AGNIESZKA ROMBEL-BRYZEK Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody, Katedra Biotechnologii i Biologii Molekularnej, Uniwersytet Opolski 45-035 Opole, ul. Kominka 4 e-mail: agarombel@wp.pl Stanowisko mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. w Parku Krajobrazowym Chełmy na Pogórzu Kaczawskim W Polsce na naturalnych stanowiskach spotykamy dwa gatunki należące do rodzaju Gladiolus: mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. i błotnego G. paluster Gaud. Ten ostatni występuje jedynie na dwóch stanowiskach: w rezerwacie Łąka Sulistrowicka na Dolnym Śląsku oraz na Pogórzu Kaczawskim (Kwiatkowski 2000, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Wyróżniony w obrębie mieczyka dachówkowatego odrębny gatunek mieczyk drobnokwiatowy G. parviflorus Berdau był powtarzającą się deformacją morfologiczną spowodowaną najprawdopodobniej chorobą wirusową (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006; Rutkowski 2006). Mieczyk dachówkowaty jest byliną, geofitem osiągającym wysokość 80 cm. Jego czerwonopurpurowe kwiaty długości ok. 2,5 cm zebrane są w dość gęste, jednostronne kłosy, 4-10- kwiatowe. Liście ma mieczowate, ok.15 mm szerokie (Rutkowski 2006). Owocem jest odwrotnie jajowata, na szczycie wklęsła, 3-kanciasta torebka (Szafer 1967). Zasięg gatunku obejmuje środkową i wschodnią Europę aż po Ural, Półwysep Bałkański, Kaukaz, Azję Mniejszą oraz zachodnią Syberię. W Polsce jest dość rozpowszechniony w niższych położeniach górskich, a zwłaszcza w reglu dolnym. Ponadto dość liczne 101
stanowiska znajdują się w pasie wyżyn południowych oraz na przyległym wyżu (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Na Pogórzu Kaczawskim miejscami występuje często, ale wyłącznie na łąkach rzędu Molinietalia. Notowano go w pobliżu wsi Pomocne, Muchów, Nowa Wieś Wielka, Nowa Wieś Mała oraz na wzgórzu Mszana (Kwiatkowski 2002). Mieczyk dachówkowaty jest gatunkiem charakterystycznym dla zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych ze związku Molinion oraz dla dolnoreglowych łąk kośnych z zespołu Gladiolo-Agrostietum. Spotykany jest również w świetlistej dąbrowie Potentillo-Quercetum (Matuszkiewicz 2002). Nierzadko występuje na polach uprawnych, wśród owsa lub jęczmienia (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). W Polsce mieczyk dachówkowaty podlega ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004) i choć nie został ujęty w Polskiej Czerwonej Liście Roślin jest gatunkiem wykazującym duży spadek liczby stanowisk w ostatnich 20 latach (Zarzycki i in. 2002, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Duże walory dekoracyjne powodują, że roślina ta jest często zrywana. Jednak głównym zagrożeniem dla tego gatunku są zmiany dotychczasowego, tradycyjnego sposobu użytkowania łąk, na których występuje (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Zarówno intensyfikacja użytkowania (częste koszenie, nawożenie, wsiewanie traw, oranie, wzmożony wypas oraz melioracje i zalesianie), jak również całkowite zaniechanie zabiegów gospodarczych przekształcają wielogatunkowe, barwne łąki w kilkugatunkowe użytki zielone lub ziołorośla (Zarzycki 1958, Garcia 1992, Barabasz 1994, Herbich 1995, Matuszkiewicz 2002). Prezentowane stanowisko populacji mieczyka dachówkowatego znajduje się na Łąkach Muchowskich w granicach Parku Krajobrazowego Chełmy na Pogórzu Kaczawskim. Całość kompleksu łąk zajmuje powierzchnię ok. 100 ha, objętą w 1992 r. melioracją w celu intensyfikacji użytkowania. Znaczna część obszaru uległa wówczas przesuszeniu i sukcesji w kierunku suchych łąk. W części wschodniej kompleksu zachowały się jednak płaty przyrodniczo cennych zbiorowisk, ograniczonych do ok. 20 ha powierzchni. Na obszarze zajętym przez badaną populację stwierdzono występowanie 3 zespołów: Molinietum medioeuropeum Koch, 102
1926, Scirpetum silvatici Knapp, 1946 oraz Junco-Molinietum Prsg., 1951 (Niewiadoma 1997). Mieczyk wyraźnie preferował pierwszy z wymienionych, w pozostałych spotykano jedynie pojedyncze osobniki. Towarzyszyły mu takie gatunki, jak: dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, sierpik barwierski Serratula tinctoria, rutewka żółta Thalictrum flavum, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica, ostrożeń błotny Cirsium palustre. Odnotowano tu także występowanie liczącej ponad 1000 kęp populacji kosaćca syberyjskiego Iris sibirica (Rombel 2005). Autorka w trakcie badań terenowych prowadzonych latem 2006 r. stwierdziła obecność w przybliżeniu 20 tysięcy kwitnących osobników Gladiolus imbricatus, zajmujących łączną powierzchnię 4 ha. Miejscami populacja osiągała średnie zagęszczenie 1,7 os./m 2. Dziewięć lat wcześniej na tym obszarze odnotowano obecność zaledwie 18 osobników mieczyka dachówkowatego, rosnących w bardzo dużym rozproszeniu na powierzchni 300 m 2 (Niewiadoma 1997). Dotychczas na obszarze zajmowanym przez prezentowaną populację nie wykonywano szczegółowych badań siedliskowych. Wzrost liczebności populacji mieczyka, a także zwiększenie zajmowanej przez nią powierzchni może wynikać ze wzrostu uwilgotnienia podłoża, spowodowanej wieloletnim brakiem działalności rolniczej zaniechanej od 1994 r. oraz zarastaniem rowów melioracyjnych. Wilgotne łąki mają znikomą wartość gospodarczą, ale odznaczają się wysokimi walorami przyrodniczymi. Są jednym z najbogatszych i najbardziej barwnych zbiorowisk roślinnych w naszym krajobrazie. Stanowią ostoję rzadkich i chronionych gatunków roślin. Niestety obserwuje się systematyczny zanik tego siedliska i związanych z nim gatunków (Denisiuk 1995, Herbich 1995). Dlatego opisane stanowisko mieczyka dachówkowatego powinno zostać jak najszybciej zabezpieczone w formie użytku ekologicznego. Prace w tym kierunku trwają od dawna, ale wyraźnie się przedłużają. Konieczne jest również wznowienie ekstensywnego użytkowania. 103
SUMMARY The locality of Gladiolus imbricatus L. in Landscape Park Chełmy on the Pogórze Kaczawskie Foothills The paper presents a population of Gladiolus imbricatus L. occuring on meadows near the village Muchów on the Pogórze Kaczawskie Foothills. Population covers 4 ha of these meadows. The number of flowering individuals was estimated at about 2000. Nine years earlier only 18 individuals were found there. The most probable reason of such a population growth was an improvement of humidity conditions. The studied population is a component of the plant community Molinietum medioeuropeum Koch 1926. In the closest neighbourhood of individuals from the studied population the following plant species were found: Hypericum perforatum, Lysimachia vulgaris, Serratula tinctoria, Thalictrum flavum, Succisa pratensis, Lychnis flos-cuculi, Achillea ptarmica, Cirsium palustre and protected Iris sibirica. It is necessary to undertake protection of the locality of this species. PIŚMIENNICTWO Barabasz B. 1994. Wpływ modyfikacji tradycyjnych metod gospodarowania na przemiany roślinności łąk z klasy Molinio- Arrhenatheretea. Wiad. Bot. 38 (1/2): 85-94. Denisiuk Z., Korzeniak J., Płecha R. 1995. Godne ochrony łąki w Opatkowicach pod Krakowem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51 (4): 30-35. Garcia A. 1992. Conserving the species-rich meadows of Europe. Agric. Ecosyst. Environ. 40: 219-232. Herbich J. 1995. Ochrona szaty roślinnej. Ochrona przyrody w rejonie gdańskim. Bogucki Wyd. Nauk.: 49-62. Kwiatkowski P. 2000. Notatki florystyczne z Gór Kaczawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 7: 105-116. Kwiatkowski P. 2002. Notatki florystyczne z Gór Kaczawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Cz. 2. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 55-65. 104
Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 266-267, 378. Niewiadoma J. 1997. Opracowanie florystyczne projektowanego użytku ekologicznego U 4. Jawor: 13-15 (msc.). Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2006. Flora Polski. Rośliny chronione. MULTICO, Oficyna Wydawnicza, Warszawa: 198-199. Rombel A. 2005. Stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. w Parku Krajobrazowym Chełmy na Pogórzu Kaczawskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61 (1): 95-98. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9.07.2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. 2004, nr 168, poz. 1764. Rutkowski L. 2006. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 548-551. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1967. Rośliny polskie. PWN, Warszawa. Zarzycki K. 1958. Wilgotne łąki w okolicy Czernichowa i potrzeba ich ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 25: 49-69. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Korzeniak U. 2002. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. 105