266 Agnieszka Stowarzyszenie Siedlecka, Jarosław Żbikowski Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Roczniki Naukowe tom XVI zeszyt 4 Agnieszka Siedlecka, Jarosław Żbikowski Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą współtworzonych przez osoby niepełnosprawne 1 THE INCOME SITUATION OF HOUSEHOLDS ENGAGED IN AGRICULTURAL ACTIVITIES CO-CREATE BY PERSONS WITH DISABILITIES Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, dochody wiejskich gospodarstw domowych, produkcja rolnicza, niepełnosprawny Key words: household, income of rural households, agricultural production, disabled Abstrakt. Celem pracy była charakterystyka źródeł dochodów wiejskich gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą współtworzonych przez osoby niepełnosprawne. Dla realizacji celu wykorzystano badania zrealizowane od czerwca 2010 roku do czerwca 2011 roku przy wykorzystaniu kwestionariusza ankiety. W opracowaniu wykorzystano wyniki z 1097 gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą. W każdym z badanych gospodarstw przynajmniej jedna osoba miała orzeczenie o niepełnosprawności. Uzyskane wyniki badań wskazały, że renta jednego z członków gospodarstwa domowego jest ważnym źródłem dochodów. Prawie 1/3 gospodarstw prowadzących działalność rolniczą zadeklarowała, że jest to główne źródło dochodów. Wstęp Problem niepełnosprawności stanowi ważny element polityki społecznej i gospodarczej państwa. Zagadnienie to jest niezwykle trudne, a jednocześnie szczególnie zasługujące na uwagę w odniesieniu do obszarów wiejskich. Aktywność osób niepełnosprawnych, ich zaangażowanie w życie społeczne uwarunkowane jest wieloma zróżnicowanymi czynnikami, m.in. aspektami o charakterze ekonomicznym, przede wszystkim poziom osiąganych dochodów. Gospodarstwo domowe jest podmiotem gospodarczym szczególnie charakterystycznym, m.in. z uwagi na wiele funkcji przez nie pełnionych. Szczególnego znaczenia w odniesieniu do podmiotów tworzonych przez osoby o niepełnej sprawności nabiera funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca [Frąckiewicz, Waszczak 1997]. Gospodarstwo domowe jest to jednocześnie podmiot, który w systemie gospodarki narodowej jest jednym z najmniejszych, najliczniej występujących i wyróżnia się spośród innych elementów systemu pewnymi istotnymi cechami. Głównym celem istnienia i funkcjonowania gospodarstwa domowego jest zaspokajanie potrzeb jego członków zarówno potrzeb indywidualnych każdego z nich, jak i potrzeb wspólnych dla wszystkich. Dla realizacji tego celu niezbędne jest osiąganie odpowiedniego poziomu dochodów. Wiejskie gospodarstwo domowe jest charakterystycznym podmiotem gospodarczym, którego najbardziej widoczną zmienną obrazującą indywidualny charakter jest lokalizacja umiejscowiona na terenie nieruchomości poza granicami terenów miejskich i przemysłowych [Spychalski 2004]. Kolejną cechą wyróżniającą analizowany podmiot jest fakt ścisłego powiązania gospodarstwa domowego z prowadzonym gospodarstwem rolnym [Wiszniewski 1993]. Jednym z celów opracowania było przedstawienie źródeł dochodów wiejskich gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą, współtworzonych przez niepełnosprawnych. Niepełnosprawność to zagadnienie o charakterze interdyscyplinarnym, stanowiące przedmiot zainteresowania zarówno ekonomii, jak i socjologii, psychologii i innych nauk. Z tego interdy- 1 Badania realizowano w ramach projektu współfinansowanego przez PFRON pt. Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich (umowa nr 3/4/WRP/B/08).
Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą... 267 scyplinarnego charakteru wynika różnorodność definicji terminu. Zgodnie z Ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy [Dz.U. z 2011 r. nr 127, poz. 721, nr 171, poz. 1016, nr 209, poz. 1243 i 1244, nr 291, poz. 1707, z 2012 r. poz. 986, art. 2]. Materiał i metodyka badań Celem pracy była charakterystyka źródeł dochodów wiejskich gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą współtworzonych przez osoby niepełnosprawne. Badania realizowano w ramach projektu badawczego współfinansowanego przez PFRON pt. Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich (Umowa nr 3/4/WRP/B/08). Udział w badaniach brało 5000 wiejskich gospodarstw domowych z terenu całej Polski współtworzonych przez osoby niepełnosprawne z prawnie orzeczonym stopniem niepełnosprawności. Operat losowy stanowiący podstawę doboru próby badawczej stanowiły dane pochodzące z Warsztatów Terapii Zajęciowej oraz Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie z terenu całej Polski. W całej przebadanej zbiorowości w 1097 przypadkach zadeklarowano prowadzenie działalności rolniczej. Podmioty te stanowiły przedmiot analiz w opracowaniu. Charakterystyka gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą W badanej grupie 5000 wiejskich gospodarstw domowych osób niepełnosprawnych ponad 20% zadeklarowało prowadzenie działalności rolniczej. Wśród nich dominowały gospodarstwa, dla których celem działalności rolniczej była produkcja na własne potrzeby 70%. W przypadku pozostałych gospodarstw głównym celem działalności była sprzedaż produkcji rolniczej. Średnia powierzchnia badanych gospodarstw rolnych wynosiła 5,1 ha (odchylenie standardowe 7,18). Wśród podmiotów biorących udział w badaniu dominowały gospodarstwa o powierzchni 1-4,9 ha. Prawie połowa respondentów wskazała, że całkowita powierzchnia gospodarstwa rolnego kształtuje się na tym poziomie. Najmniejszą grupę stanowiły gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 20 ha (4,6%). Struktura agrarna gospodarstw wskazuje na znaczące rozdrobnienie. Prawie 75% gospodarstw rolnych miało powierzchnię do 5 ha, jedynie około 5% to gospodarstwa powyżej 20 ha. W badanej grupie dominowały więc podmioty charakteryzujące się produkcją na własne potrzeby. Dokonując charakterystyki badanych wiejskich gospodarstw domowych współtworzonych przez osoby niepełnosprawne, należy wskazać, że średnia liczba członków gospodarstw dla badanej grupy wynosiła 4,3 (odchylenie standardowe 1,69). W ponad połowie gospodarstw członkami podmiotu były dzieci. Średnia liczba dzieci w gospodarstwie wynosiła 2,6, przy odchyleniu standardowym 1,41. Dominowały gospodarstwa domowe z dwojgiem dzieci (41% gospodarstw domowych deklarujących posiadanie dzieci). Źródła dochodów wśród badanych gospodarstw W ponad tysiącu badanych gospodarstw deklarujących prowadzenie działalności rolniczej prawie 70% jako jedno ze źródeł uzyskiwania dochodów wskazało rentę. Pozostałymi źródłami uzyskiwania środków finansowych były dochody z pracy w rolnictwie oraz poza rolnictwem (rys. 1). Znaczące źródło stanowiły także źródła niezarobkowe, np. różne zasiłki, które wskazano w ponad 12% gospodarstw. W 38% badanych gospodarstw domowych głównym źródłem dochodów była praca najemna poza rolnictwem. Znaczącym źródłem dochodów wskazywanym w badanej grupie była renta, która stanowiła główne źródło dochodów w 30% gospodarstw, a także dochody z pracy w rolnictwie. Dochody z tytułu prowadzenia działalności rolniczej wskazano w co piątym gospodarstwie, a emerytura stanowiła główne źródło dochodów prawie w 7% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą.
268 Agnieszka Siedlecka, Jarosław Żbikowski inne źródła; other sources dochody z tytułu oszczędności; income from savings dochody z tytułu wynajmu, dzierżawy; income from the rental, lease praca za granicą, work abroad praca sezonowa, seasonal work źródła niezarobkowe; non-commercial sources emerytura, retirement 2,9 0,2 0,3 0,3 1,3 12,7 1 renta; pension 68,1 dochody z pracy w rolnictwie; labor income in agriculture dochody z pracy poza rolnictwem; income from off-farm employment 14 17 Rysunek 1. Źródła dochodów gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą Figure 1. Sources of income of households engaged in agricultural activities Źródło: opracowanie własne Source: own study bierni zawodowo; economically inactive poniżej 300 zł; below PLN 300 Można przypuszczać, że dochody osiągane przez badane 300-600 gospodarstwa nie pozwalały na pełne zaspokajanie potrzeb wszystkich jej członków, gdyż ponad połowa gospodarstw zadeklarowała, bezrobotni; unemployed 601-900 że poziom dochodów netto na osobę w gospodarstwie w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie wynosił do 600 zł. Prawie 30% respondentów 901-1200 wskazało, że osiągało dochody w pracujący; employed przedziale 600-900 zł. Jedynie około 3% badanych zadeklarowało powyżej 1200 zł; poziom over PLN dochodów 1800 netto na osobę w granicach 1200-1500 zł. Dochody netto powyżej 1500 zł na osobę w gospodarstwie domowym zadeklarowało tylko 2% badanych respondentów. Tak niskie dochody mogły wynikać m.in. z tego, że duża liczba właścicieli gospodarstw korzystała ze świadczeń pieniężnych wynikających z niezdolności do wykonywania pracy zawodowej. Ponad 40% respondentów wskazało, że dochody niepełnosprawnych członków gospodarstwa stanowią do 25% wszystkich dochodów gospodarstwa. Ponad 75% respondentów zadeklarowało, że dochody niepełnosprawnych stanowią 25-50% dochodów gospodarstwa. Pomimo niskiego poziomu osiąganych dochodów, jedynie 2,3% badanych bardzo źle oceniło sytuację materialną gospodarstwa domowego, a 17,8% respondentów wskazało, że sytuacja jest zła. Bardzo dobrze i dobrze sytuację swojego gospodarstwa oceniło prawie 1/3 badanych respondentów. Około 50% badanych wskazało na przeciętne zadowolenie. Jednym z czynników wpływających na poziom osiąganych dochodów w gospodarstwie domowym jest aktywność zawodowa jej członków. W przypadku wiejskich gospodarstw domowych biorących udział w badaniach znalazły się podmioty, które były współtworzone przez osoby niepełnosprawne. Wśród 1097 podmiotów prowadzących działalność rolniczą w ponad 63% gospodarstw osoby niepełnosprawne były bierne zawodowo. W co dziesiątym gospodarstwie niepełnosprawny był osobą bezrobotną, a w 27% osobą pracującą. Istnieje statystyczna zależność pomiędzy poziomem osiąganych dochodów na osobę w gospodarstwie domowym a aktywnością zawodową osoby niepełnosprawnej (p = 0,000, χ 2 = 89,249, V-Kramera = 0,202). Najwyższe dochody osiągano w gospodarstwach domowych, w których osoba niepełnosprawna pracowała. Prawie 30% tych gospodarstw osiągało dochody na poziomie powyżej 900 zł netto na osobę. W przypadku gospodarstw z niepełnosprawnym bezrobotnym było to 8,2% gospodarstw, natomiast biernym zawodowo 12,6%. Uwzględniając liczbę gospodarstw osiągających najniższe
dochody z pracy poza rolnictwem; income from off-farm employment 17 Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych prowadzących działalność rolniczą... 269 bierni zawodowo; economically inactive bezrobotni; unemployed pracujący; employed poniżej 300 zł; below PLN 300 300-600 601-900 901-1200 powyżej 1200 zł; over PLN 1800 Rysunek 2. Poziom dochodów netto na osobę w gospodarstwach domowych prowadzących działalność rolniczą z uwzględnieniem aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych współtworzących gospodarstwo Figure 2. The level of net income per person in households engaged in agricultural activities taking into account the activity of disabled people setting up the farm Źródło: opracowanie własne Source: own study dochody (na poziomie do 600 zł), stwierdzono, że gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi biernymi były w korzystniejszej sytuacji finansowej ponad 65% gospodarstw domowych. W przypadku gospodarstw z niepełnosprawnym biernym zawodowo było to 59% gospodarstw (rys. 2). W przypadku gospodarstw domowych z niepełnosprawnymi biernymi zawodowo ponad 30% badanych oceniło swoją sytuację dobrze i bardzo dobrze, a w przypadku gospodarstw domowych z osobą bezrobotną 24,5%. Bardzo zła i zła ocena sytuacji finansowej w badanych grupach gospodarstw domowych kształtowała się następująco: w gospodarstwach domowych z pracującą osobą niepełnosprawną źle i bardzo źle sytuację finansową oceniono w 11,2% podmiotów, w gospodarstwach z bezrobotnym niepełnosprawnym 37,3%, w gospodarstwie z bierną zawodową osobą niepełnosprawną 21,1%. Istniała statystyczna zależność pomiędzy aktywnością zawodową osoby niepełnosprawnej w wiejskim gospodarstwie domowym zajmującym się produkcją rolniczą a subiektywną oceną sytuacji finansowej gospodarstwa. Siła wpływu pomiędzy zmiennymi była niewielka (p = 0,000, χ 2 = 47,938, V-Kramera = 0,148). Podsumowanie Badania realizowane w ramach różnorodnych projektów wskazują, że jedną z barier braku aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych jest sytuacja związana z otrzymywaniem różnego rodzaju świadczeń. Jest to czynnik, który działa demobilizująco na osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Wyniki badań wskazują, że renta była znaczącym źródłem dochodów w badanej zbiorowości. Prawie 1/3 gospodarstw prowadzących działalność rolniczą zadeklarowała, że jest to główne źródło dochodów, a około 70% badanych stwierdziło, że stanowi jedno ze źródeł dochodów. Dokonując analizy poszukiwania różnorodnych źródeł dochodów w gospodarstwach domowych można zaobserwować bardzo nieznaczną aktywność w tym względzie. Znaczenie świadczeń rentowych szczególnie widoczne było w przypadku gospodarstw domowych współtworzonych przez osoby niepełnosprawne bierne zawodowo. W blisko 40% gospodarstw stanowiły one główne źródło dochodów, gdy w przypadku gospodarstw z niepełnosprawnym pracującym i biernym zawodowo było to odpowiednio 11,2 i 25%. Istotne było także podejmowanie pracy sezonowej, które było znacznie częstszą formą aktywności gospodarstw domowych z niepełnosprawnym bezrobotnym niż biernym zawodowo. Wydaje się zasadne pobudzanie aktywności zawodowej członków gospodarstw domowych w celu poszukiwania różnorodnych źródeł dochodów, jak również podejmowanie prac legislacyjnych pozwalających na tę aktywność w momencie pobierania świadczenia rentowego. Należałoby także poszukiwać form wykorzystywania w większym stopniu możliwości produkcji rolniczej w celu podnoszenia poziomu osiąganych dochodów.
270 Agnieszka Siedlecka, Jarosław Żbikowski Literatura Frąckiewicz L., Waszczak S. 1997: Polityka ludnościowa i rodzinna. Materiały do studiowania, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice, 25-28. Spychalski G. 2004: Wielofunkcyjność jako czynnik rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, M. Adamowicz (red.), Wyd. SGGW, Warszawa, 44. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 2011 r. nr 127, poz. 721, nr 171, poz. 1016, nr 209, poz. 1243 i 1244, nr 291, poz. 1707, z 2012 r. poz. 986, art. 2 Wiszniewski E. 1993: Gospodarstwo domowe: problemy ekonomiki i funkcjonowania, Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa, 39. Summary The aim of study is to characterize the sources of income of rural households engaged in agricultural activities co-create by persons with disabilities. To achieve the purpose, has been research carried out from June 2010 to June 2011, using a questionnaire. In the following study used the results of the 1097 households engaged in agricultural activities. In each of the surveyed households had at least one person a certificate of disability. The results indicated that the pension of one of the members of the household is an important source of income. Almost one third of households engaged in agricultural activities has declared that it is a major source of revenue. Adres do korespondencji dr Agnieszka Siedlecka, doc. dr Jarosław Żbikowski Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska tel. (83) 344 99 05, e-mail a.siedlecka@dydaktyka.pswbp.pl tel. (83) 344 99 02, e-mail j.zbikowski@dydaktyka.pswbp.pl