ФІТАФРАЗЕАЛОГІЯ Ў БЕЛАРУСКІХ ГАВОРКАХ

Podobne dokumenty
БАТАНІЧНЫ СЛОЎНІК ЗОСЬКІ ВЕРАС Да 90-годдзя выпуску ў свет

СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫЯ ВАРЫЯНТЫ АД ЕКТЫВАЎ У МОВЕ ТВОРАЎ ЯКУБА КОЛАСА

ODPOWIEDZI I SCHEMAT PUNKTOWANIA POZIOM PODSTAWOWY Część I rozumienie tekstu Амбітная літаратура Nr Odpowiedzi Maks. liczba pkt.

З ВОПЫТУ АНАЛІЗУ БЕЛАРУСКА-ПОЛЬСКІХ АРЭАЛЬНЫХ СЫХОДЖАННЯЎ

ЛЕКСІЧНАЯ ДЫНАМІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ: АД 20-Х ГГ. ХХ СТ. ДА ПАЧАТКУ ХХІ СТ.

EGZAMIN MATURALNY 2010 JĘZYK BIAŁORUSKI

UMCS. Біблійная фразеалогія беларускай і польскай моў: агульнае і рознае. Ядвіга Казлоўская- Дода

А. М. Кротаў Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Францыска Скарыны, Гомель A. M. Krotau Francisk Skorina Gomel State University, Gomel

Садоўская А. Л., Сяброўская М. А.

ODPOWIEDZI I SCHEMAT PUNKTOWANIA POZIOM ROZSZERZONY Część I rozumienie tekstu

UMCS. Паланізмы ў прозе сучасных беларускіх аўтараў

JĘZYK BIAŁORUSKI POZIOM PODSTAWOWY

EGZAMIN MATURALNY 2013 JĘZYK BIAŁORUSKI

Studia Białorutenistyczne 7/2013 UMCS

Галіна Ціванова, Белдзяржуніверсітэт Старая і новая беларуская літаратурная мова: адна ці дзве? Кожны з гісторыкаў беларускай мовы так ці інакш

We wszystkich publikacjach stosuje się tradycyjny system przypisów, które należy zamieszczać u dołu strony.

Нарыс гісторыі Польскай Дзяржавы і Народа. Х-ХХІ стст., Варшава: Demart Sp. z o.o. 2006, сс. 308.

2010 г. (пратакол ) Абаронена 2010 г.

Алігархія ці вертыкаль? Рэгіянальныя эліты ў Беларусі: эвалюцыя ў гадах на прыкладзе абласных Саветаў.

А.П. БЕСПАРТЫЙНЫ БЛОК СУПРАЦОЎНІЦТВА З УРАДАМ МАРШАЛА Ю. ПІЛСУДСКАГА ( ) НА ТЭРЫТОРЫІ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ: АСАБЛІВАСЦІ КРЫНІЦАЗНАЎЧАЙ БАЗЫ

Бунт тутэйшых супраць нацыі

камунікаты Ігнат Даніловіч і Катэхізіс 1835 года Мікола Хаўстовіч (Мінск)

АСАБЛІВАСЦІ САЦЫЯЛІНГВІСТЫЧНАЙ СІТУАЦЫІ Ў КАМУНІКАТЫЎНАЙ ПРАСТОРЫ КАНТАКТНАЙ ЗОНЫ БЕЛАРУСІ І ПОЛЬШЧЫ (ГІСТАРЫЧНЫ АСПЕКТ)

Голас мінулага і патрэбы сучаснасці 1 (вытрымкі)

Rada Naukowa. Adres redakcji

Філасофскія погляды прафесара М. Здзяхоўскага

Recenzenci: prof. dr hab. Ludmiła Łucewicz dr hab. Alina Orłowska dr hab. Halina Tvaranovitch, prof. UwB dr hab. Dariusz Kulesza, prof.

NOWA FORMUŁA EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO POZIOM PODSTAWOWY MOB 2017 UZUPEŁNIA ZDAJĄCY UZUPEŁNIA ZESPÓŁ NADZORUJĄCY

Анталогія палітычнай думкі паспяховага суседа

Эмацыянальная сфера карэнным чынам уплывае на інтэлектуальную і фізічную

Studia Białorutenistyczne 7/2013 UMCS. Новыя тэндэнцыі ў беларускіх гаворках. New tendencies in Belarusian dialects

UMCS. Невялікім накладам у 100 асобнікаў у прыватным мінскім выдавецтве Права

Каб не страціць сваё этнічнае «я»

МОВА ВІЦЕБСКАГА ЛЕТАПІСУ ПОМНІКА БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА XVII XVIIІ СТСТ.

Od Redaktora 1 UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN. Acta. Polono- Ruthenica

UMCS. Маўленчая аснова і сацыяльная база супольнай кніжнапісьмовай мовы беларусаў і ўкраінцаў даўніх часоў

БЕЛАРУСКІ КНІГАЗБОР. Серыя распрацавана ў Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Заснавана ў 1996 годзе

ЛІТАРАТУРНАЯ СПАДЧЫНА В. БЫКАВА: ДУХОЎНА-МАРАЛЬНЫЯ ЎРОКІ

Пан Раман Скірмунт з Парэчча, былы дэпутат Першай Дзяржаўнай. Праграма Краёвай партыі Літвы і Беларусі была сурова і бязлітасна.

Генезіс Пагоні дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага

NOWA FORMUŁA EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO POZIOM ROZSZERZONY MOB 2017 UZUPEŁNIA ZDAJĄCY UZUPEŁNIA ZESPÓŁ NADZORUJĄCY

UMCS. Польска-беларускія моўныя адносіны можна разглядаць на некалькіх узроўнях: Ніна Баршчэўская / Nina Barszczewska

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO MAJ 2011 POZIOM PODSTAWOWY. Czas pracy: 170 minut. Liczba punktów do uzyskania: 70. Instrukcja dla zdającego

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO MAJ 2013 POZIOM PODSTAWOWY. Czas pracy: 170 minut. Liczba punktów do uzyskania: 70 WPISUJE ZDAJĄCY

Аповесць Mельхіёра Bаньковіча Шчанячыя Гады праз прызму імагалогіі

«НАШ КАСЦЮШКА СЛАЎНЫ!»

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO POZIOM PODSTAWOWY MAJ Czas pracy: 170 minut. Liczba punktów do uzyskania: 70 WPISUJE ZDAJĄCY

ДА ДВАЦЦАЦІГОДДЗЯ БЕЛАРУСКАЙ ФІЛАЛОГII ВА ЎНІВЕРСІТЭЦЕ Ў БЕЛАСТОКУ

З. І. Канапацкая Моўная асіміляцыя беларускіх татар. Цюрка-татарскiя запазычаннi ý беларускай мове.

UMCS. Новыя і актуалізаваныя запазычанні з польскай мовы ў беларускай мове пачатку ХХІ ст. і іх адлюстраванне ў лексікаграфічных выданнях

Haradockija Nawiny. Wiadomości Gródeckie. Gazeta o Ziemi Gródeckiej i jej Mieszkańcach Nr 3 (203) Marzec 2013 Cena 2,50 zł

МІФ ЯК МЕТАД ДАСЛЕДАВАННЯ ЭЛЕМЕНТАЎ КУЛЬТУРЫ Шода М.Ю. Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Мінск На мяжы XIX-XX ст. міф пачынае рабіцца не толькі

Гдзе тыя васількі, што ў вачах мігалі? Гдзе для смеху губы, гдзе на іх каралі? [2, т. 2, с. 249]

UMCS. Уласныя назвы як адлюстраванне гістарычных, культурных і моўных працэсаў (на прыкладзе айконімаў польска-беларускага памежжа)

Białoruskie pismo społeczno-kulturalne, poświęcone zagadnieniom współczesności, historii, literatury i sztuki, miejsca człowieka w świecie.

ROZPRAWY KOMISJI JĘZYKOWEJ

Krystyna Szcześniak Językowo-kulturowy obraz "kukułki i jaskółki" w białoruskim zbiorze "zamów" Studia Germanica Gedanensia 22,

Droga ku wzajemnosci

PROGRAM XXIV EDYCJI OLIMPIADA JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO

УСХОДНЯЕ ПАЛЕССЕ Ў ПРАЦАХ З. ПЯТКЕВІЧА

У ПОШУКАХ «БЕЛАРУСКАГА ВЕРША» (паэзія Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і Янкі Лучыны)

DATA I MIEJSCE OBRAD: 2-3 grudnia 2018 r. Uniwersyteckie Centrum Kultury Uniwersytetu w Białymstoku, ul. Ciołkowskiego 1 N, Białystok

Пра традыцыі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, Kresy Wschodnie і ролю Польшчы і палякаў у гісторыі беларусаў і літоўцаў

Studia Białorutenistyczne 8/2014 UMCS

Przed dwoma laty opisałem w Czasopisie zaniedbany cmentarz w Dubinach, mojej rodzinnej. W artykule po... (str. 40)

Беларуская культура Σ Ο Φ Ι Α. Artykuły, Rozprawy. Статьи, Доклады. Kultura Białoruska: XVIII i XIX stulecia a kształtowanie toŝsamości

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO

86.372( (476-25) Д-58 ІSBN

Ïàäï³ñíû ³íäýêñ 00345

Дарога Пералому. Введение. Экстрымальная Крыжовая Дарога Дарога Пералому

зоне, у зоне адчужэння. Вось тады і грымнула ў сэрца самая галоўная яго тэма:

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO

Чорт, Янка Юхнавец ды беларуская літаратура

на прыкладзе выбраных пытанняў звязаных

UMCS. На мяжы ХХ ХХІ стагоддзяў у беларускай літаратуры можна канстатаваць. Беларуская літаратура мяжы ХХ ХХІ стст.: тэндэнцыі развіцця

UMCS. Другая кніга чацвёртага тома акадэмічнай Гісторыі беларускай літаратуры. Беластоцкія этапы жыццёвага і творчага шляху Масея Сяднёва

Czasopis 2/05. Nr 2 (169). Luty Internet: Cena 3 zł. Białoruskie pismo społeczno-kulturalne, poświęcone zagadnieniom

UMCS. Ёсць кнігі, напісаныя непрафесійнымі літаратуразнаўцамі (пісьменнікамі,

Выпуск 8 (108) (жнiвень) lit-bel.org novychas. info НЕЗАШОРАНЫМ ВОКАМ, або Ідэалагічны ідыятызм

Літве 1000 год! Millenium Litwy!

МODEL ODPOWIEDZI I SCHEMAT OCENIANIA ARKUSZA EGZAMINACYJNEGO I. Nr Odpowiedzi Maks. Liczba pkt.

ДА ПЫТАННЯ АБ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ САМАСВЯДОМАСЦІ ШЛЯХТЫ БЕЛАРУСІ Ў ПАЭМЕ АДАМА МІЦКЕВІЧА «ПАН ТАДЭВУШ»

ТРАДЫЦЫІ ПАМІНАННЯ ПРОДКАЎ У СТРУКТУРЫ МАСЛЕНІЧНАЙ І ВЕРБНАЙ АБРАДНАСЦІ БЕЛАРУСАЎ ПАДЗВІННЯ (па матэрыялах ХІХ пачатку ХХІ ст.) 1

BIBLIOTEKARZ PODLASKI NR 2/2018 (XXXIX)

Białoruskie pismo społeczno-kulturalne, poświęcone zagadnieniom współczesności, historii, literatury i sztuki, miejsca człowieka w świecie.

Zainteresowania Macieja Konopackiego literaturą białoruską

Białoruskie pismo społeczno-kulturalne, poświęcone zagadnieniom współczesności, historii, literatury i sztuki, miejsca człowieka w świecie.

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO

EGZAMIN MATURALNY 2012 JĘZYK BIAŁORUSKI

УМОВЫ РАЗВІЦЦЯ КНІЖНАЙ КУЛЬТУРЫ Ў КАРАЛЕЎСТВЕ ПОЛЬСКИМ I ВЯЛ І КІМ КНЯСТВЕ ЛГГОЎСКІМ: ВЫДАВЕЦТВЫ І ЦЭНЗУРА Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XV-XVI ст.

UMCS. Aleksander Jelski as the Translator of Adam Mickiewicz's Pan Tadeusz Aleksander Jelski jako tłumacz Pana Tadeusza Adama Mickiewicza

Г.Ціванова, Мінск, БДУ Формы назоўнікаў у беларускіх тэкстах XVIII стагоддзя

НАРАДЖЭННЕ БЕЛАРУСКАЙ ГАРОДНІ

Rada Naukowa. Recenzenci

recenzje, ko Marek Waldenberg, Narody zależne i mniejszości naro- dowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei,

EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 JĘZYK BIAŁORUSKI

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO MAJ 2014 POZIOM PODSTAWOWY. Czas pracy: 170 minut. Liczba punktów do uzyskania: 70 WPISUJE ZDAJĄCY

Праблематыка транслітарацыі арабскаграфічных тэкстаў татараў Вялікага Княства Літоўскага ў кантэксце аналагічнай славянскай праблематыкі

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA BIAŁORUSKIEGO MAJ 2014 POZIOM PODSTAWOWY. Czas pracy: 170 minut. Liczba punktów do uzyskania: 70 WPISUJE ZDAJĄCY

Transkrypt:

Элизе Ожешко посвящается... [U] Urban, D. Niektóre składniki flory Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery «Polesie Zachodnie» / D. Urban // Flora i fitonimy na pograniczu polsko-ukraińskim / pod red. F. Czyżewskiego i D. Urban. Lublin, 2006. S. 9 17 [VP] Mirek, Z. Vascular plants of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski / Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Zając. Kraków, 1995. [Wi] Wierzbicka-Olejniczak, A. Nazwy roślin w gwarach kujawskich / A. Wierzbicka-Olejniczak. Łódź, 2001. Maszynopis rozprawy doktorskiej napisanej w Katedrze Dialektologii Polskiej pod kierunkiem prof. dr S. Gogolewskiego. Rozwiązanie skrótów tekstów, zapisanych grażdanką [Ak] Аксёнов, A. Краткий травник знахаря / A. Аксёнов. Донецк, 2002. [Kara] Кара, В. Слова-лекари, усмиряющие болезни. Книга-помощник / В. Кара. М., 2008. [Czaj] Чајкановић, В. Речник српских народних веронаља о биљкама / В. Чајкановић. Београд, 1994. [Mz] Mолитвенный народный лечебник. Mинск, 2000. [W] Верас, З. Беларуска-польска-расейска-лацінскі слоўнік / З. Верас. Выданье 2. Менск, 1992. [Lager] Лагер, A. Травник сибирского целителя / A. Лагер. М., 2002. [Sd] Славянские древности. Этнолингвистический словарь / под ред. Н.И. Толстого. T. II-III. М., 2004. [Val] Народная медыцына. Рытуальна-магічная практыка / укладанне, прадмова і паказальнікі Т.В. Валодзінай. Мiнск, 2007. [Za] Замовы / уклад., сістэм. тэкстаў, уступ. арт. і камент. Т. Бартaшэвіч. Мінск, 2000. Pozostała literatura Szcześniak, K. Świat roślin światem ludzi na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny / K. Szcześniak. Gdańsk, 2008. Szcześniak, K. Kagor, tajemniczy desygnat zamów i recept lekarskich wschodniej Słowiańszczyzny / K. Szcześniak // «Jezikowni zapiski» 13, 1-2, Merkujev zbornik. Ožji uredniški odbor: S. Torkar, M. Furlan, J. Keber, A. Šivic-Dular. Ljubljana, 2007. S. 389 395. УДК 811.161.3 Мікалай Даніловіч Гродна ФІТАФРАЗЕАЛОГІЯ Ў БЕЛАРУСКІХ ГАВОРКАХ У беларускай дыялектнай мове існуе вельмі багаты пласт мясцовых назваў раслін. На гэта з даўніх часоў звярталі ўвагу і -343-

ЧАСТЬ II пісьменнікі, і збіральнікі фальклорна-моўных скарбаў. Напрыклад, Эліза Ажэшка спецыяльна запісвала такія назвы на Гродзеншчыне і выкарыстоўвала іх у сваіх творах, адлюстравала ў нарысе «Людзі і кветкі на берагах Нёмана». Справу Э. Ажэшкі ў далейшым працягвалі іншыя. Вялікая заслуга ў збіранні і слоўнікавай апрацоўцы фітонімаў належыць такім вядомым у Беларусі культурным дзеячам і навукоўцам, як Зоська Верас, А.І. Кісялеўскі [1; 2]. Найбольш поўна і сістэмна назвы раслін падаюцца ў зводным тэматычным слоўніку «Раслінны свет» (РСТС). Сярод фітонімаў вылучаюцца і лексемы, і састаўныя тэрміны, і фразеалагізмы. Менавіта апошнія з яўляюцца аб ектам нашага апісання. Гэта тэрміналагічныя назвы раслін, утвораныя метафарычным пераасэнсаваннем свабодных словазлучэнняў: бабін сон шафран (РСТС), бацяновы ножкі касачы (СДФГ), божа роса расянка (ТС), ванька мокры альяс (ЗНФ), жабіные очкі сінія пралескі (ТС), ксяндзоў плеш адуванчык (ВКС), чортава яйцо грыб вясёлка (КСУМ). Не ўсе вучоныя прызнаюць іх за фразеалагізмы. Так, В.М. Макіенка лічыць, што з-за адсутнасці экспрэсіўнасці варта «аддзяляць вобразныя састаўныя тэрміны ад уласна фразеалагізмаў» [3, c. 220]. Думаецца, больш пераканальныя ў гэтых адносінах погляды У.П. Жукава, І.Я. Лепешава, Ф.М. Янкоўскага і інш., што падобныя метафарычныя састаўныя тэрміны павінны адносіцца да разраду фразеалагізмаў. Іх фразеалагічнасць заснавана «не на адсутнасці ў іх эмацыянальна-экспрэсіўнага пачатку» (Н.Н. Амосава), а на семантычных уласцівасцях кампанентаў, якія ўваходзяць у тэрміналагічнае спалучэнне» [4, с. 18]. Такія фразеалагізмы адрозніваюцца ад звычайных састаўных тэрмінаў, у складзе якіх словы не страцілі лексічнай самастойнасці (вадзяны асот) ці адно са слоў мае адносна свабоднае, а другое фразеалагічна звязнае значэнне (воўчы грыб), семантычнай непадзельнасцю, цэласнасцю свайго значэння. Яны выступаюць не толькі адзінкамі намінацыі, але і своеасаблівым аздабленнем, культурным упрыгожаннем лексічнафразеалагічнага складу гаворак. Тэрміналагічныя фразеалагізмы трапляюць у літаратурную мову з гаворак, часцей дзякуючы пісьменнікам. Як паказваюць слоўнікі, у літаратурнай мове замацавалася пакуль што невялікая колькасць такіх адзінак, напрыклад, ФСБМ фіксуе 11 назваў раслін: анюціны вочкі, бабіна лета, брат-сястра, воўчае лыка, гусіныя -344-

Элизе Ожешко посвящается... лапкі, зязюльчын лён, зязюльчыны слёзы, іван-ды-мар я, курыная слепата, львіны зеў, мядзвежае вуха. У дыялектнай мове іх значна больш. У нашай асабістай картатэцы, створанай на матэрыяле дыялектных крыніц, налічваецца каля 300 фразеалагізмаў (валова вочка пупок палявы, воўча лада вязель, заячы скок малачай, ластаўчын лянок казялец, просты сляз мальва ) (тут і далей прыклады з адпаведнымі значэннямі выкарыстаны пераважна з РСТС). Заўважаецца пэўная выбіральнасць аб екта фразеалагічнай намінацыі. Як правіла, фразеалагізмы ствараюцца ў дачыненні да прадстаўнікоў дзікай прыроды, якія не маюць ці маюць невялікае гаспадарчае значэнне. Гэта назвы прадметаў, што характарызуюцца нейкай адметнасцю формы, функцыі, прызначэння. Імі ахоплена (паводле звестак нашай картатэкі) 108 раслін, напрыклад: адуванчык, блёкат, браткі, буякі, раска, расянка, сівец, святаяннік, чартапалох. Абсалютная большасць назваў раслін утворана шляхам пераасэнсавання словазлучэнняў, перанесеных з жывёльнага свету на раслінны ці з расліннага на раслінны: воўчае вока мудранка, воўчая ступа герань, жабіныя вочкі незабудкі, казліная барада сівец, кароўе малако зарніца, кацячыя лапкі гусялапка, кашачыя лапкі агаткі, коньскія пішчы плюшчай, курыная лапка расходнік, лятучая мыш блёкат, паўёў хвост рагулькі, свіная шэрсць сівец. Перанос словазлучэнняў адбываецца праз параўнанне рэаліяў пераважна на аснове іх падабенства. Невыпадкова фразеалагізмы маюць структуру «прыметнік + назоўнік», здольную праз канкрэтнае лексічнае напаўненне выражаць жывыя кампаратыўныя сувязі, ствараючы прадметна-характарыстычнае вобразнае ўяўленне пра тыя ці іншыя з явы. Нярэдка паняцце, абазначанае фразеалагізмам, перадаецца праз уяўны, нерэальны вобраз, і гэтым дасягаецца незвычайнасць, арыгінальнасць намінацыі: буслінае малако малачай, буслова рэпа раска, вужовае малако малачай, жабеча хвойка хвошч балотны, жабіна дзяружка раска, жабіна капуста раска, жабіна мыла капытнік, жабіна цыбуля сіт, жабіны кубачкі панікніца, заячы хмель вязель, зязюліна мыла ўвярэднік, зязюліны ручнікі купена, кацячыя яблыкі плод бульбы пасля цвіцення, коньскае мыла лотаць, сабачае мыла мыльнік. Адносна нешматлікую групу складаюць фразеалагізмы з антрапацэнтрычнай вобразнай асновай і тыя, што абавязаны сваім утварэннем прадметам нежывой прыроды: адамава барада сівец, -345-

ЧАСТЬ II дзень і ноч братаўка, мужаскае сэрца лілея матрагон, начная цень тайнік, сінія галовы буякі, сямёнава кроў крываўнік, царская карона лілея чырвонага колеру, царская свечка дзіванна, царскія кудры хвошч. Нярэдка фразеалагізмы канцэнтруюць у сабе нацыянальна-культурную семантыку, звязаную з фальклорам, павер ямі, з уяўленнямі пра магічную, звышнатуральную сілу, гаючыя якасці прадметаў расліннага свету. Так, фразеалагізмы іванава галава званочак, іванава кроў крываўнік, іванькавы шапачкі званочак, іван посны купалка, светаянскі агеньчык светлячок, янавы галоўкі купальнік, арніка сваім утварэннем абавязаны назве летняга свята Іван (Ян) Купала, на час якога прыпадае найвышэйшы росквіт усяго жывога ў прыродзе. Гэтую групу дапаўняюць «пятроўскія» фразеалагізмы, напрыклад, святога пятра ключыкі першацвет, прымула. Значную групу складаюць фразеалагізмы, у аснову якіх пакладзена рэлігійнае светабачанне, звязанае з імем божым: божае крэсла плюшнік ворлікалісты, божае чало падтыннік, божая раса расянка, божая ручка ятрышнік, божыя слёзкі гваздзіктравянка, дрэўка божа палын мяцёлачны, лянок божы крапінец звычайны, божай мацеры сарочка адуванчык, божае мацеры сон купальнік, божэй мацеры тройца званец, лянок божай мацеры крынічнік лекавы, слёзы божай мацеры гваздзік-травянка, хрыстова кроў святаяннік. Боскаму ўвасабленню дабра і справядлівасці ў народным светаразуменні супрацьпастаўляюцца цёмныя, злыя сілы. Абагульненым выразнікам іх у беларускай міфалогіі выступае чорт. Назва гэтай міфічнай істоты пакінула след і ў вобразнай структуры фразеалагізмаў. З кампанентам чортавы ўтвораны наступныя выразы: чортава барада сівец, чортава ручка ятрышнік, чортава срэбра падтыннік, чортаў палец таемнік, чортаў перапалох скочкі, чортавы галоўкі панікніца, чортавы капыцікі капытнік, чортавы пазуры татарнік. Вытокі фразеалагізма могуць дачыняцца да даўніх, сёння забытых уяўленняў пра чалавека і прыроду, мець сувязь з архаічнымі язычніцкімі вераваннямі. Падставай утварэння фразеалагізма зязюліны (зязюльчыны) слёзы ятрышнік з явілася асэнсаванне ўсходнімі славянамі зязюлі як сімвала «адзіноцтва, нешчаслівай жаночай долі» [5, с. 72]. Фразеалагізмы-тэрміны сведчаць пра спрадвечную еднасць беларуса з навакольнай прыродай, пра здольнасць бачыць яе -346-

Элизе Ожешко посвящается... прыгажосць і ацэньваць гэтую прыгажосць вербальна. Ад фразеалагізмаў вее незвычайнай цеплынёй і замілаваннем, выпраменьваецца культурная энергія, якой наэлектрызавана іх вобразна-кампанентная структура. У шэрагу выразаў назоўнікавыя і прыметнікавыя кампаненты маюць памяншальныя і памяншальна-ацэначныя формы, з дапамогай якіх узмацняецца станоўчая канатацыя ўсёй фразеалагічнай канструкцыі: авечыя слёзкі сачавіца, баранец божы бакас, бараннія наскі гатунак яблыкаў, богава крэсалка вырачка, божжа крэўка святаяннік, буськовы коскі бусельнік, зязюльчын лянец зязюлін лён, зязюльчыны панчошкі першацвет, прымула, зязюліны ручнічкі ятрышнік, канячыя капыткі падалешнік, козья бародка грыбная капуста, конскія капыцікі капытнік, макрачкі-рабачкі кветкі ляшчыны, малыя козлікі крапінец чубаты, мядзвежыя вушкі дзіванна, ракавыя шыйкі драсён, свіныя гурочкі касач вадзяны жоўты, шчыранькі добрык баравік. У лексічным складзе фразеалагізмаў амаль няма слоў-кампанентаў, якія ў свабодным ужыванні выяўляюць негатыўную экспрэсію. Але калі нават такія кампаненты зрэдку і сустракаюцца, то ў фразеалагізме іх адмоўная афарбоўка нейтралізуецца, страчваецца: буськоў гной порхаўка, ваўчыныя бздзіны порхаўка, катовы муткі канюшына альпійская. Як адзначалася, расліны, ахопленыя фразеалагічнымі найменнямі, маюць, як правіла, слабае ці нулявое гаспадарча-спажывецкае значэнне, таму ў дачыненні да іх праяўляецца агульная ў дыялектнай мове заканамернасць: «Нязначная роля прадмета ў вытворчай практыцы ці побыце садзейнічае ўзнікненню вялікай колькасці розных назваў або іх словаўтваральных і фанетычных варыянтаў» [6, с. 168]. Так, са значэннем спарыння бытуе каля 10 фразеалагічных утварэнняў: валовая сіла, варонін (вароні) зуб, вароняе (вароне) вочка, зайцаў пірог, чорны насок, чорныя зубы, чортаў зуб. Некалькімі фразеалагізмамі абазначаюцца такія расліны, як братаўка, гусялапка, дзіванна, званочак, казялец, малачай, незабудка, падбел, панікніца, сівец, чыстацел, ятрышнік і інш. Адзначаная заканамернасць адбіваецца і на семантычнай структуры фразеалагізмаў. Шэраг выразаў характарызуецца семантычнай няўстойлівасцю, што прыводзіць да развіцця міждыялектнай полісеміі. Так, у розных гаворках буслава малако гэта і ма- -347-

ЧАСТЬ II лачай, і мыльнік, варонін (варонні) сыр спарыння і порхаўка, ракавыя шыйкі драсён і чальчак, сабачы язык касталом і ландыш. Асобныя фразеалагізмы суадносяцца з трыма і болей аб ектамі: брат і сястра браткі, зарніца, фіялка, валовы язык пакрывец, рагацік языковы, пеўнік стракаты, зязюліны (зязюльчыны) ручнікі (ручнічкі) купена, ятрышнік, крапінец звычайны, курыная (курача, курачча, курач я) слепата кураслеп, зубнік, мінушкі, зарніца, казялец, крынічнік-дуброўка, пупок палявы, незабудка, пярэсна. Фітафразеалогія сведчыць, што нашы продкі разглядалі прыроду не толькі як крыніцу забеспячэння сваіх матэрыяльна-спажывецкіх інтарэсаў. Для іх прырода гэта і палац пад адкрытым небам, у якім кожная расліна цешыць душу сваёй прыгажосцю, выклікае жаданне выказаць адносіны да гэтай прыгажосці у незвычайнай, паэтычнай форме. Скарачэнні ВКС Каспяровіч, М.І. Віцебскі краёвы слоўнік / М.І.Каспяровіч. Віцебск, 1927. 368 с.; ЗНФ Лепешаў, І.Я. З народнай фразеалогіі: Дыферэнцыяльны слоўнік / І.Я.Лепешаў. Мінск: Выш. шк., 1991. 110 с.; КСУМ Бялькевіч, І.К. Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны / І.К.Бялькевіч. Мінск, 1970. 511 с.; РСТС Раслінны свет: Тэматычны слоўнік. Мінск: Бел. навука, 2001. 655 с.; СДФГ Даніловіч, М.А. Слоўнік дыялектнай фразеалогіі Гродзеншчыны / М.А.Даніловіч. Гродна: ГрДУ, 2000. 267 с.; ТС Тураўскі слоўнік: у 5 т. Мінск: Навука і тэхніка, 1982 1987; ФСБМ Лепешаў, І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы: у 2 т. / І.Я.Лепешаў. Мінск: БелЭН, 1993. Спіс літаратуры 1. Верас, З. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік / З. Верас. Вільня: Выд. газеты «Голас беларуса», 1924. 75 с. 2. Киселевский, А.И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь / А.И. Киселевский. Минск: Наука и техника, 1967. 159 с. 3. Мокиенко, В.М. Славянская фразеология / В.М. Мокиенко. М.: Высш. шк., 1989. 287 с. 4. Жуков, В.П. Русская фразеология / В.П. Жуков. М.: Высш. шк, 1986. 310 с. 5. Коваль, У.І. Народныя ўяўленні, павер і і прыкметы / У.І. Коваль. Гомель: Беларус. агенцтва навукова-тэхн. і дзелавой інфармацыі, 1995. 180 с. 6. Блінава, Э. Беларуская дыялекталогія / Э. Блінава, Е. Мяцельская. Мінск: Выш. шк., 1980. 304 с. -348-