący zarazem kursem instruktorskim, ukończyło 50 osób 55. Po wakacjach działacze skautowi rozpoczęli objeżdżanie miast Małopolski (Małkowski), Kongresówki (m. in. Jerzy Grodyński, Michał Affasanowicz i Mieczysław Neugebauer) i Wilna (Tadeusz Strumiłło), gdzie zakładali drużyny skautowe 56. Powoli postępował również proces przemienienia organizacji w ugrupowanie o charakterze bardziej wojskowym. Musztra, manewry terenowe, podchody i ćwiczenia z bronią stały się czymś typowym 57. 15 października 1911 r. ukazał się we Lwowie pierwszy numer dwutygodnika Skaut, redagowanego przez Andrzeja Małkowskiego. Znajdowały się w nim gawędy o życiu, ćwiczeniach, grach i ideałach skautowych, wskazówki o zakładaniu drużyn i patroli oraz podnoszące na duchu opowieści z historii Polski. Pismo było rozchwytywane. Nakład doszedł wkrótce do 6000 egzemplarzy, z których część drukowano na cienkiej bibule, by łatwiej można było przekazywać je do pozostałych zaborów 58. Na pierwszych dwóch stronach pierwszego numeru został zamieszczony, jako programowy, wiersz Ignacego Kozielewskiego Wszystko co nasze Ojczyźnie oddamy!. Po roku Olga Drahonowska dostosowała do niego melodię pieśni Na barykady ludu roboczy i wzbogaciła refrenem Ramię pręż, słabość krusz. Pierwsze trzy zwrotki stały się z czasem hymnem harcerskim 59 : Wszystko co nasze Ojczyźnie oddamy! W niej tylko życie, więc idziemy żyć! Świty się bielą, rozewrzem im bramy, Rozkaz wydany: Wstań, ku słońcu idź! Ramię pręż! Słabość krusz, Ducha tęż, Ojczyźnie miłej służ. Na jej zew, w bój czy trud Pójdzie rad harcerzy polskich ród. 55 E. Sikorski, Szkice..., s. 15. 56 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 7. 57 W. Potkański, Robert Baden-Powell..., s. 111. 58 E. Sikorski, Szkice..., s. 15-16. 59 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 13. 18

Po ziemi naszej roześlem harcerzy Pobudką zagrzmią: Zbudź się! Prawdzie służ. A wszystko wstanie, wokół się rozszermierzy By matkę Polskę osłonić wśród burz... Niech płoną serca, niech płoną jak wici. Od ócz płonących zginie nocy mrok... Ujrzy Ojczyzna: w zwarte szyki zbici Idziem z rozkazem: Czuwaj! Równaj krok! 60 Przedtem hymnem skautów była Rota Marii Konopnickiej z muzyką Feliksa Nowowiejskiego, napisana z okazji pięćsetlecia bitwy pod Grunwaldem. Powyższy wiersz był jednak recytowany na wszystkich uroczystościach skautowych. Według Barbary Wachowicz - pisarki zainteresowanej historią harcerstwa - nie ma dokumentu ani daty, ustalających, od kiedy pieśń Ignacego Kozielewskiego z refrenem Olgi stała się hymnem Związku Harcerstwa Polskiego. Historycy podają ogólnikowo: na przełomie lat dwudziestych - trzydziestych [XX wieku]. Dwie uchwały dwóch Zjazdów ZHP potwierdzają ten wybór: z roku 1956 i 1981 61. Już w pierwszym numerze Skauta ogłoszono konkurs na odznakę harcerską. Wśród 84 nadesłanych na konkurs prac znalazł się projekt księdza Kazimierza Lutosławskiego. W 1913 r. po raz pierwszy zostały nadane - w czasie kursu instruktorskiego w Dynasach w Warszawie - krzyże harcerskie. Sam ich autor Lutosławski - tak oto pisał: wianek z dębu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia: siłę i umiejętność, sprawność i wiedzę. Oplata on główny symbol skautowy: krzyż z hasłem 'Czuwaj'. Kształt tego krzyża jest dawny: takiego użyto do naszego orderu wolności 'Virtuti Militari', uprzytamnia on szczególnie obowiązek dzielności. Ma on pośrodku koło - symbol doskonałości, a w nim gwiazdę promienną, jakby światło przewodnie - ad astra! A sam krzyż znaczy per aspera (przez trudy), bo wskazuje drogę ciężką, cierniami walki z własnymi słabościami usłaną, a przy tem oznacza też gotowość do tej walki, do wszelkich poświęceń - aż do męczeństwa za wiarę, aż do śmierci za Ojczyznę. Bóg i 60 O. Małkowska, Tu mi dobrze. Tu mój świat. Wiersze Olgi Małkowskiej, Zakopane 1999, s. 56. 61 B. Wachowicz, Druhno Oleńko! Druhu Andrzeju!..., s. 74. 19

Ojczyzna treścią wewnętrzną tego znaku 62. Jeszcze przed 1915 r., zamiast gwiazdy, pojawiła się na krzyżu lilijka harcerska. W swoim baden-powellowskim rodowodzie pochodziła od strzałki północnej na kompasie. Polska organizacja skautowa wniosła na skrzydła lilijki trzy słowa - symbole, odwołujące się do ideałów filareckich ojczyzna, nauka, cnota 63. Sama lilijka oznacza czystość, niewinność i piękno, stałość drogi w dążeniu do ideału, jaką obiera każdy, kto chce być harcerzem i postępuje w sposób prawy oraz zawsze kieruje się prawem i przyrzeczeniem harcerskim 64. Wróćmy do Skauta. Mówiąc o nim, nie można pominąć faktu, że w drugim numerze (1 XI 1919 r.) opublikowano pierwszą wersję prawa skautowego, opracowanego przez Andrzeja Małkowskiego 65. Ślubowanie skautowe Małkowski zawarł jednak już w pierwszym numerze 66. Brzmiało ono: Ślubuję 1. wierność Ojczyźnie, 2. gotowość w każdej chwili niesienia pomocy innym, 3. posłuszeństwo prawu skautowemu. Prawo natomiast (co ciekawe, w pierwszych latach w prawie nie było mowy o służbie Bogu, aby objąć swoim zasięgiem jak największą liczbę osób 67 ) brzmiało: 1.Na słowie skauta można polegać jak na słowie Zawiszy. 2.Skaut jest wierny Ojczyźnie. 3.Skaut jest obowiązany być pożytecznym i pomagać innym. 4.Skaut jest przyjacielem wszystkich, a bratem każdego innego skauta. 5.Skaut jest rycerski. 6.Skaut jest przyjacielem zwierząt. 7.Skaut jest karny i posłuszny. 8.Skaut śmieje się i gwiżdże w najcięższym nawet położeniu. 9.Skaut jest oszczędny 68. W tym miejscu wspomnieć należy, że za rok, w listopadzie 1912 r., w drugiej redakcji Prawa pojawił się nowy, ważny punkt: Skaut nie pije napojów alkoholowych, nie pali tytoniu i jest czysty w myśli, mowie, uczynkach 69. 62 Tamże, s. 76. 63 Tamże. 64 ABC harcerza ZHR, s. 23. 65 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 13. 66 B. Wachowicz, Druhno Oleńko! Druhu Andrzeju!..., s. 74. 67 K. Koźniewski, Ognie i ogniska..., s. 15. 68 B. Wachowicz, Druhno Oleńko! Druhu Andrzeju!..., s. 74. 69 Tamże, s. 75. 20

12 grudnia 1911 r. Naczelna Komenda Skautowa została przekształcona w Związkowe Naczelnictwo Skautowe. W jego skład wchodzili m.in: Kazimierz Wyrzykowski (komendant), Tadeusz Strumiłło, Jerzy Grodyński i Andrzej Małkowski (twórca projektu regulaminu ZNS) 70. Wcześniej, we wrześniu i październiku 1911 r., nastąpił podstawowy dla rozwoju harcerstwa przełom: Zarzewie zdecydowało się na rozwiązanie swych tajnych Oddziałów Ćwiczebnych i przekształciło je w jawne drużyny skautowe korzystające z lokali Sokoła. W tym czasie podobną decyzję podjęły Eleuteria 71 i Eleusis w stosunku do swoich szkolnych Związków Młodzieży. Związki zostały rozwiązane, a ich członkowie przeszli do drużyn skautowych 72. W marcu 1912 r., w jedenastym numerze Skauta, Naczelnictwo ogłosiło warunki zostania instruktorem skautingu: 1) Instruktor musi w możliwie doskonały sposób odpowiadać swoim życiem zasadom prawa skautowego i musi posiadać zdolności pedagogiczne w myśli intencji skautingu. Uwaga: kandydat do egzaminu instruktorskiego musi m. im. być świadomym i zdeklarowanym abstynentem od alkoholu i tytoniu. 2)Instruktorem może zostać ten, kogo poleci przynajmniej dwóch egzaminatorów Zw. N. Sk. Lub innych instruktorów do przyjęcia w poczet instruktorów. Polecenia te mogą nastąpić na podstawie dobrej znajomości kandydata, ze szczególnym uwzględnieniem & 1. 3)Kandydatura musi być zaopiniowana przez wydział danego gniazda, względnie przez M. N. Sk. [ Miejscowe Naczelnictwo Skautowe] 4)Kandydat na instruktora musi zdać egzaminy skautowe instruktorskie. 5)Do egzaminów instruktorskich dopuszczony może być tylko ten, kto uzyskał stopień harcerza (skaut I kl.). 6)Instruktora mianuje Zw. N. Sk. Uwaga: w & 7 znajdują się szczegółowe warunki egzaminów. Każdy, zgłaszający się, może je uzyskać w Zw. Nacz. Skaut 73. W dniach 24-26 marca 1912 r. został zorganizowany Pierwszy Zjazd 70 A. Wiśniewski, Korzenie... s. 8-9. 71 Eleuteria stanowiła nadbudówkę organizacji abstynenckich. Była organizacją: pragnącą penetrować wszystkie kierunki społeczno- polityczne polskiego życia dla pobudzenia woli narodowej walką z nałogami rujnującymi zdrowie i paczącymi charaktery [...]. A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 30. 72 Tamże, s. 78-79. 73 W. Błażejewski, Historia harcerstwa polskiego. Zarys ogólny, Warszawa 1935, s. 36. 21

Drużynowych i Plutonowych polskiego skautingu, który uchwalił rezolucję: Skauting jako system wszechstronnego obywatelskiego wychowania pozaszkolnego objąć powinien dziedziny zarówno kształcenia fizycznego, jako też umysłowego i moralnego. Zważywszy, że warunkiem skutecznym pracy skautowej jest dbałość o wysoki poziom etyczny i obywatelski drużyny, należy uznać wartość moralną uczestników za kryterium decydujące o ich przyjęciu do szeregów skautów polskich, żądać od wszystkich instruktorów ścisłego przestrzegania abstynencji i wszystkich przepisów prawa skautowego oraz ustawicznego czuwania nad osobistym postępem moralnym, jako też nad rozszerzeniem wiadomości skautowych. Połączenie w skautingu pracy ideowej z wyćwiczeniem fizycznym stwarza możliwość ruchu samowychowawczego młodzieży polskiej w myśl postulatów niepodległej Polski 74. W czerwcu 1912 r. ukazała się książka nosząca tytuł Harce młodzieży polskiej, w opracowaniu Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera 75. Książka ta opierała się na dziele Baden-Powella Scouting for boys, z rysunkami Bi-Pi wziętymi z jego książki. Spolszczenie powyższego dzieła polegało na wskazaniu rodzimych ideałów, odpowiednim doborze przykładów dzielności, ukazanych w gawędach popartych przykładami z historii Polski, patriotyzmu, ćwiczeń, gier, a także innowacjach słownikowych 76. Wprowadziła rodzime nazwy: harcerz, harcerstwo, harcmistrz, zastęp, (które do użytku wchodziły stopniowo, stąd uzasadnienie używania zamiennie np. słów harcerz i skaut ) 77. Prawie równocześnie z Harcami Młodzieży Polskiej ukazała się książka Zygmunta Wyrobka Vademecum skauta, w kieszonkowym wydaniu, zawierająca najpotrzebniejsze harcerskie wiadomości techniczne 78. W końcu października 1912 r. ustalono wprowadzenie czterech stopni skautowych: 1)młodzika 2)wywiadowcy 3)ćwika 4)harcerza, 74 A. Wiśniewski, Korzenie..., s. 9. 75 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 13. 76 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 104. 77 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 14. 78 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 105. 22

oraz ogłoszono wymagania przy egzaminach na te stopnie 79. W tym czasie, tj. 1 stycznia 1913 r., zdecydowano się również na utworzenie Sekcji Żeńskiej Skautingu przy Związkowym Naczelnictwie Skautowym. Wraz z jej utworzeniem ustalony został skład Zarządu Głównego Żeńskich Drużyn Skautowych. W skład sekcji weszły m.in.: Maria Czarnecka (przewodnicząca), Emilia Czechowiczówna, Jadwiga Falkowska 80 (sekretarka, komendantka drużyn żeńskich od września 1912 r.), Irena i Zofia Mrozowieckie, Maria Opieńska 81. Czas płynął i ruch skautowy ze Lwowa przeniknął do wszystkich zaborów. W zaborze rosyjskim i pruskim, gdzie tłumiono organizowanie się młodzieży polskiej, powstawały tajne drużyny skautowe 82. W latach 1912, 1913 i 1914 powstawały nowe drużyny skautowe, wchłaniając młodzież, dla której idea walki o niepodległość Polski stała się bodźcem do codziennej, mozolnej pracy dla dobra ojczyzny 83. Już pod koniec 1912 r. stan liczbowy skautów w zaborze austriackim przedstawiał się następująco: 3308 skautów i 139 oficerów skautowych oraz 444 skautki oraz 10 oficerek 84. Dwa lata później skauting w Galicji liczył 127 jednostek męskich i 56 jednostek żeńskich 85. Najwięcej z nich funkcjonowało przy gimnazjach, szkołach realnych i seminariach nauczycielskich. Przed wybuchem I wojny światowej, w Galicji działało około 4500 skautów i około 1000 skautek 86. Maj 1913 r. przyniósł uchwalenie przepisów o stroju skautowym, ogłoszonych w 17. numerze Skauta. Na początku jednak zaznaczono, że o istocie skauta stanowi duch i czyn, nigdy nie strój. Mundur harcerza wyglądał następująco: kapelusz pilśniowy miękki, zielono-popielaty o podgiętej kryzie, koszula wełniana z naramiennikami i kieszonkami na piersiach o wykładanym kołnierzu barwy popielatozielonej, lub oliwkowo-brązowej, spodnie krótkie popielate lub khaki, spięte pod kolanem na rzemyk, pasek skórzany żółty oraz sztylpy wełniane, popielate lub khaki i trzewiki 87. Wkrótce harcerstwo polskie miało okazję wyrazić swój patriotyzm i pokazać 79 W. Błażejewski, Historia harcerstwa polskiego... s. 46. 80 Więcej w: W. Czarnota, Falkowska Jadwiga, [w:] Harcerski Słownik Biograficzny, t. 1, s. 37-41. 81 W. Błażejewski, Historia harcerstwa polskiego... s. 46-48. 82 T. Jaros, W służbie Bogu i Polsce..., s. 14. 83 H. Bagiński, Geneza polskiego skautingu, s. 28. 84 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, s. 111. 85 M. Jarosińka, Harcerstwo żeńskie i ruch zuchowy w Rzeszowie (1912-1939), Rzeszów 2005, s. 21. 86 I. Kozimala, Lwowska Chorągiew Harcerzy ZHP w latach 1911-1939, Przemyśl 2007, s. 16. 87 W. Błażejewski, Historia harcerstwa polskiego..., s. 48-50. 23