do higienistki stomatologicznej

dypl. hig. stom. Michał Kluczkowski* Rola higienistki stomatologicznej we współpracy z lekarzami periodontologami w profilaktyce chorób przyzębia cz. I PRACA RECENZOWANA Rozpoczynamy cykl artykułów dotyczących relacji między lekarzem i higienistką stomatologiczną, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy higienistki z periodontologiem, gdyż ma ona istotny wpływ na powodzenie kompleksowego leczenia pacjenta. SŁOWA KLUCZOWE periodontologia, współpraca, zespół stomatologiczny STRESZCZENIE Praca opisuje wzajemne relacje między członkami zespołu stomatologicznego, których współpraca ma istotny wpływ na powodzenie leczenia. Rola higienistki stomatologicznej nadal nie jest doceniana i w zbyt małym stopniu jest ona wykorzystywana w codziennej praktyce, a co za tym idzie świadomość pacjentów jest nadal mała co do jej funkcji w profilaktyce chorób jamy ustnej. Dlatego też wielokrotnie napotyka się opory ze strony pacjentów w chwili kierowania ich na zabieg skallingu czy lakowania do higienistki stomatologicznej (2). Higienistka współpracująca z lekarzem musi znać procedury profilaktyczno-lecznicze, wchodzące w zakres jej obowiązków, i wykonywać je w skupieniu, z rzetelną wiedzą o celowości ich zastosowania u pacjentów, gdyż mały błąd może przyczynić się do niepowodzenia. Wykonując szereg czynności zleconych przez lekarza stomatologa, przyczynia się do należytego wykorzystania czasu pracy lekarza przy pacjencie, a tym samym do jej właściwej ergonomii. W 1900 roku w Stanach Zjednoczonych dr Fones powołała do życia zawód higienistki stomatologicznej, ponieważ dostrzeżono, że do zdrowia jamy ustnej w znaczącym stopniu przyczynia się regularna i profesjonalna opieka profilaktyczna. Pod koniec lat osiemdziesiątych Międzynarodowa Federacja Higienistek Stomatologicznych (IFDH) przyjęła następującą definicję zawodu: Higienistka stomatologiczna to zawód wykonywany w sektorze zdrowotnym przez osobę, która ukończyła zarejestrowaną placówkę oświatową kształcącą w zakresie higieny stomatologicznej. Poprzez edukację, pracę kliniczną, ocenę w ramach konsultacji i planowanie leczenia jako priorytet uznaje zapobieganie chorobom jamy ustnej, leczenie chorób już wcześniej nabytych oraz czynne uczestniczenie w utrzymywaniu optymalnego poziomu zdrowia pacjentów. Nadrzędnym celem 20

1 /2011 PRACA Z PACJENTEM składa się działalność profilaktyczna, lecznicza i rehabilitacyjna. Działalność profilaktyczna ma na celu niedopuszczenie do rozwoju choroby, a działalność rehabilitacyjna przywrócenie czynności narządu żucia, jeśli choroba lub leczenie upośledziły ją (21). Wszystkie kierunki działania opieki stomatologicznej muszą być wsparte szerzeniem oświaty zdrowotnej. By sprostać tak szerokiemu zakresowi działania, opieka stomatologiczna nie może spoczywać tylko na barkach lekarza dentysty (20). Potrzebna jest praca zespołowa. Dlatego też zrodziło się pojęcie zespołu stomatologicznego (dental team). W skład takiego zespołu najczęściej wchodzą: lekarz stomatolog, higienistka stomatologiczna, asystentka, technik dentystyczny. Niektórzy do zespołu stomatologicznego zaliczają także rejestratorkę lub recepcjonistkę, zależy to od charakteru placówki. higienistki stomatologicznej jest edukacja zdrowotna poprzez profilaktykę chorób jamy ustnej (2). W Polsce system opieki zdrowotnej w tym stomatologicznej jest niedoskonały, co sprawia, że rola higienistki nie jest doceniana i należycie wykorzystywana w profilaktyce chorób jamy ustnej, przez co cierpi personel średni i pacjent (18). Do roku 2005 wykształciło się ok. 6000 higienistek oraz ok. 1000 asystentek. Jednakże zatrudnienie tego fachowego personelu średniego w gabinetach dentystycznych wynosi tylko 4500, co jest wskaźnikiem najniższym w Europie (18). Dlatego uzasadnione wydaje się zwrócenie większej uwagi na rolę higienistki stomatologicznej w ogólnej opiece stomatologicznej, a w szczególności na jej współpracę z lekarzem periodontologiem, fot. Shutterstock gdyż choroby przyzębia są w naszym społeczeństwie bardzo rozpowszechnione. Dobra współpraca higienistki z lekarzem w zakresie działań profilaktycznych, promocji zdrowia jamy ustnej i edukacji prozdrowotnej może mieć znaczący wpływ na poprawę tej sytuacji. Niniejsza praca jest próbą ukazania wzajemnych relacji między członkami zespołu stomatologicznego w szczególności lekarza i higienistki stomatologicznej, których współpraca ma istotny wpływ na powodzenie kompleksowego leczenia, jakiemu poddawany jest pacjent w gabinecie dentystycznym, jak i poza nim, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy higienistki z periodontologiem. ZESPÓŁ STOMATOLOGICZNY Opieka stomatologiczna jest integralną częścią opieki zdrowotnej, na którą Lekarz stomatolog Koordynuje pracę całego zespołu stomatologicznego, odpowiada za diagnozowanie i leczenie chorób jamy ustnej. Do niego należy też: instruowanie pacjentów w zakresie higieny jamy ustnej. Może to czynić zawodowo przygotowana do pełnienia tej funkcji higienistka stomatologiczna. Asystentka stomatologiczna Pomaga lekarzowi głównie w działalności leczniczej. W większości przypadków ich praca ogranicza się do tzw. biernej asysty, sprowadzającej się do wykonywania poleceń lekarza stomatologa, bez rozumienia całości przeprowadzanego zabiegu i bez znajomości ujemnych skutków niedokładnie lub niewłaściwie wykonywanej przez nią pracy (21). Natomiast praca w charakterze czynnej asysty polega na tym, że rozumiejąc działania lekarza, potrafi ona z nim współpracować bez specjalnego polecenia i czynnie asystować w razie potrzeby (21). Do zadań asystentki stomatologicznej należy: 21

Opieka stomatologiczna jest integralną częścią opieki zdrowotnej, na którą składa się działalność profi laktyczna, lecznicza i rehabilitacyjna. przygotowywanie gabinetu stomatologicznego do pracy, dezynfekcja narzędzi i sprzętu, przygotowywanie pacjenta do zabiegu, uzupełnianie brakującego sprzętu, materiałów i instrumentów, konserwacja sprzętu, asystowanie przy zabiegu, sporządzanie danych na temat stanu pacjenta, kompletowanie i archiwizacja zdjęć radiologicznych pacjentów, przygotowanie koferdamu, rejestracja i opieka nad pacjentem, umawianie na wizyty, sporządzanie rachunków i przyjmowanie opłat, instruowanie pacjentów w zakresie właściwej higieny jamy ustnej (1). Technik dentystyczny Współpracuje z lekarzem stomatologiem w zakresie rehabilitacji narządu żucia, wykonując na jego zlecenie protezy zębowe stałe i ruchome, aparaty ortodontyczne, szyny, a także protezy odbudowujące braki tkanek miękkich i twardych w obrębie narządu żucia i części twarzowej czaszki (epitezy) (21). Choć są wysoce wykwalifikowanymi specjalistami, nie mogą wykonywać zabiegów stomatologicznych u pacjentów (1). Higienistka stomatologiczna Higienistki są coraz bardziej poszukiwanym personelem w wielu krajach. Pracują pod bezpośrednim nadzorem lekarza stomatologa w zakresie oświaty zdrowotnej, edukacji i profilaktyki profesjonalnej. Do ich zadań należy m.in.: prowadzenie skutecznej działalności oświatowo-prozdrowotnej dotyczącej higieny jamy ustnej i żywienia, szczególnie ciężarnych kobiet, karmiących matek, dzieci i młodzieży, organizowanie i nadzorowanie profilaktyki chorób przyzębia i zębów w żłobkach, przedszkolach i szkołach oraz współdziałanie w tym zakresie z rodzicami i nauczycielami, wykonywanie zabiegów higieniczno-profilaktycznych w jamie ustnej pacjenta w zakresie tzw. profilaktyki profesjonalnej: oczyszczanie zębów ze złogów nazębnych, polerowanie zębów, stosowanie egzogenne środków profilaktycznych, lakowanie bruzd, wykonywanie niektórych zabiegów leczniczych zleconych przez lekarza stomatologa: polerowanie założonych wypełnień, pobieranie wycisków orientacyjnych, zakładanie ślinochronu oraz formówek, zakładanie i usuwanie opatrunków czasowych, radiologia diagnostyczna, proste zabiegi ortodontyczne, czynne asystowanie przy zabiegu (10, 21). Praca higienistki stomatologicznej, ze względu na swoją złożoność, wymaga pewnych cech osobowych, takich jak: umiejętność przystosowywania się do różnych zadań podczas asystowania, silna osobowość ambicja, niezawodność, uczciwość, entuzjazm, doskonałe maniery, chęć współpracy, zdolności konwersacyjne, punktualność, wykazywanie inicjatywy, uczciwość, zdrowie, miła osobowość, doskonała prezencja schludny i profesjonalny ubiór (1). Praca zespołowa w stomatologii jest bardzo ważnym warunkiem skuteczności działania i racjonalnego wykorzystania wiedzy lekarza i poszczególnych członków personelu średniego. Każdy lekarz powinien współpracować z jedną, a nawet z dwiema asystentkami. Higienistka, a szczególnie technik, mogą pracować jednocześnie z kilkoma lekarzami (11). W działaniu zespołowym obowiązują następujące zasady: pomimo specjalizacji członków zespołu za całokształt odpowiada jego kierownik lekarz stomatolog zarówno w państwowej, jak i prywatnej praktyce stomatologicznej, członkowie zespołu współpracują czynnie z lekarzem stomatologiem, każdy członek zespołu powinien znać swoje zadania i wykonywać je należycie, sumiennie i z dużą starannością (21). Higienistka zajmuje w tym zespole miejsce szczególne, gdyż jej zawód upoważnia ją do rozmowy z pacjentem, zbierania wstępnego wywiadu, który przekazuje lekarzowi, oraz instruowania pacjenta o sposobach higieny jamy ustnej, 22

1 /2011 PRACA Z PACJENTEM właściwym doborze szczotek, past i płynów odkażających oraz specjalistycznego sprzętu do higieny przestrzeni międzyzębowych, języka itp. Współpraca higienistki z periodontologiami i pacjentem z chorobą przyzębia wymaga ogólnej wiedzy na temat budowy oraz podstaw patologii przyzębia. EPIDEMIOLOGIA CHORÓB PRZYZĘBIA Choroby przyzębia są bardzo rozpowszechnione w naszym kraju. Badania epidemiologiczne przeprowadzane w różnych państwach wskazują na silny związek pomiędzy masą płytki bakteryjnej a chorobami przyzębia. Zależność tę potwierdzają badania kliniczne prowadzone nad skutecznością programów higieny jamy ustnej i ich wpływem na stan przyzębia (2, 4, 16). Przeprowadzone badania epidemiologiczne pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków: pewne uszkodzenia tkanek przyzębia spotyka się u wszystkich osób dorosłych, w wielu populacjach tworzenie się kieszonek dziąsłowych rozpoczyna się już w wieku pokwitania, ciężkość chorób przyzębia wzrasta z wiekiem we wszystkich badanych populacjach, duże wahania w występowaniu i ciężkości chorób przyzębia są zależne od warunków geograficznych, w wielu przypadkach stwierdzono odwrotny stosunek między występowaniem chorób przyzębia a stanem społecznoekonomicznym badanej populacji, choroby przyzębia mogą mieć cięższy przebieg u osób z zaburzeniami umysłowymi, istnieje zależność między ciężkością przebiegu paradontopatii a stanem higieny jamy ustnej, uszkodzenia przyzębia nie stwierdzono w warunkach stosowania wody fluorowanej, odżywianie i warunki środowiskowe mogą mieć wpływ na stan przyzębia, ciężkość przebiegu chorób przyzębia może być związana z paleniem tytoniu i stresem (2, 4, 16, 21). Na podstawie badań klinicznych i epidemiologicznych udało się wyodrębnić trzy zasadnicze czynniki predysponujące do wystąpienia paradontopatii: czynnik inicjujący (płytka bakteryjna), miejscowe czynniki sprzyjające, układowe czynniki modyfikujące. Miejscowe czynniki sprzyjające: wady tkanek miękkich (wędzidełka, płytki przedsionek), stłoczenie zębów, wypełnienia i uzupełnienia protetyczne (czynniki jatrogenne), kamień nazębny, zgryz urazowy (2, 4, 16, 19). Układowe czynniki modyfikujące: okres dojrzewania, ciąża, cukrzyca, choroby układu krwiotwórczego (agranulocytoza, neutropenia, białaczka), zakażenia wirusem HIV, choroby wrodzone i genetyczne, przyjmowanie leków (upośledzenie wydzielania śliny), stres, palenie tytoniu (2, 4, 16, 19). Choroby przyzębia, jako ogniska zakażeń, utrudniają (opóźniają) leczenie wielu chorób ogólnoustrojowych. Dlatego szczególną profilaktyką periodontologiczną powinny być objęte osoby z tzw. grupy wysokiego ryzyka. Są to m.in.: kobiety ciężarne, osoby z chorobami układu krwiotwórczego i krwi, chorzy przygotowywani do radio- i chemioterapii oraz po leczeniu tymi metodami, osoby po przeszczepach, chorzy z cukrzycą, chorobami reumatycznymi, chorobami serca i chorzy z HIV (2, 4, 16, 19). Nieleczone choroby przyzębia mogą mieć zgubne skutki ogólnoustrojowe, do których zaliczają się: choroby narządu wzroku, przewodu pokarmowego, nerek, stawów, choroba niedokrwienna serca i jego zawał, udar mózgu, przedwczesny poród i niska waga urodzeniowa dziecka (2, 4, 16, 19). Często to higienistka stomatologiczna, podczas zbierania wywiadu, jest pierwszą osobą, która styka się z problemem choroby ogólnoustrojowej pacjenta. To ona przekazuje lekarzowi wszelkie informacje dotyczące jego stanu zdrowia. Odpowiednio do swych kwalifikacji powinna czynnie współpracować z lekarzem periodontologiem we wszystkich fazach leczenia. Jest łącznikiem pomiędzy lekarzem a pacjentem i dlatego powinna zapoznać się z wynikami badań epidemiologicznych. Znając je, będzie aktywnie działać na polu profilaktyki chorób przyzębia. Dzięki swemu profesjonalizmowi higienistka będzie 23

promować zachowania prozdrowotne, wpływać na wyniki leczenia, ponieważ jest integralną częścią zespołu stomatologicznego. ELEMENTY MORFOLOGII PRZYZĘBIA Przyzębie jest częścią składową narządu żucia. Dzieli się je na przyzębie brzeżne i wierzchołkowe. W skład przyzębia brzeżnego (periodontium marginale) wchodzą tkanki stykające się w obrębie szyjki zęba, czyli: dziąsło, ozębna, okostna i kość wyrostka zębodołowego z okostną po stronie zewnętrznej. Do przyzębia należy również cement korzeniowy, mimo że jest tkanką zęba (20). Przyzębie i jego rozwój związane są z wyrzynaniem się zębów. W miejscu połączenia się oszkliwia wyrzynającego się zęba i nabłonka dziąsła tworzy się przyczep nabłonkowy, który pełni ważną rolę w fizjologii i patologii przyzębia. Wyściela on dno rowka dziąsłowego, czyli szczeliny dziąsłowej, między szkliwem a wewnętrznym nabłonkiem dziąsła. Nabłonek kieszonki, w odróżnieniu od nabłonka zewnętrznej powierzchni dziąsła, nie ulega rogowaceniu. Przyczep nabłonkowy jest bardzo delikatny. Pod nim znajduje się przyczep łącznotkankowy, warunkujący moc przyczepionego dziąsła (2). Rowek dziąsłowy (sulcus gingivalis), czyli szczelina dziąsłowa, nie jest widoczny. Jest przestrzenią pomiędzy szyjką zęba a strefą dziąsła wolnego. Prawidłowo szczelina ma głębokość od 0,5 mm do 1,5 mm (średnio 0,69 mm wg Gargiulo). Przy zgłębnikowaniu nie powinno być krwawienia (16). Za umocowanie zęba w zębodole odpowiadają różne struktury łącznotkankowe i kostne, takie jak: więzadła dziąsłowe łącznotkankowe tworzą przyczep łącznotkankowy, gdzie włókna kolagenowe nadzębodołowe łączą dziąsło z cementem korzeniowym i kością wyrostka zębodołowego, włókna ozębnej przyczepiają się z jednej strony do kości, a z drugiej do cementu czy nawet do zębiny; grubość ozębnej wynosi od 0,12 mm do 0,33 mm (średnio 1 Schemat działania zespołu stomatologicznego (wg Jańczuka) korzeń korona zęba H 2 Budowa tkanek otaczających ząb L T 0,2 mm), warunkuje ona fizjologiczną ruchomość zęba, a dzięki systemowi naczyń odżywia go, kość wyrostka zębodołowego stanowi strukturę podporową zęba; składa się z blaszki zbitej, blaszki zewnętrznej zbitej, kości gąbczastej między oboma blaszkami, cement korzeniowy (kostniwo) anatomicznie jest częścią struktur korzenia zęba, czynnościowo należy do aparatu utrzymującego ząb (2, 4, 16). *Specjalistyczna Klinika Stomatologiczna Impladent, Gdańsk tel. 58 691 71 47 Piśmiennictwo 1. Bladowski M.: Program szkolenia studentów higieny stomatologicznej w zakresie ergonomii pracy. As stomatologii wydanie specjalne, 1/2005, 6-10. 2. Choroby przyzębia. Zapobieganie, diagnostyka i leczenie (pod red. Z. Jańczuka). PZWL, Warszawa 1999. 3. Dobroczyńska-Krefta B., Bachanek T., Kostrubała-Grochowska H.: Leczenie zmian patologicznych jamy ustnej towarzyszących zakażeniom HIV i u chorych na AIDS. Poradnik Stomatologiczny, 1/2006, 21-23. A szkliwo zębina miazga dziąsło cement kość naczynie krwionośne nerw 4. Jańczuk Z.: Profilaktyka profesjonalna w stomatologii. PZWL, Warszawa 2001. 5. Karczmarska D.: Z kim pracują polscy dentyści? As stomatologii wydanie specjalne, 1/2005, 4-5. 6. Kempa H., Pawelczyk-Madalińska M.: Podstawowe zabiegi periodontologiczne w ogólnej praktyce stomatologicznej. Magazyn Stomatologiczny, 7-8/2005, 92-94. 7. Klimoszek A.: Rola i zasady pracy higienistki stomatologicznej. As stomatologii, 1/2005, 14-15. 8. Kołodziejczyk A.: Skalery w stomatologii. Twój Przegląd Stomatologiczny, 4/2005, 20-24. 9. Kołodziejczyk A.: Wszechstronnie i praktycznie. Twój Przegląd Stomatologiczny, 7-8/2005, 19-20. 10. Krajeński W.: Podstawy profilaktyki stomatologicznej. Metodyka i środki. Med Tour Press International, Warszawa 2005. 11. Lech Vern Barnett (red.): Asystowanie w stomatologii. Podręcznik dla asyst i higienistek stomatologicznych. Wyd. pod red. M. Bladowskiego. 12. Liweń B.: Oczyszczanie powierzchni zębowych w codziennej higienie jamy ustnej. Twój Przegląd Stomatologiczny, 9/2005, 77-78. 13. Pawlik A.: Chlorheksydyna środek nie tylko do chemicznej kontroli płytki nazębnej. Twój Przegląd Stomatologiczny, 4/2005, 41-42. 14. Pawlik A.: Solo lub raczej w duecie, czyli o pastach do zębów i płukankach w profilaktyce i leczeniu schorzeń jamy ustnej. Twój Przegląd Stomatologiczny, 7-8/2005, 32-35. 15. Politowska J., Jodkowska E.: Płukanki do jamy ustnej. Co i kiedy zlecić pacjentowi? Magazyn Stomatologiczny, 2/2006, 22-25. 16. Praktyczna Periodontologia Kliniczna. Pod red. Z. Jańczuka. Wydawnictwo Kwintesencja 2004. 17. Rzeszot A., Kawala B., Matthews-Brzozowska T., Ziętek M.: Kompleksowe leczenie periodontologiczno-ortodontyczne dorosłych pacjentów z chorobami przyzębia. Twój Przegląd Stomatologiczny, 3/2005, 48-50. 18. Skiba M., Kusa-Podkańska M., Wysokińska- Miszczuk J.: Preparat Listerine w codziennej profilaktyce chorób tkanek przyzębia wstępne badania. Magazyn Stomatologiczny, 7-8/2005, 16-19. 19. Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna. PZWL, Warszawa 1992. 20. Stańczak-Sionek D.: Higiena jamy ustnej od malucha do starszaka. As stomatologii, 4/2005, 46-48. 21. Stomatologia zachowawcza zarys kliniczny. Pod red. Z. Jańczuka. PZWL, Warszawa 1999. 22. www.zdrowie.org.pl z 24.04.2002 r. 23. www.dentonet.pl z 28.01.2007 r. 24