BIBLIOTEKARZ PODLASKI NR 2/2018 (XXXIX)

Transkrypt

1 BIBLIOTEKARZ PODLASKI NR 2/2018 (XXXIX)

2 BIBLIOTEKARZ PODLASKI OGÓLNOPOLSKIE NAUKOWE PISMO BIBLIOTEKOZNAWCZE I BIBLIOLOGICZNE RADA REDAKCYJNA Łukasz Zabielski Książnica Podlaska im. Ł. Górnickiego Redaktor naczelny Helena Bilutenko Grodzieński Państwowy Uniwersytet im. J. Kupały, Białoruś Jolanta Gadek Książnica Podlaska im. Ł. Górnickiego Leokadija Kairelienė Biblioteka im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk, Wilno, Litwa Patryk Suchodolski Książnica Podlaska im. Ł. Górnickiego Michał Siedlecki Książnica Podlaska im. Ł. Górnickiego Halina Turkiewicz Uniwersytet Edukologiczny, Wilno, Litwa REDAKTORZY TEMATYCZNI Bibliotekoznawstwo dr hab. Anna Nosek, Uniwersytet w Białymstoku Nauki o literaturze dr Michał Siedlecki, Książnica Podlaska im. Ł. Górnickiego Historia dr Iwona Kulesza-Woroniecka, Uniwersytet w Białymstoku Recenzje, kronika mgr Grzegorz Kowalski, Książnica Podlaska im. Ł. Górnickiego REDAKCJA JĘZYKOWA Język polski dr Anetta Strawińska, Uniwersytet w Białymstoku Język angielski dr Jacek Partyka, Uniwersytet w Białymstoku Język rosyjski dr Aleksander Janiszewski, Politechnika Kijowska język rosyjski dr Krzysztof Rutkowski, Uniwersytet w Białymstoku Język ukraiński mgr Irena Szewczenko, Wydział Filologiczny UwB RADA NAUKOWA prof. Jarosław Ławski Katedra Badań Filologicznych Wschód Zachód UwB Przewodniczący prof. Andrzej Baranow Uniwersytet Edukologiczny, Wilno, Litwa prof. Mariya Bracka Narodowy Uniwersytet im. T. Szewczenki, Kijów, Ukraina prof. Piotr Chomik Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku prof. Małgorzata Komza Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Wrocławski prof. Urszula Kowalczuk Uniwersytet Warszawski, Warszawa prof. Natalia Maliutina Odeski Narodowy Uniwersytet im. I. Miecznikowa, Ukraina prof. Swietłana Musijenko Grodzieński Państwowy Uniwersytet im. J. Kupały, Białoruś dr Sigitas Narbutas Biblioteka im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk, Wilno, Litwa dr Daiva Narbutienė Biblioteka im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk, Wilno, Litwa dr Zhivka Vasielieva Radeva Uniwersytet im. św. św. Cyryla i Metodego, Wielkie Tyrnowo, Bułgaria prof. Rościsław Radyszewski - Narodowy Uniwersytet im. T. Szewczenki, Kijów, Ukraina prof. em. Jadwiga Sadowska Uniwersytet w Białymstoku prof. Włodzimierz Szturc Uniwersytet Jagielloński, Kraków Wersją referencyjną Bibliotekarza Podlaskiego. Ogólnopolskiego Naukowego Pisma Bibliotekoznawczego i Bibliologicznego jest wersja papierowa. Lista recenzentów artykułów naukowych publikowanych na łamach Bibliotekarza Podlaskiego jest podawana na stronie internetowej czasopisma: Współwydawcą oraz instytucją finansującą niniejszy numer jest Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Copyright by Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku Kwartalnik, nakład 300 egz. ISSN Adres redakcji: KSIĄŻNICA PODLASKA im. Łukasza Górnickiego ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14A Białystok bibliotekarz.redakcja@ksiaznicapodlaska.pl Skład: ZNAKI Teresa Muszyńska, znaki@home.pl Druk:

3 Franciszek Skaryna z Połocka fresk, Uniwersytet Padewski

4 REDAKTORZY NAUKOWI NUMERU: Prof. dr hab. Swietłana Musijenko (Grodzieński Państwowy Uniwersytet im. Janki Kupały, Białoruś) Dr hab. Anna Janicka, prof. UwB (Zakład Filologicznych Badań Interdyscyplinarnych w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu w Białymstoku) Dr Łukasz Zabielski (Dział Naukowy Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku)

5 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Spis treści A. Franciszek Skaryna 1. Anna Alsztyniuk, Жыццё і творчасць Францыска Ска- рыны ў літаратурнай інтэрпрэтацыі Алега Лойкі (Раман-эсэ Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае) 2. Anna Sakowicz, Асэнсаванне асветніцкай дзейнасці і творчай спадчыны Францыска Скарыны Уладзімірам Калеснікам 3. Halina Twaranowicz, Духоўны патэнцыял творчай спадчыны Францыска Скарыны 4. Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans 5. Aleś Brazgunow, Паэтычная спадчына Францішка Скарыны 6. Walentyna Sobol, Дяч двох великих традицій. Скорина і Україна 8. Swietłana Musijenko, Деятельность и творчество Франциска Скарины в контексте европейской культуры 9. Elena Vostrikova, Эпоха Скарыны ў чэшскай літаратуры і культуры 10. Hanna Barvenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny B. Obrazy XIX wieku 1. Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach Mickiewicza ( Sonety krymskie ), Norwida ( Vade-mecum ) i Baudelaire a ( Kwiaty zła ) 2. Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? 3. Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach oczami krytyki C. Ku współczesności 1. Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i Noc czyli Ukój Leopolda Staffa

6 Spis treści 2. Łukasz Kucharczyk, Ciało i wszechświat. Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Lema 3. Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej 4. Marcin Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej D. Recenzje naukowe 1. Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady romantyczny wizerunek na płótnie [rec. P. Kane, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady, Toronto 2016 (prwd. 1859)] 2. Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki [rec. S. Łajewska-Szypluk, Porta Supraśla. Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera, Supraśl 2017] 3. Paweł Ostaszewski, Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią [rec. G. Marzec, Ekonomia pamięci, Warszawa 2016] 4. Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej [rec. M. Świetlicki, Kiedy chłopcy zostają mężczyznami? Męskość jako projekt w prozie Serhija Żadana, Wrocław 2016] E. Sprawozdania 1. Jarosław Ławski, Międzynarodowa Konferencja Naukowa Między Odessą, Kijowem a Wilnem. Idee syjonistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej. Twórcy literackie echa język, Białystok Tykocin 8-9 maja 2018 roku. Sprawozdanie 2. Anna Alsztyniuk, Międzynarodowa Konferencja Naukowa Literatura białoruska w Polsce wczoraj i dziś, Białystok r. Sprawozdanie 3. Małgorzata Burzka-Janik, Ogólnopolska Konferencja Naukowa Literackie podróże do wnętrza ziemi. Wizje idee symbole, Tarnowskie Góry, 6-7 kwietnia 2018 roku. Sprawozdanie Bibliotekarz Podlaski

7 Table of contents A. Francysk Skaryna 1. Anna Alsztyniuk, The Life and Works of Francysk Skaryna in a Literary Interpretation by Oleg Łojko (The Novel-Essay Francysk Skaryna, abo Sonca Maładzikowaje ) 2. Anna Sakowicz, Uładzimir Kalesnik s Reflections on the Views and Poetic Inheritance of Francysk Skaryna 3. Halina Twaranowicz, The Spiritual Potential of Francysk Skaryna s Artistic Legacy 4. Anna Janicka, The 19-Century Polish Tidings of Francysk Skaryna. An Overview 5. Aleś Brazgunow, The Poetic Heritage of Fancysk Skaryna 6. Walentyna Sobol, An Activist of Two Great Traditions: Skaryna And Ukraine 8. Swietłana Musijenko, The Life and Works of Francysk Skaryna in the Context of European Culture 9. Elena Vostrikova, The Skaryna Era in Czech Literature and Culture 10. Hanna Barvenava, The Renaissance Costume in the Illustrations Included in the Bible Published by Francysk Skaryna B. Depictions of the 20th Century 1. Grzegorz Igliński, The Romantic Being on the Road : On the Travel Cycles by Mickiewicz ( Crimean Sonnets ), Norwid ( Vade-mecum ) and Baudelaire ( The Flowers of Evil ) 2. Krzysztof Korotkich, Didn t Romantics Like Children? 3. Monika Kostaszuk-Romanowska, Stage Adaptations of Juliusz Słowacki s Dramas from 2005 to 2009 as Viewed by Critics. A Handful of Reflections Before Yet Another Jubilee Bibliotekarz Podlaski 7

8 Table of contents C. Towards the Present and the Future 1. Kamil Barski, Sex, Nature, Martyrology and Night: Leopold Staff s Ukój 2. Łukasz Kucharczyk, The Body and the Universe. Corporeality in Stanisław Lem s Return from the Stars 3. Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag in the Perspective of Aristotle s Poetics 4. Marcin Studziński, On Agnieszka Osiecka s Ballada wagonowa D. Reviews 1. Joanna Wildowicz, Wanderings of an Artist. Canada s Indian Legacy. The Romantic Image on Canvas [rec. P. Kane, Wanderings of an Artist among the Indians of North America (1859), Toronto 2016] 2. Mariusz Zemło, A Seedbed of Art in Supraśl [rec. S. Łajewska-Szypluk, Porta Supraśla, Suprasl 2017] 3. Paweł Ostaszewski, The Relation Between Memory and Economics According to Grzegorz Marzec [rec. G. Marzec, Ekonomia pamięci (The Economics of Memory), Warsaw 2016] 4. Jarosław Poliszczuk, Patriarchal and Modern Masculinity [rec. M. Świetlicki, When Do Boys Become Men? Masculinity as a Project in Serhij Żadan s Prose, Wroclaw 2016] E. Reports 1. Jarosław Ławski, The International Conference Between Odessa, Kiev and Vilnius. Zionist Ideas in Central and Eastern Europe. Activists Literary Echoes Language, Białystok Tykocin, 8-9 May, A report. 2. Anna Alsztyniuk, The International Conference Belarussian Literature in Poland: Past and Present, Białystok, May, A report. 3. Anna Alsztyniuk, The International Conference Belarussian Literature in Poland: Past and Present, Białystok, May, A report Bibliotekarz Podlaski

9 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk * Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytet w Białymstoku Жыццё і творчасць Францыска Скарыны ў літаратурнай інтэрпрэтацыі Алега Лойкі (Раман-эсэ Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае) Summary: The article analyzes Oleg Łojko s novel-essay Francysk Skaryna, abo Sonca Maladzikowaje. A special attention is paid to the way of presenting the life and works of Francysk Skaryna, a Belarussian humanist, printer, publisher, and translator of the Bible into the old Belarussian. After years of research, Łojko published a literary profile of Skaryna, created to a large extent by his creative imagination. In an original way, the researcher connected the views and peculiarities of the style of a literary historian with the freedom of poetic associations and imagery, which influenced the generic and stylistic features of the novel. In the novel, Łojko s attention is primarily focused on the way of presenting the internal experiences and thoughts of Francysk Skaryna. Key words: literary scholar, poet, novel-essay, printer, humanist, traditions, artistic interpretation, narrator, hypotheses, delineation. * Anna Alsztyniuk dr, literaturoznawca, asystent w Katedrze Filologii Białoruskiej w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania badawcze: literatura białoruska XX wieku, najnowsza literatura białoruska, problem autobiografizmu. Ostatnio wydała monografię Prablema aǔtabìâgrafìzmu ǔ tvorčascì Ânkì Brylâ (Białystok 2017). 9

10 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki (powieść-esej Francysk Skaryna, abo Sonca Maładzikowaje) Streszczenie: W artykule dokonano analizy powieści-eseju Francysk Skaryna, abo Sonca Maładzikowaje Olega Łojki, znanego poety i literaturoznwcy. Zwrócono uwagę na sposób szczególny ukazania w utworze życia i twórczości Franciszka Skaryny, białoruskiego humanisty, drukarza, wydawcy, tłumacza Biblii na język starobiałoruski. Po wieloletnich badaniach O. Łojko opublikował literacką sylwetkę Skaryny, utworzoną w dużym stopniu przez swoją twórczą wyobraźnię. W oryginalny sposób badacz połączył w powieści-eseju poglądy i stylistykę historyka literatury ze swobodą poetyckich skojarzeń i obrazowania, co wpłynęło na gatunkowo-stylistyczne cechy powieści, a uwaga została przeniesiona na sposób przedstawienia portretu psychologicznego Franciszka Skaryny, jego przeżyć wewnętrznych i myśli. Słowa-klucze: literaturoznawca, poeta, powieść-esej, drukarz, humanista, tradycje, interpretacja artystyczna, narrator, hipotezy, portret psychologiczny. Францыск Скарына знакавая постаць у гісторыі культуры Беларусі. Аднак, як ні парадаксальна, спадчына асветніка-гуманіста, усходнеславянскага першадрукара, вучонага-медыка, батаніка, астранома сталася аб ектам увагі ў Беларусі толькі на пачатку ХХ стагоддзя 1. Разам з першымі працамі літаратуразнаўцаў, гісторыкаў, філасофаў і культуролагаў з явіліся і спробы мастацкага асэнсавання асобы і дзейнасці слаўнага сына полацкай зямлі. Мастацкая ж Скарыніяна адлічваецца ад вядомага верша Максіма Багдановіча Безнадзейнасць з цыклу Старая Беларусь зборніка Вянок (1913), дзе паэт згадвае 1 У 1917 годзе быў адзначаны юбілей з нагоды 400-годдзя выдання Францыскам Скарынам Псалтыра, а ў 1925 годзе святкавалася 400-годдзе выхаду ў свет Апостала. З гэтага часу спадчына першадрукара пачала даследавацца актыўней. 10 Bibliotekarz Podlaski

11 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Скарыну як лекара цялеснага 2, адзначыла Ірына Багдановіч. На працягу гадоў да мастацкага асэнсавання лёсу і подзвігу вялікага палачаніна звярталіся Максім Гарэцкі (Фантазія, 1921), Сымон Хурсік (Францішак Скарына, 1926), Мікола Садковіч і Яўген Львоў (Георгій Скарына, 1951), Анатоль Клышка (Францыск Скарына, альбо Як да нас прыйшла кніга, 1983), Максім Танк (Гравюры Скарыны, 1986), Алесь Петрашкевіч (Напісанае застаецца, 1978 і Прарок для Айчыны, 1990), Мікола Арочка (Судны дзень Скарыны, 1990) і інш. Жыццёвы шлях Францыска Скарыны ўзнаўляўся ў іх творах па-рознаму, але трэба падкрэсліць, што адрозненні ва ўспрыманні і рэпрэзентацыі Ф. Скарыны пісьменнікамі розных перыядаў не выключалі адзінай выразнай сэнсавай дамінанты, што заключалася ў артыкуляванні думкі пра гуманістычную і асветніцкую накіраванасць яго дзейнасці 3. Зразумела, стварэнне пісьменнікамі вобразаў, мастацкіх рэпутацый гістарычных дзеячаў, дзеячаў культуры, бясспрэчна суб ектыўнае ў сваёй аснове 4. Раман-эсэ Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае вядомага беларускага паэта, пісьменніка, літаратуразнаўца, крытыка, перакладчыка, прафесара Алега Лойкі ( ) пабачыў свет у 1990 годзе. Трэба згадаць, што ў гэтым творы быў выкарыстаны не ўвесь сабраны пісьменнікам матэрыял пра Францыска Скарыну. Своеасаблівым працягам рамана-эсэ стала напісаная крыху пазней аповесць Скарына на Градчанах (1990), у аснову якой ляглі факты пражскага перыяду жыцця ўсходнеславянскага першадрукара. У гэтым творы А. Лойка канцэнтруецца на вобразах дзяцей геніяльнага палачаніна. Аўтар рамана-эсэ належыць да прадстаўнікоў так званага філалагічнага пакалення, дзяцей вайны, якія, спазнаўшы Franciszek Skaryna 2 І. Багдановіч, Асэнсаванне постаці Францыска Скарыны ў творчасці беларускіх пісьменнікаў-святароў 1920-х гг., [online], [доступ: ]. 3 В. Ю. Бароўка, Мастацкая інтэрпрэтацыя асобы і дзейнасці Францыска Скарыны як аксіялагічная праблема (на матэрыяле беларускай прозы ХХ стагоддзя), [online], [доступ: ]. 4 Тамсама. Bibliotekarz Podlaski 11

12 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki на пачатку жыцця жахі вайны, смерці і разбурэння, пасля яе заканчэння ўсёй душой імкнуліся ўвабраць у сябе як мага больш гуманнага, добрага, светлага як антыпод перажытаму. А найбольш цэласнай, поўнай навукай аб чалавеку, з яўляецца ні што іншае, як літаратуразнаўства 5. У сваіх літаратурных даследаваннях 6 А. Лойка займаўся праблемамі гістарычнага развіцця беларускай літаратуры, узаемасувязямі і ўзаемадачыненнямі літаратуры і фальклору, станаўленнем мастацкай індывідуальнасці шэрагу пісьменнікаў: Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Максіма Гарэцкага, Максіма Танка. Творчае здзяйсненне А. Лойкі пачыналася з паэзіі, якой ён быў верны ўсё жыццё 7, аднак свой арыгінальны ўнёсак пакінуў і ў беларускай прозе. Сапраўднай культурнай падзеяй стаў выхад у 1982 годзе рамана-эсэ А. Лойкі Янка Купала 8, першай напісанай беларусам і пра беларуса кнігай, што пабачыла свет у вядомай серыі Жизнь замечательных людей. Разнастайнасць зацікаўленняў і энцыклапедычныя веды аказалі ўплыў і на плён яго пісьменніцкай дзейнасці. У сваіх творах А. Лойка выступае адначасова ў іпастасі паэта і літаратуразнаўца, што знайшло адлюстраванне ў жывой, 5 К. Бялятка, Да 85-годдзя з дня нараджэння А. А. Лойкі, [online], pisateli.by/2016/loika.htm, [доступ: ]. 6 А. Лойка з яўляецца аўтарам наступных літаратуразнаўчых прац: Адам Міцкевіч і беларуская літаратура, Мінск 1959; Новая зямля Якуба Коласа: вытокі, веліч хараство, Мінск 1961; Беларуска-польскія літаратурныя ўзаемасувязі ў ХХ ст., Мінск 1963; Максім Багдановіч, Мінск 1966; Сустрэчы з днём сённяшнім, Мінск 1968; Беларуская паэзія пачатку ХХ стагоддзя: Некаторыя заканамернасці і асаблівасці, Мінск 1972; Паэзія і час (зборнікі літаратурна-крытычных артыкулаў і творчых партрэтаў, Мінск 1981; Гісторыя беларускай літаратуры: Дакастрычніцкі перыяд. у 2-х ч., Мінск ; Старабеларуская літаратура, Мінск 2001; Роўнакутны трохвугольнік, або ад Палямона да Максіма Танка, Мінск А. Лойка выдаў паэтычныя зборнікі: На юначым шляху. Вершы, Мінск 1959; Задуменныя пралескі, Мінск 1961; Дарогі і летуценні, Мінск 1963; Блакітнае азерца, Мінск 1965; Каб не плакалі кані, Мінск 1967; Дзівасіл, Мінск 1969; Калі ў дарозе ты, Мінск 1971; Шчырасьць, Мінск 1973; Пачуцьці, Мінск 1976; Лінія жыцьця, Мінск 1978; Скрыжалі, Мінск 1981; Няроўныя даты, Мінск 1983; Грайна, Мінск 1986; Пралескі ў акопах, Мінск 1987; Балады вайны і міру, Мінск 1989; Талая вясна, Мінск Гэты твор на беларускай мове вядомы пад назвай Як агонь, як вада..., Мінск Bibliotekarz Podlaski

13 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki вобразнай, эсэістычнай форме выкладу 9 і абумовіла іх сюжэтнакампазіцыйную структуру. Пры тым яго творчасць азорана сапраўдным гуманізмам, улюбёнасцю ў жыццё і людзей. Яна выпраменьвае як самую вялікую каштоўнасць на зямлі веру ў чалавека, у яго стваральныя магчымасці. Шлях да дабра, чысціні, светласці ў чалавеку заўсёды ідуць праз сумненні і пакуты 10. Па прызнанні самога А. Лойкі, аднойчы Уладзімір Караткевіч у доме адпачынку Саюза пісьменнікаў у Дубултах параіў яму: Захочаш па-сур ёзнаму пісаць прозу, чытай энцыклапедыі! 11. Cловы адной з самых яркіх постацей у беларускай літаратуры ХХ стагоддзя, выдатнага прадстаўніка гістарычнай прозы былі ўдзячна прыняты А. Лойкам. Менавіта знойдзеная ў энцыклапедыі інфармацыя пра Фаўста ў значнай ступені паўплывала на яго працу над творам, прысвечаным першадрукару, асветніку, гуманісту Францыску Скарыне: Franciszek Skaryna Матэрыял па Скарыніяне фактычны мне быў дастаткова знаны даўно. Усе гіпотэзы таксама. Але штуршком, з якога ўзнікла, нарэшце, рашучасць, было напатканне прозвішча Фаўста ў энцыклапедыі, дзе значыліся гады яго жыцця, і я ўбачыў, што ён быў сучаснікам Скарыны. (...) У сувязі з гэтым я і выпісаў персаналію, звязаную з гісторыяй Еўропы ХІІІ ХVI стст. Папярэднікі, сучаснікі Скарыны 12. Разгортваючы жыццёва-творчы шлях беларускага першадрукара, пісьменнік паставіў перад сабой няпростую задачу: паказаць 9 В. П. Рагойша, Алег Антонавіч Лойка (Да 75-годдзя з дня нараджэння), [online], [доступ: ]. 10 В. В. Козіч, Алег Антонавіч Лойка (Да 70-годдзя з дня нараджэння), [online], [доступ: ]. 11 А. Лойка, Уладзімір Караткевіч, або Паэма Гарсія Лойкі, [у:] Караткевіч: вядомы і невядомы. Зборнік эсэ, вершаў, прысвячэнняў, уклад. А. Верабей, М. Мінзер, С. Панізнік, Мінск 2010, с Скарына сярэднявечны, Скарына адраджэнскі: [гутарка з Алегам Лойкам з нагоды выхаду ў свет рамана-эсэ Францішак Скарына, або Сонца маладзіковае ], [у:] С. Кавалёў, Літаратура Вялікага Княства Літоўскага XVI пачатку XVII ст.: феномен культурнага памежжа, Мінск 2011, с Bibliotekarz Podlaski 13

14 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Францыска Скарыну (ад яго нараджэння да смерці) у культурнагістарычным кантэксце, каб чытач мог лепш зразумець яго героя і належным чынам ацаніць абставіны, у якіх ён працаваў. Форма рамана спрыяла раскрыццю велічы асобы Францыска Скарыны, адлюстраванню складанасці яго лёсу і гістарычнага часу. Пры тым А. Лойка выйшаў за межы традыцыйнага раманнага твора і плённа выкарыстаў магчымасці сінтэзу рамана і эсэ. Свабодная кампазіцыйная структура твора, суб ектыўнасць выказвання, эмацыянальная насычанасць, псіхалагізм характэрныя рысы рамана-эсэ А. Лойкі. Дакладна выказалася аб паэтыцы твора У. Верына: Пласт міфаў, паданняў, легенд, прыпавесцяў надзвычай багаты ў рамане, як багата ў ім і фактаграфічнай дакладнасці. Але кожнае ўвядзенне ўяўнага дыялогу, сну ці фактаграфіі мае абагульняючую аснову, што робіць раман-эсэ цэласным 13. Асаблівае месца ў жанрава-стылёвай фактуры твора займае вобраз апавядальніка, за якім выразна бачыцца сам А. Лойка, літаратуразнаўца і паэт. Як даследчык, пісьменнік абапіраецца на разнастайныя крыніцы: дакументы, архіўныя звесткі, працы літаратуразнаўцаў і гісторыкаў. У цэнтры ўвагі пісьменніка-паэта знаходзіцца духоўны свет Францыска Скарыны, яго філасофскаэтычныя погляды, ідэалы і каштоўнасці. Пісьменнік узбагачае твор ўласнымі інтуітыўнымі здагадкамі і гіпотэзамі адносна перажыванняў і думак першадрукара. Аднак свае меркаванні аб жыцці Францыска Скарыны А. Лойка выказвае, пазбягаючы адказаў на спрэчныя пытанні, якія дагэтуль хвалююць даследчыкаў. Ён падкрэслівае ў інтэрв ю з Сяргеем Кавалёвым, што загадкавыя факты ў лёсе Францыска Скарыны застаюцца загадкавымі і, гаворачы аб жыццёвых перыпетыях першадрукара, пісьменнік наўмысна пазбягае мастацкага вымыслу, ставіць шмат рытарычных пытанняў: 13 У. Верына, Скарыніяна ў беларускай мастацкай эсэістыцы 1980-х гг. (А. Лойка «Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае», У. Караткевіч «Подзвіг Францыска Скарыны»), [у:] Віленскія выданні Францыска Скарыны ў кантэксце эпохі Адраджэння: да 490-годдзя кнігадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім. Матэрыялы ІV Скарынаўскіх чытанняў (Мінск, 27 кастрычніка 2012 г.), пад рэд. І. Э. Багдановіч, Мінск 2014, с Bibliotekarz Podlaski

15 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Я намагаўся пісаць так, каб ніякія новыя матэрыялы не паставілі мяне як аўтара ў нялоўкае становішча. Месцамі я быў некатэгарычны, месцамі, раздвойваючы адказ, не даваў канчатковага адказу, множачы пытанні, множачы гіпотэзы. Я хацеў быць верагодным, бо ўпэўнены, што толькі ў верагоднае чытач паверыць, як прыме ён і неверагоднае, калі яно як неверагоднае і будзе яму пададзена, дзеля адкрыцця большага: Праўды, Гісторыі, яе Духу, яе Поступу 14. Franciszek Skaryna Пры тым трэба падкрэсліць, што шырокі дыяпазон літаратуразнаўчых і творчых інтарэсаў А. Лойкі, яго творчая інтуіцыя, вядома, спрыялі дакладнасці выкладаемых фактаў, верагоднасці ў адлюстраванні жыццёвых абставін Францыска Скарыны. А. Лойка вырашыў, што героямі яго рамана-эсэ будуць рэальныя персанажы і адмовіўся ад прыдуманых герояў. Таму на старонках твора з яўляюцца шматлікія гістарычныя постаці: Габсбургі, Ягелоны, чэшскі кароль Фердынанд, віленскія (Гаштаўт, Канстанцін Астрожскі, Радзівілы) і кракаўскія (Кшыцкі, Таміцкі) магнаты, выдатныя прадстаўнікі Сярэднявечча і Адраджэння (Мікалай Капернік, Эразм Ратэрдамскі). Дзякуючы ўвядзенню ў раман-эсэ групы герояў, якая называецца кветкамі сярэдневякоўя, доктара магіі Ёгана Фаўста, чарнакніжніка пана Твардоўскага, каралеўскага блазна Станіслава Станьчыка, героя сярэдневяковай Прагі глінянага Голема, пісьменнік можа, з аднаго боку, глыбей пранікнуць у гісторыю скарынаўскай эпохі, а з другога, па кантрасту лепш выявіць духоўны свет Францыска Скарыны. Гэтыя яркія постаці з яўляюцца перад друкаром ні то ў сне, ні то на яве, у самыя істотныя моманты жыцця. У размовах з імі выразна выяўляецца характар Францыска Скарыны, яго памкненні і адчуванні: Душу трэба ратаваць, а не прадаваць, катэгарычна не згаджаўся доктар Скарына. І вы думаеце ўратаваць яе друкам? усклікнуў Фаўст. 14 Скарына сярэднявечны, Скарына адраджэнскі, с Bibliotekarz Podlaski 15

16 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Не думаю, а ратую, сказаў Скарына. Ратаваць можна толькі мудрасцю. А я ратую і мудрасцю божаю. Мудрасць не ў Бога, у Мефістофеля. У Мефістофеля няма душы, няма і мудрасці, казаў Скарына 15. Францыск Скарына паўстае перад чытачом як упэўненая, свядомая сваіх магчымасцей асоба, што нясе ў душы высокае наканаванне служыць адной ідэі, адкрываючы перад сучаснікамі і вечнае і прыгожае. Веліч асобы беларускага гуманіста выразна падкрэсліваецца ў творы яго супастаўленнем з кветкамі сярэдневякоўя : Фаўст і Станьчык былі яму, як браты ці, лепш сказаць, як суродзічы. Бо сапраўды ж і ён сам, шукай ён разгадак таямніцаў жыцця, як Фауст цаной згубы душы сваёй, і быў бы ён не ён, а Фаўст. А мог бы стаць гулёнай, як пан Твардоўскі, ці то зліўшыся з вулічным натоўпам валацужных студэнтаў Кракаўскай акадэміі, ці то з тым, што спяваў і прытанцоўваў у Падуі, ці то пачынаючы з падваршаўскага куліка. Ды і ўвогуле, ці ж у любы час чалавеку не лягчэй станавіцца гулёнай, чым рупліўцам? Калі гаварыць па шчырасці, то ў яго магло б хапіць таленту і як Станьчыку на развясельванне магутных свету гэтага. Мог бы ён застацца і беспачуццёвым і цяжкім на ўздым, як Голем (11). Пісьменнік даводзіць, што сын полацкай зямлі мог пайсці шляхам кветак сярэдневякоўя, так як у час яго падарожжаў лёгка было паддацца спакусам лёгкага жыцця. Аднак гэтага не сталася. Францыск Скарына паслядоўна ішоў раз абраным шляхам, імкнучыся да таго, каб адукацыя, асвета стала больш даступнай люду паспалітаму. Аднак А. Лойка паказвае Францыска Скарыну не толькі як доктара медыцынскіх наук, бліскуча вытрымаўшага экзамен і атрымаўшага сваю ступень у славутым Падуанскім універсітэце, у якога веды 15 А. Лойка, Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае. Раман-эсэ, Мінск 2009, с. 92. Далей пры спасылцы на гэта выданне ў дужках падаецца старонка. 16 Bibliotekarz Podlaski

17 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki нашмат вышэй за сярэдні ўзровень, але і як чалавека, які таксама сумняваецца: Умеў даказваць свае тэзы доктар Фаўст, умеў даказваць свае тэзы і доктар Скарына. Але пасля падобных вечаровых турніраў на другі дзень наранкі не вельмі пэўным адчуваў сябе не раз Францыск Скарына, бо не толькі ж у аднаго доктара Фаўста магла быць логіка, што турбавала логіку доктара Францыска напярэдадні. І была яшчэ пэўная гаркота ад таго, што нібы і са злым духам сутыкаўся з душэпрадаўцам, з якім увогуле дыскутаваць ці да гонару, з прыёмышам Мефістофеля, пасынкам, а не сынам ісціны! Хоць... сумяецца Скарына, доктар ёсць доктар... (94 95) Franciszek Skaryna Францыскам Скарынам кіравалі гуманістычныя, дэмакратычныя, асветніцкія прынцыпы. На старонках рамана ён выступае як чалавек Адраджэння, які з яўляецца ў пэўнай ступені яшчэ прадстаўніком эпохі Сярэднявечча, што адзначае В. Бароўка: Яго захапляюць Жыццё Еўфрасінні Полацкай, Полацкі летапіс, спадчына Кірылы і Мяфодзія, Кірылы Тураўскага, ён натхняецца Бібліяй, спасцігае ідэі Арыстоцеля, Яна Гуса, аспрэчвае пазіцыі Марціна Лютэра. Ён выдатны знаўца біблейскай і свецкай гісторыі. Разам з тым, Скарына патрыёт, дабрачынны хрысціянін 16. Безумоўна, погляды Францыска Скарыны з яўляліся своеасаблівым сінтэзам як сярэдневякова-гуманістычных, так і рэнесансавагуманістычных ідэй, абумоўленых і шматлікімі падарожжамі, падчас якіх палачанін пашыраў свае веды. А. Лойка апавядае пра жыццё Францыска Скарыны ў Полацку, Празе, Вільні, Кракаве, падкрэсліваючы, што ён стаў адной з найвыдатных асоб у беларускім пантэоне зусім невыпадкова. Скарына адразу, з першых старонак, 16 В. Ю. Бароўка, Мастацкая інтэрпрэтацыя асобы і дзейнасці Францыска Скарыны як аксіялагічная праблема (на матэрыяле беларускай прозы ХХ стагоддзя), [online], [доступ: ]. Bibliotekarz Podlaski 17

18 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki калі гаворыцца яшчэ пра гады да яго нараджэння, бачыцца ўжо ў святле сваіх будучых здзяйсненняў, яго дзяцінства першыя гады асветніка, яго вучоба шлях першадрукара 17. Па словах А. Лойкі, лёс першадрукара быў вызначаны ўжо тым, што ён нарадзіўся ў Полацку: Каб зразумець Скарыну і яго час, мне трэба было змяніць традыцыйнае бачанне нашага Сярэдневякоўя і Адраджэння толькі на гарызонце Захад Усход, бо Полацк прымусіў на сябе глядзець і як на горад на шляху з варагаў у грэкі, гэта значыць, і на вертыкалі Поўнач Поўдзень, на перасячэнні гарызанталі і вертыкалі 18. Аб тым, якое важнае месца займае ў шкале каштоўнасцей для Францыска Скарыны яго родны горад, сведчаць яго прадмовы да кніг Бібліі, у якіх ён нязменна адзначае сваё полацкае паходжанне. Францыск Скарына быў чалавекам дарогі, полацкім Адысеем, якога лёс вёў па дарогах Вялікага Княства Літоўскага, Кароны, Чэхіі, Нямеччыны і іншых еўрапейскіх дзяржаў. Аднак ён, найперш, заставаўся сынам полацкай зямлі, які набытыя веды з удзячнасцю вяртаў свайму народу, а з часам зразумеў, што ён можа і павінен ісці і на адкрытую гордасць за горад свой (84). А. Лойка звяртае ўвагу як паступова ўзбагачаліся кнігі Бібліі, выдадзеныя беларускім першадрукаром. Відаць, з кожным выданнем Францыск Скарына ўсё болей упэўніваўся ў важнасці свайго пачынання. Гэта выявілася і ў тым, што ён называе сябе сынам са слаўнага горада Полацка (84) і ў тым, што змяшчае ў выданні свой гравюрны партрэт. Рашэнне надрукаваць уласную выяву сведчыла аб незвычайнай самастойнасці, смеласці перашадрукара, бо пагражала рэальнай небяспекай: яго маглі абвінаваціць у тым, што прыраўняў сябе да Бога і нават спаліць на кастры. 17 У. Верына, Скарыніяна ў беларускай мастацкай эсэістыцы 1980-х гг. (А. Лойка Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае, У. Караткевіч Подзвіг Францыска Скарыны ), с А. Марціновіч, Каб зразумець Скарыну... [гутарка з пісьменнікам А. Лойкам], Літаратура і мастацтва 1988, 2, с Bibliotekarz Podlaski

19 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki А. Лойка даводзіць, што Францыск Скарына ўвогуле быў чалавекам, які не баяўся рызыкаваць. Аб гэтым сведчыць і факт крадзяжу лекара і друкара-іудзея князя Альбрэхта Прускага, у якога Францыск Скарына шукаў падтрымкі сваёй друкарскай справе. Апавядальнік нібы не разумее паводзін першадрукара і спачатку, здаецца, нават крытыкуе яго не толькі за выступленне супраць інтарэсаў Альбрэхта Прускага, але і за тое, што, каб дасягнуць вызначанай мэты, Францыск Скарына салгаў і расказаў пра сямейныя праблемы, што былі ўжо канчаткова вырашаны яшчэ да выезда ў Кёнігсберг: Franciszek Skaryna Не мог не думаць, што не крыўдзіць князя, што ўгавор, звод з-пад носа князя патрэбнага для князя чалавека не рабунак сярод белага дня, не крыўда. І навошта было крыўдзіць князя, ад якога было гэтулькі патрэбнага атрымана, хай і коштам сумніцельных небыліц. (...) О Божа, як тут усё нелагічна: не пазнаць Скарыны! Чалавек, займеўшы тое, дзеля чаго ў Кёнігсберг імкнуўся, раптам як бы ад усяго таго адмахваецца жэстам самім шырокім ( ). У ходзе разважанняў апавядальнік знаходзіць тлумачэнне ўчынку першадрукара: Яму патрэбен свой Ліхтэнберг, але ці можа ім стаць князь Альбрэхт Прускі, які толькі ў сваю веру намагаецца яго перацягнуць. Фанатык! (...) Скарынам ж Альбрэхт захоплены быў не таму, што Скарына літвін, а што вусы яго абмываюцца ракой мнагаводнай энцыклапедыі, што ён чалавек усёеўрапейскі па сваёй вучонасці. І яшчэ, шукаючы ў князю Альбрэхце заступніка, ці не шукае ён, Скарына, Белай Русі варага? (254). На думку А. Лойкі, чалавекa, які любіць свой край і непакоіцца за яго будучыню, можна ў пэўнай ступені апраўдаць. Сыходзячы з лацінскай сентэнцыі vultus est index animi, апавядальнік прыглядаецца да твару асветніка і бачыць яго светлым і ўсміхнутым, што сведчыць пра перакананасць у слушнасці прынятых пастаноў і спадзяванні на лепшае заўтра. З другога боку, даючы сабе права быць Bibliotekarz Podlaski 19

20 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki свабодным у тым ці іншым выбары, першадрукар даказваў сваю духоўную незалежнасць ад мецэнатаў. Праўда, Францыск Скарына жыў у час, спрыяльны для выспявання і рэалізацыі новых задум у культурна-духоўным развіцці. Вялікае Княства Літоўскае, у склад якога ўваходзілі беларускія землі, перажывала час найбольшага эканамічнага і культурнага росквіту, звязанага з эпохай Адраджэння: Кнігадрукаванне, разам з жывапісам, літаратурай, філасофіяй і правам, з явілася адным з важнейшых сродкаў выражэння новага светапогляду гуманізму, які ў адрозненне ад панаваўшай рэлігіі паставіў у цэнтр інтарэсаў не бога, а чалавека з яго зямнымі справамі і патрэбамі, гучна абвясціўшы права чалавека на іх задавальненне на зямлі 19. Безумоўна, у цэнтры ўвагі ўсходнеславянскага першадрукара знаходзіўся найперш просты, паспаліты чалавек, перад якім Францыск Скарына хацеў адкрыць новыя даляглады. У Бібліі першадрукар бачыў сродак масавай асветы народа. Ён імкнуўся, каб яго пераклад Святога Пісання стаў своеасаблівым універсальным падручнікам, па якім людзі будуць вучыцца граматыцы, логіцы, рыторыцы, гісторыі, геаграфіі. Факт, што біблейскія кнігі палачанін друкуе не толькі дзеля рэлігійна-культавага прызначэння, але і з асветніцкай мэтай, сведчыць пра тое, што ён успрыняў гуманістычныя прынцыпы Адраджэння. А. Лойка ў гутарцы з С. Кавалёвым адзначыў, што Францыск Скарына быў прадаўжальнікам Ефрасініі Полацкай, але друк Бібліі на мове свайго народа, друк Бібліі Скарынам як чалавекам свецкім рабіў яго пачынальнікам іншага, чым сярэдневяковарэлігійнага, асветніцтва пачынальнікам рэнесанснага асветніцтва 20. Ідэя выдання кніг Бібліі на старабеларускай мове знайшла падтрымку ў віленскіх мецэнатаў (Богдана Онкава, Якуба Бабіча, Юрыя Ад- 19 Л. Голубева, Францыск Скарына ( ) грамадскі дзеяч, мысліцель, першадрукар, асветнік, адвакат, [online], 1/11-12.pdf, [доступ: ]. 20 Скарына сярэднявечны, Скарына адраджэнскі, с Bibliotekarz Podlaski

21 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki верніка), што перакладчыку, аўтару арыгінальных прадмоў і каментарыяў Францыску Скарыне дало магчымасць ажыццявіць сябе як першадрукара, выдаўца, рэдактара. А. Лойка глядзіць на друкарскую дзейнасць Францыска Скарыны вачыма яго сучаснікаў: Franciszek Skaryna Але ці не як Капернік у каталіцкага бога сонца, адбіраў Скарына ад праваслаўнага духавенства Біблію (...), яе друкуючы? Прычым без ніякага блаславенства з боку моцных свету гэтага, без ніякай засцярогі для сябе у днях, далёкіх яшчэ да смяротнага ложа. Дзёрзкі быў у гэтым сваім учынку Скарына, адчайны! (82) Пісьменнік выказве таксама свае меркаванні адносна ўнутраных стымулаў, якія кіравалі ўсходнеславянскім першадрукаром: І не дай бог, калі хто падумае, што ён, Скарына, друкуе свае кнігі, не пра Бога найперш думаючы, не Бога найперш у сэрцы сваім маючы, а нешта іншае, некага іншага. Інакшая справа, што не адно ў хвалу Бога ён свае кнігі друкуе. Богу богава: першы паклон, першая малітва, першая прысяга. Гэта закон. Але акрамя неба ёсць зямля, на зямлі ёсць людзі, і пагэтаму к пожитку посполитого доброго ён перакладае і будзе друкаваць свае кнігі (20). Францыск Скарына прасякнуўся марай даць людзям кнігі на зразумелай ім мове і дамогся гэтага, нягледзячы на непазбежныя перашкоды. 6 жніўня 1517 года ў чэшскай Празе выходзіць Псалтыр і менавіта з гэтай даты пачынаецца гісторыя ўсходнеславянскага кнігадрукавання. Аўтар рамана-эсэ лічыць, што выбар даты выхаду першай кнігі Францыскам Скарынам быў, відаць, невыпадковым: І быў яшчэ той дзень шостага жніўня днём Спаса, днём праабражэння, святла Фаворскага. Значыць, не толькі апошнім днём тварэння свету, але і днём яго, свету, пераўтварэння, яго вечнага і бясконцага абнаўлення, азігочвання святлом ужо не толькі ад Бога, але і ад чалавека. А калі і ад чалавека, то і ад яго, Скарыны, які Bibliotekarz Podlaski 21

22 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki новую справу задумаў і пачаў тварыць у гэты дзень Спаса праабражэння, Спаса ратавання сябе ў свеце, поўным не толькі святла, але і цемры духоўнай (11). Так А. Лойка падкрэслівае, што першадрукар добра ўсведамляў адказнасць за распачатую ім справу. Падпарадкаваўшы сваё жыццё друкарскай дзейнасці, Францыск Скарына стаецца падзвіжнікам, што наперакор неспрыяльным абставінам змагаецца за ажыццяўленне сваіх шляхотных намераў. Пісьменнік акцэнтуецца на праблемах, якія трэба было вырашаць першадрукару: Шкурамі гандляваць было лягчэй, чым кнігамі, гэта адразу ж на сваёй скуры пачаў адчуваць Францыск Скарына. Багдан Онкаў быў шчодрым толькі на пачатку (...) А ў кнізе пятай Майсея паўтор перад самім тэкстам застаўкі з кнігі Ісус Навін і яе ж паўтор у кнізе Руф, Эсфір. Па ўсім відно: ці няма каму больш рабіць для шаноўнага старамескага друкара новыя гравюры, застаўкі і віньеткі, ці няма старамескаму друкару за што іх заказваць, няма чым іх аплочваць (124). Менавіта выданне Святога Пісання было галоўным клопатам Францыска Скарыны на працягу значнай часткі яго жыцця. Пісьменнік лічыць, што Скарына працаваў шалёна, рабіў літаральна любую работу: і рыхтаваў тэксты да друку, і набіраў іх, падганяючы шрыфты і буквіцы ці расціраючы кінавар, каб тут жа хапіцца за вінт друкарскага станка ці за што-небудзь іншае (200). Вялікі палачанін асабліва клапаціўся пра форму кніг, аздабляў іх ініцыяламі, буквіцамі, гравюрамі, сюжэтна-тэматычнымі ілюстрацыямі, бо быў перакананы, што такім чынам дапаможа чытачу лепш і глыбей зразумець сам змест. Зразумела, гэта сведчыць аб скарынаўскім гусце, адчуванні прыгажосці. Вядома, маральнаэтычныя, эстэтычныя прыярытэты фарміруюцца яшчэ ў дзяцінстве, а ў родным горадзе і, відаць, у бацькоўскай хаце Францыска Скарыны было чым палюбавацца, чаму павучыцца. Невыпадкова пісьменнік надзяляе свайго героя наступнымі ўспамінамі-развагамі: 22 Bibliotekarz Podlaski

23 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Не, не адныя толькі шурпатыя тупікі для счышчвання поўсці са шкур, з якімі нібы зрасліся рукі яго бацькі, рукі бацькоў бацькі, ад заняткаў якіх пайшло іхняе прозвішча. Або ці адныя толькі вострыя і тупыя шыльі, іголкі, нажніцы былі ў іх дварышчы, у чыстай палове хаты?.. У хаце было заўсёды бы ў свята. Ды ці толькі ў іхняй у любой сотні, у любым канцы любога пасада полацкага так было! Ён цяпер і не можа сабе сказаць дакладна, чаго ўвогуле ў пакоях маці і палачан было больш: ці маляваныя, ці зробленага кавалкамі медзі і серабра? (19) Franciszek Skaryna Хаця пра бацькоў, асабліва пра маці, беларускага першадрукара, мысліцеля і асветніка амаль нічога невядома, але А. Лойка вырашае звярнуцца да іх вобразаў. На старонках рамана-эсэ ён стварае прывабны характар маці, добрай, клапатлівай жанчыны: Дзіўна гэта, аднак, чаму чалавек, успамінаючы сваю маці, бачыць сябе найперш малым пры ёй, становіцца духам такі ж, як тады, калі хінуўся да яе, прытуляўся, упіраўся тварыкам у яе шматколерны андарак ці ў шнурованую на грудзях сукенку? (...) Яна ўсё ж ушчувала яго за чытанне ўвечары, поначы (...) (30) Традыцыйна жанчына-маці ўспрымаецца як мудрая, самаахвярная, ахоўніца хатняга ачага, як эпіцэнтр цяпла і ўтульнасці. Аднак на светлы вобраз маці Францыска Скарыны, што праменіць з успамінаў яго маленства, А. Лойка накладае вобраз славутай беларускай асветніцы і першай святой полацкай зямлі: Незвычайным відзеннем прыйшла да яго аднойчы сама яго родная маці. Хоць... не маці. Маці ў святым вобразе, і ці гэта была маці, ці сама святая Ефрасінія, Францішак і дасюль таго не ведае і сказаць не скажа (23). Збліжэнне абодвух вобразаў дапамагае пісьменніку з большай сілай уславіць жанчыну-маці, яе стваральную ролю ў фарміраванні характару дзіцяці А. Лойка прысвяціў свой раман-эсэ УСІМ МАЦІ (выдзелена аўтарам А. А.) кругу светлага паднябеснага, імёны якіх сёння людзям невядомыя, ды імёнамі сыноў якіх землі розных куткоў кругу паднябеснага славіцца не перастануць (3). Bibliotekarz Podlaski 23

24 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Пісьменнік перакананы, што не толькі нараджэнне ў багатым традыцыямі і талерантным Полацку, але і веравызнанне бацькоў аказала ўплыў на светабачанне Францыска Скарыны. Ён стаў сапраўдным хрысціянінам, яркім прыкладам чаго ў творы з яўляюцца паводзіны першадрукара падчас вроцлаўскага працэсу 1520 года: А Францыск Скарына маўчаў, і асабліва зацята сціналіся яго вусны, калі зноў і зноў пытанні, як карусель, круціліся ля імён настаўнікаў для яго найслаўнейшых. І ён думаў тады: Як жа можна што-небудзь недастойнае, шпегаўскае, няўдзячнае сказаць яму пра тых, хто пасля маці і бацькі ягоных у свет божы яго пускаў, Прагу дасканаласці ў ім абудзіў, волю і розум яго прасветліў, на новыя дарогі выводзіў, да Бога наблізіў? (150) У рамане вельмі цікава паказваюцца дачыненні Францыска Скарыны з бацькам. Даследчыкі доўгі час схіляліся да таго, што Лукаш Скарына не мог пагадзіцца з тым, што сын выбраў шлях кніжніка. Аднак А. Лойка не пагаджаецца з такімі меркаваннямі, а так як няма дакументаў, што сведчылі б аб канфлікце бацькі з сынам, ён сыходзіць з таго, што ў мудрага сына павінен быць мудры бацька. Пры тым пісьменнік не ідэалізаваў вобраза бацькі першадрукара: Важней мера, чым вера, калі ўжо гаварыў, гаварыў бацька Лукаш, і ў гэтым была яго пераконанасць купца, які веравызнанняў, аб язджаючы свет, назнаўся нямала, а меру ведаў адну выгодную для купца: хто вокам не дабачыць, мяшком даплаціць!.. (68) На вялікі жаль, якраз грошы сталіся галоўнай прычынай клопатаў сына, уплываючы на яго душэўны стан. На думку А. Лойкі, аб гэтым сведчыць сам выбар кніг, што друкаваліся ў неспрыяльны для Францыска Скарыны час: І пагэтаму сёння і чуецца плач біблейскага Ераміі плачам самога Францыска перад блізкім спынам ягонага друкарскага станка на Старым Месце без падтрымкі перад абліччам сіл, якія ад гэтага трыумфуюць. І таму і плача-скардзіцца Богу словамі прарока Ераміі і засмучаны ў душы сваёй, усхваляваны Францыск Скарына, заклінаючы пана Бога: 24 Bibliotekarz Podlaski

25 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Зірні, пане на бедства маё, бо вораг узвялічыўся! (...) Далёка ад мяне суцяшальнік, які ажывіў бы душу маю... (Богдан Онькаў ці Якуб Бабіч?) (125) Аднак на старонках рамана-эсэ А. Лойкі беларускі друкар выступае як даволі памяркоўны, сціплы, добразычлівы чалавек, які цярпліва нясе свой крыж і шукае спосабу, каб безупынна рэалізаваць задачу, здаўна пастаўленую ім перад сабой. Францыск Скарына належыць да ліку тых гістарычных постацей, аб якіх няшмат вядома, але, як падкрэсліў адзін з вядучых скарыназнаўцаў Юрый Лабынцаў, кнігі першадрукара, вывучаныя ў арыгінале, даюць магчымасць убачыць Скарыну пісьменніка, перакладчыка, выдаўца 22. Даследчык бачыць у Францыску Скарыне і майстра слова, які паўстае перад намі адразу ў некалькіх аўтарскіх іпастасях: пісьменніка-празаіка, гімнографа і паэта, выдатнага перакладчыка з некалькіх старажытных і новых моў 23. У гэтых жа творчых іпастасях паказвае Францыска Скарыну і А. Лойка. Пісьменнік імкнецца ўвайсці ў творчую лабораторыю аўтара прадмоў да кніг Бібліі і робіць шмат цікавых заўваг, як напрыклад: яго мудрасць была і ў шырокай начытанасці, і ў адкрытым цытаванні ў сваіх тэкстах тэкстаў сваіх аднадумцаў, пры чым неабавязкова са спасылкамі на іх (223). А. Лойка дапаўняе вобраз Францыска Скарыны аповедам аб яго асабістым жыцці, уносіць у вобраз першадрукара рысы рэальнага чалавека свайго часу з яго будзённымі справамі. Асабліва хвалявала пісьменніка праблема запаветных пачуццяў першадрукара. Ён лічыў, што Францыск Скарына глядзеў на адносіны паміж жанчынай і мужчынам з рэлігійнага пунтку гледжання: Franciszek Skaryna I хоць упершыню ва ўсходнеславянскім кнігадруку «Песню песняў» Скарына выдрукаваў дзвюма фарбамі чорнай і чырвонай, апошняй 22 Ю. Лабынцаў, Зерцало жития... З літаратурнай спадчыны Францыска Скарыны, Мінск 1991, с Тамсама, с. 20. Bibliotekarz Podlaski 25

26 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki выражаючы несумненна і сваю радасць, святочнасць з вьпадку друкавання «Песні песняў», але не думаю, што то была ў Скарыны радасць ад гэтай часткі Бібліі як ад найстарэйшай у чалавецтва кнігі лірыкі кахання. Відаць, як і ўсё рэлігійнае Сярэднявечча, у «Песні песняў» Скарына больш бачыў сімволіку любові, звязаную з Боскім фактарам 24. А. Лойка прыйшоў да высновы, што тэма кахання павінна разгортвацца ў яго рамане-эсэ з пункту погляду самога першадрукара: Адзначу, што ў Скарыны было сваё разуменне кахання, калі ён, напрыклад, разважаў, што ў «розмаитых речах люди на свете покладают мысли и кохання своя», гаворачы пры гэтым жа пра «любодеяния». Якраз заўсёды будучы на баку тых, што «хотять имети добрые обычае и познати мудрость и науку», Скарына ўжо гэтым супрацьстаяў якому-небудзь вольнаму погляду на каханне, будучы «за мужа и жены почтивое случение, детей пильное выхование», сам адносячы сябе да тых «пастырей и докторов, они же научають нас противитися бесовским покусам», не прымаючы «жадостей плотьских», «нечнстоты... блуда». Дык ведаючы аб такой скарынаўскай стрыманасці ў сферы любоўных пачуццяў, ці ж не стрыманымі трэба нам быць у спасціжэнні свету кахання Скарыны? 25 Паступова, у лагічнай паслядоўнасці ў рамане-эсэ падаюцца падзеі нязвыклай гісторыі кахання Францыска Скарыны і Маргарыты. Можна ўмоўна вылучыць тры стадыі ў адносінах героя да вільнічанкі. Найперш згадваецца пра ўражанні ад першай сустрэчы з жанчынай. Пісьменнік заглядае ў глыбіню душы Францыска Скарыны і раскрывае яго думкі і адчуванні, якіх ён не можа выявіць навонку, бо Маргарыта стала жонкай віленскага месціча Юрыя Адверніка. Псіхалагічна глыбока прадстаўлены ў рамане-эсэ перажыванні мужчыны, які ўсведамляе, што Маргарыта, як жонка яго сябра і мецэната, не павінна быць аб'ектам яго пачуццяў: «Калі на дзела, то і на слова! Слоў добрых у яго душы вунь колькі! Ды якія ўсё ж складаныя 24 Скарына сярэднявечны, Скарына адраджэнскі, с Тамсама. 26 Bibliotekarz Podlaski

27 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki вузлы завязвае яму лёс: хопіць ці не хопіць у яго слоў добрых, каб развязаць тыя вузлы? А галоўнае: не сказаць жа яму добрых слоў Маргарыце не сказаць!..» ( ) Пакуты закаханага спыніла трагічная падзея смерць Юрыя Адверніка. У хуткім часе Францыск Скарына ажаніўся на Маргарыце. А. Лойка паказвае першадрукара ў ролі мужа і бацькі, для якога сям'я з'яўляецца галоўнай каштоўнасцю: «Маргарыта была шчасцем Францыска Скарыны, сын ад яе яго невымоўнай радасцю, гонарам» (231). Аднак нават сямейнае жыццё не адцягнула першадрукара з раз абранага шляху: Franciszek Skaryna І зноў была на плячах яго мантыя, на галаве чырвны берет. І зноў быў ён чалавекам падарожным, нібы сем'янінам ніякім не бываў. Маргарыце было не зразумець яго і асабліва таго, што такое яму пяты год без друкарскага варштата і галоўнае без так патрэбных для яго падтрымкі, апякунства, мецэнацтва, што абяцалі б рэальны посьпех справе, а не чаканне з мора пагоды (244). Аказваецца, як сведчыць пісьменнік, Францыск Скарына так апантаны друкарскай справай, што кнігадрукаванне для яго вышэй нават за сям'ю. Аднак, выязджаючы ў Кёнігсберг, першадрукар, як ні парадаксальна, думаў пра будучыню свайго сына: «кнігі новыя, яшчэ больш дасканалыя ён павінен быў, мусіў даць у рукі, пакінуць у спадчыну і свайму сыну» (231). А. Лойка стварае вобраз шчаслівай сям'і, на лёс якой выпала шмат нягод і выпрабаванняў: пажар дому Маргарыты, суд з яе шваграм, часовыя ростані, мор. Францыск і Маргарыта пераадольваюць усе цяжкасці, але неспадзявана жанчына пачынае цяжка хварэць. Пісьменнік засяроджваецца на паказе цярпення хворай і намаганняў слаўнага доктара медыцынскіх навук Падуанскага ўніверсітэта, які ўсімі сродкамі імкнецца вырваць каханую з абдымкаў смерці, а потым ужо толькі аблегчыць яе цярпенне. Коратка, лапідарна перадае пісьменнік эмацыянальны стан Францыска Скарыны пасля смерці жонкі, праўдзіва даносіцца да чытача невыносны боль ад панесенай страты: «Хто ж сказаў, amor vincit omnia?» паглядаючы на маўклі- Bibliotekarz Podlaski 27

28 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki вае сонца, думаў шалёна Скарына, і ў душы яго карцела болем, адчаем, роспаччу адно толькі пытанне: чаму яго любоў да Маргарыты не перамагла ўсяго толькі яе смяртэльнае хваробы?!» (271) На нашу думку, А. Лойка звяртаўся да канкрэтнага тыпу чытача, якому не можа перашкодзіць ні спецыфічная манера аповяду, стылізаваная пад сярэднявечную манера выкладу, ні пэўная нібы перанасычанасць інфармацыяй, ні амаль выкладчыцкая схільнасць да паўтораў. Ён быў перакананы, што чытач належным чынам ацэніць як займальна раскручваецца сюжэт, а манера выказвання была яму арганічнай дзякуючы гістарычнай прозе У. Караткевіча, Л. Дайнекі, В. Іпатавай, У. Арлова і іншых 26. Раман-эсэ А. Лойкі з'яўляецца таленавітым літаратурным даследаваннем жыццёвага і творчага подзвігу слаўнага палачаніна, што пераадолеў межы мыслення свайго часу і вырашыў служыць агульнай справе духоўнага ўдасканалення чалавека. Пісьменнік па-мастацку спалучыў інтарэс да падзей з цікавасцю да ўнутранага свету асобы асветніка-першадрукара. Литерату ра Багдановіч І., Асэнсаванне постаці Францыска Скарыны ў творчасці беларускіх пісьменнікаў-святароў 1920-х гг., [online], [доступ: ]. Бароўка В. Ю., Мастацкая інтэрпрэтацыя асобы і дзейнасці Францыска Скарыны як аксіялагічная праблема (на матэрыяле беларускай прозы ХХ стагоддзя), [online], pdf?sequence=1&isallowed=y, [доступ: ]. Бялятка К., Да 85-годдзя з дня нараджэння А. А. Лойкі, [online], pisateli.by/2016/loika.htm, [доступ: ]. 26 Скарына сярэднявечны, Скарына адраджэнскі, с Bibliotekarz Podlaski

29 Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Верына У., Скарыніяна ў беларускай мастацкай эсэістыцы 1980-х гг. (А. Лойка Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае, У. Караткевіч Подзвіг Францыска Скарыны ), [у:] Віленскія выданні Францыска Скарыны ў кантэксце эпохі Адраджэння: да 490-годдзя кнігадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім. Матэрыялы ІV Скарынаўскіх чытанняў (Мінск, 27 кастрычніка 2012 г.), пад рэд. І. Э. Багдановіч, Мінск Голубева Л., Францыск Скарына ( ) грамадскі дзеяч, мысліцель, першадрукар, асветнік, адвакат, [online], /173024/1/11-12.pdf, [доступ: ]. Козіч В. В., Алег Антонавіч Лойка (Да 70-годдзя з дня нараджэння), [online], [доступ: ]. Лабынцаў Ю., Зерцало жития... З літаратурнай спадчыны Францыска Скарыны, Мінск Лойка А., Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае. Раман-эсэ, Мінск Лойка А., Уладзімір Караткевіч, або Паэма Гарсія Лойкі, [у:] Караткевіч: вядомы і невядомы. Зборнік эсэ, вершаў, прысвячэнняў, уклад. А. Верабей, М. Мінзер, С. Панізнік, Мінск Марціновіч А., Каб зразумець Скарыну... [гутарка з пісьменнікам А. Лойкам], «Літаратура і мастацтва» 1988, 2. Рагойша В. П., Алег Антонавіч Лойка (Да 75-годдзя з дня нараджэння), [online], [доступ: ]. Скарына сярэднявечны, Скарына адраджэнскі: [гутарка з Алегам Лойкам з нагоды выхаду ў свет рамана-эсэ Францішак Скарына, або Сонца маладзіковае ], [у:] С. Кавалёў, Літаратура Вялікага Княства Літоўскага XVI пачатку XVII ст.: феномен культурнага памежжа, Мінск Franciszek Skaryna Bibliografia Bagdanovič Ì., Asènsavanne postacì Francyska Skaryny ŭ tvorčascì belaruskìh pis mennikaŭ-svâtaroŭ 1920-h gg., [online], /164898/1/ pdf, [dostup: ]. Baroŭka V. Û., Mastackaâ intèrprètacyâ asoby ì dzejnascì Francyska Skaryny âk aksìâlagičnaâ prablema (na matètryâle belaruskaj prozy XX stagoddzâ), [online], [dostup: ]. Bibliotekarz Podlaski 29

30 Franciszek Skaryna Аnna Alsztyniuk, Życie i twórczość Franciszka Skaryny w literackiej interpretacji Olega Łojki Bâlâtka K., Da 85-goddzâ z dnâ naradžènnâ A. A. Lukì, [online], by/2016/loika.htm, [dostup: ]. Veryna U., Skarynìâna ŭ belaruskaj mastackaj èsèìstycy 1980-x gg. (A. Lojka, Francysk Skaryna, abo Sonca Maladzìkovae, U. Karatkevìč Podzvìg Francyska Skaryny ), [u:] Vìlenskìâ vydannì Francyska Skaryny ŭ kanteksce èpohì Adradžennâ: da 490-goddzâ knìgadrukavannâ u Vâlìkìm Knâstve Litoŭskìm. Matèryâly IV Skarynskìh čytannâŭ (Mìnsk, 27 kastryčnìka 2012 g.), pad rèd. Ì. È. Bagdanovìč, Mìnsk Golubeva L., Francysk Skaryna ( ) gramadskì dzeâč, myslìcel, peršadrukar, asvetnìk, advakat, [online], /1/11-12.pdf, [dostup: ]. Kozìč, V., Aleg Antonavìč Lojka (Da 70-goddzâ z dnâ naradžennâ, [online], nasb.gov.by/bel/publications/vestih/vgm01_2c.php, [dostup: ]. Labyncaŭ Ŭ., Zercalo žitiâ. Z litaraturnaj spadčyny Francyska Skaryny, Mìnsk Lojka A., Francysk Skaryna, abo sonca maladzìkovae. Roman-èsè, Mìnsk Lojka A., Uladzìmìr Karatkevìč, abo Paèma Garsìâ Lojki, [u:] Karatkevič: vâdomy ì nevâdomy. Zbornìk èsè, veršaŭ, prysvâennâŭ, uklad. A. Verabej, M. Mìnzer, S. Panìznìk, Mìnsk Marcìnovìč A., Kab zrazumec Skarynu [gutarka z pis mennìkam A. Lojkam], Lìtaratura ì mastactva 1988, 2. Ragojša V. P., Aleg Antonavìč Lojka (Da 75-goddzâ z dnâ naradžennâ), [online], [dostup: ]. Skaryna sârèdnâvečny, Skaryna adradženskì: [gutarka z Alegam Lojkam z nagody vyhadu ŭ svet ramana-èsè Francìšak Skaryna, abo Sonca maladzìkovae ], [u:] S. Kavalёŭ, Lìtaratura Vâlìkago Knâstva Lìtoŭskaga XVI pačatku XVII st.: fenomen kul turnaga pamežža, Mìnsk Bibliotekarz Podlaski

31 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Anna Sakowicz * Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytet w Białymstoku Асэнсаванне асветніцкай дзйнасці і творчай спадчыны Францыска Скарыны Уладзімірам Калеснікам Uładzimir Kalesnik s Reflections on the Views and Poetic Inheritance of Francysk Skaryna Summary: The article evaluates the research into the life and works of the first East Slavic printer Francysk Skaryna, carried out by Uładzimir Kalesnik, professor at the University of Brest and one of the most gifted Belarusian literary critics of the second half of the 20 th century. Kalesnik, in his article Постаць Скарыны, which opens his book Тварэнне легенды. Літаратурныя партрэты і нарысы, considers why the figure of the first translator of the Bible into the Old Belarusian language had been overlooked by literary scholars for such a long time. He considers it unfair to include Skaryna in the group of people representing the interests of the clergy and ignoring his moral and ethical contribution to the development of society. Kalesnik recognizes Skaryna s views on the role of women in the life of the state as progressive ones. In addition, the famous translator from Połock is shown as a devoted patriot * Anna Sakowicz dr, literaturoznawca, adiunkt w Katedrze Filologii Białoruskiej w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania badawcze: literatura pogranicza polsko-białoruskiego, literatura Białoruskiego Stowarzyszenia Literackiego w Białymstoku Białowieża, literatura białoruska XX wieku. Autorka monografii: Belaruskaâ lìtaratura Polʹščy. Stylìstyčna-žanravyâ asablìvascì prozy belavežcaǔ (Białystok 2012). 31

32 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... of the Belarussian land, who considered his native language equal to other European languages and appropriate as a medium for preaching the Holy Scripture. Key words: Francysk Skaryna, Uładzimir Kalesnik, the Bible, translation, Old Belarusian, Renaissance. Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny dokonana przez Uładzimira Kalesnika Streszczenie: W artykule prezentuje się badania naukowe dotyczące życia i twórczości pierwszego drukarza wschodniosłowiańskiego Franciszka Skaryny, przeprowadzone przez Uładzimira Kalesnika, jednego z najbardziej utalentowanych białoruskich krytyków literackich drugiej połowy XX wieku, profesora Uniwersytetu w Brześciu. Kalesnik w artykule Постаць Скарыны, otwierającym jego książkę Тварэнне легенды. Літаратурныя партрэты і нарысы, rozważa, dlaczego postać pierwszego tłumacza Biblii na język starobiałoruski była przez długi czas pomijana przez twórców literackich. Krytyk uważa za szkodliwe dla całej ludzkości zaliczenie Skaryny do grona osób reprezentujących interesy duchowieństwa, oraz pominięcie jego wkładu moralno-etycznego w rozwój społeczeństwa. Za rewolucyjne Kalesnik uznał progresywne poglądy Skoryny na temat roli kobiet w życiu państwa. Ponadto słynny syn Połocka został ukazany jako oddany patriota ziemi białoruskiej, który ojczystą mowę uznał za równą innym językom europejskim, godną głoszenia Pisma Świętego. Słowa-klucze: Franciszek Skaryna, Uładzimir Kalesnik, Biblia, tłumaczenie, język starobiałoruski, Renesans. Сярод даследчыкаў спадчыны жыццёвага шляху беларускага, усходнеславянскага першадрукара, мысліцеля Францішка Скарыны, значнае месца належыць Уладзіміру Калесніку ( ) аднаму з найвыдатных беларускіх літаратуразнаўцаў другой паловы ХХ 32 Bibliotekarz Podlaski

33 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... стагоддзя. Унёсак вучонага ў асэнсаванне гісторыка-літаратурнага працэсу Беларусі засведчаны шэрагам цікавых даследаванняў: Паэзія змагання: Максім Танк і заходнебеларуская літаратура (1959), Час і песні (1962), Зорны спеў (1975), Ветразі Адысея. Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі (1977), Тварэнне легенды (1987), Усё чалавечае (1994). Гэтыя кнігі з яўляюцца вынікам глыбокіх літаратуразнаўчых і мастацкіх назіранняў У. Калесніка, характарызуюцца канцэптуальным, неардынарным падыходам да даследуемых з яў. Ян Чыквін, характарызуючы навуковы літаратуразнаўчы інструментарый У. Калесніка, адзначае, што ў шэрагу старэйшых выдатных беларускіх крытыкаў і даследчыкаў айчыннай літаратуры, якія ў апошнія тры дзесяцігоддзі савецкага перыяду (60 80 гг.) выразна фармавалі ўяўленне пра мастацка-ідэйнае аблічча беларускага прыгожага пісьменства, адно з першых месц займае, несумненна, Уладзімір Калеснік ( ) навукоўца, тэарэтык, метадолаг і пісьменнік, дзевяцікніжнік, шматгадовы прафесар Брэсцкага ўніверсітэта 1. Варта прыгадаць, што ўжо шмат гадоў у Брэсцкім дзяржаўным універсітэце праводзяцца цыклічныя канферэнцыі, прысвечаныя памяці У. Калесніка. У 2007 годзе тут таксама пабачыў свет зборнік артыкулаў Пасланец Праметэя: кніга пра Уладзіміра Калесніка 2. Урэшце перадапошні нумар часопіса Białorutenistykа Białostockа адкрываўся артыкулам Галіны Ішчанка, у якім таксама звярнутая асаблівая ўвага на метадалогію даследаванняў выдатнага літаратуразнаўцы 3. Манаграфіі У. Калесніка акрэсліваюць эвалюцыю яго навуковага сцвярджэння: ад літаратуры Заходняй Беларусі да рамантызму і захаплення айчыннай гісторыяй, адраджэнскімі постацямі Фран- Franciszek Skaryna 1 Я. Чыквін, На скрыжаванні эпох (Да пытання літаратуразнаўчага інструментарыя вучонага) [у:] Я. Чыквін, Па прызванні і абавязку. Літаратурна-крытычныя артыкулы, Беласток 2005, с Назва зборніка артыкулаў Пасланец Праметэя: кніга пра Уладзіміра Калесніка, абумоўлена кнігай Уладзіміра Калесніка Пасланец Праметэя. Дакументальная аповесць, Мінск Г. Ішчанка, Талент разумення: да пытання метадалогіі даследаванняў Уладзіміра Калесніка, Białorutenistyka Białostocka tom 8, Białystok 2016, s Bibliotekarz Podlaski 33

34 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... цішка Скарыны і Міколы Гусоўскага. Жыццёвы шлях літаратуразнаўцы пачаўся ў Заходняй Беларусі і прайшоў праз выпрабаванні Другой сусветнай вaйны. Невыпадкова, што У. Калеснік з яўляецца разам з Алесем Адамовічам і Янкам Брылём сaаўтарам дакументальнай кнігі Я з вогненнай вёскі... 4 (1975). Знамянальна тое, што менавіта артыкулам Ул. Калесніка Францыск Скарына і яго час адкрываецца энцыклапедычны даведнік аднайменнай назвы, выдадзены да 500-годдзя з дня нараджэння Ф. Скарыны 5. Уладзімір Калеснік паставіў перад сабой нялёгкую задачу своеасаблівага падвядзення вынікаў разгляду навуковага наробку спадчыны вялікага палачаніна спецыялістамі розных галін ведаў: гісторыкаў, тэолагаў, сацыёлагаў, літаратуразнаўцаў. Адразу трэба падкрэсліць, што вучоны выявіў сябе як сапраўдны міждысцыплінарны эрудыт. Вынікам грунтоўнай працы літаратуразнаўцы стаў вялікі раздзел Постаць Скарыны, якім адкрываецца кніга Тварэнне легенды 6. Выпадае зазначыць, што даследаванне У. Калесніка стваралася яшчэ напрыканцы часоў, якія папярэднічалі перабудове, калі на Беларусі, як і ва ўсім Савецкім Саюзе, панавала атэістычная эпоха. Своеасаблівымі нявольнікамі атэістычнай ідэалогіі на працягу амаль усяго ХХ стагоддзя, прынамсі, палову яго, былі многія беларускія пісьменнікі, у тым ліку і Ул. Калеснік. Так, ён сцвярджае, што злачынства яўрэйскіх плямён у адваёўванні сабе землі прыкрываецца ў адпаведных кнігах Бібліі божаю воляй, якая ставіцца вышэй маралі і справядлівасці (22). І далей Калеснік правакацыйна разважае, што Хрыстос, паколькі ён сын божы, дык і пакуты мог адчуваць, як асалоду. У гэтым ірацыянальным парадоксе свецкія даследчыкі бачаць псіхалагічны самастрэл, які пазбаўляе Евангелле чалавечай паўнагучнасці і моцы (24). Аднак, пры тым, кнігі Бібліі ў час Скарыны, на думку даследчыка, можна было 4 А. Адамовіч, Я. Брыль, Ул. Калеснік, Я з вогненнай вёскі..., Мінск Фр. Скарына. Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1988, с Ул. Калеснік, Постаць Скарыны, [у:] Ул. Калеснік, Тварэнне легенды. Літаратурныя партрэты і нарысы, Мінск 1987, с. 3. Далей пры спасылцы на гэтае выданне ў дужках падаецца старонка. 34 Bibliotekarz Podlaski

35 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... ўспрыняць як вечна жывыя, сугучныя духу новага часу і асвечаныя аўтарытэтам мінуўшчыны ўзоры абнаўлення жыцця, мудрыя наказы і прадказанні продкаў (24). Паказальным з яўляецца і факт, што словы: Бог, Божы Калеснік піша не з вялікай літары, а чалавека, які шчыра верыць, акрэслівае словазлучэннем забабонны хрысціянін (42). Светапогляд даследчыка знаходзіць адлюстраванне і ў тым фрагменце артыкула, дзе ён ігнаруе духоўны аспект дзейнасці Скарыны, а глядзіць на першадрукара толькі як на асветніка. Хочацца, аднак згадаць, што Фр. Скарына быў не толькі перакладчыкам Бібліі, аўтарам прадмоў і пасляслоўяў, але ж таксама напісаў два акафісты творы хвалебнага царкоўнага песнапення. У сваіх жа прадмовах першадрукар выразна выказаў адносіны да біблейных кніг як да сакральных тэкстаў. Ул. Калеснік задаецца на пачатку свайго артыкула пытаннем аб тым, чаму ж імя Фр. Скарыны так доўга абыходзілася беларускімі пісьменнікамі першай паловы ХХ стагоддзя. З класікаў беларускай літаратуры, як адзначае даследчык, толькі Максім Багдановіч прысвяціў славутаму палачаніну адзіны верш Безнадзейнасць, у якім, на думку У. Калесніка, трапна ўлоўлена сутнасная рыса Ф. Скарыны універсалізм ведаў і раздвоенасць свядомасці чалавека, які вымушаны дзейнічаць на сумежжы эпох (4). Пры тым, вобраз Францішка Скарыны знайшоў пэўнае ўвасабленне ў літаратуры. Сярод празаічных твораў даследчык выдзеліў, як найважнейшую белетрызацыю жыцця і творчасці першадрукара сумесную працу Міколы Садковіча і Яўгена Львова 7, а таксама п есу Алеся Петрашкевіча Напісанае застаецца 8. Прычынаў, чаму Якуб Колас і Янка Купала не назвалі ў сваіх дарэвалюцыйных творах імя пачынальніка беларускага Рэнесансу, на думку У. Калесніка, шмат. Аднак, самым істотным было тое, што: думка і справа Скарыны аказаліся звязанымі і абмежаванымі адаптацыяй біблейскіх тэкстаў, а прагрэсіўны кірунак у вызваленчым Franciszek Skaryna 7 М. Садковіч, Я. Львоў, Георгий Скорина: исторический очерк, Минск 1957, с А. Петрашкевіч, Напісанае застаецца: сучасная беларуская драматургія, Мінск 2001, с Bibliotekarz Podlaski 35

36 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... руху на Беларусі быў ужо ў ХІХ стагоддзі канчаткова свецкім, у пачатку ж ХХ яго авангардная плынь стала наогул антыклерыкальнай (4). Зразумела, што бытаванне асобы славутага палачаніна толькі ў сферы інтарэсаў святароў было крыўдным, аднак Калеснік сумняваецца, ці пасля рэвалюцыі 1905 года беларускае грамадства было падрыхтаванае да таго, каб успрыняць подзвіг першадрукара Бібліі як нешта неабходнае для духоўнай падтрымкі народа ў яго вызваленчых памкненнях. І хаця ў правым крыле Aдраджэння былі такія патрыятычна настроеныя каталіцкія святары як Казімір Сваяк, Андрэй Зязюля, Вінцук Адважны, але ўсё ж такі слугі алтарныя ў пераважнай большасці адмоўна ставіліся да вызваленчага руху беларусаў. Таму, як лічыць У. Калеснік, не дзіўна, што беларускія песняры пачатку ХХ стагоддзя будавалі новы свецкі пантэон грамадзянскіх святасцей, адмяжоўваліся ад царкоўных догм, якія асвячалі існуючы несправядлівы свет, выдаючы яго за божае тварэнне (5). Калеснік піша, што стваральнікі беларускага нацыянальнага адраджэння шукалі матывы і вобразы для ўвасаблення патрыятычнага ідэалу ў больш простай форме, у вуснай творчасці: паданнях, прытчах, прыказках, легендах. Змена адносін да спадчыны выдаўца з Полацка і ажыўленне публікацый на тэму яго творчасці наступіла фактычна пасля Другой сусветнай вайны, калі навукоўцы ўзяліся наталяць духоўную смагу народа слаўным мінулым, знаходзячы там прагрэсіўнае і несмяротнае (9). Факт замоўчвання cпадчыны полацкага першадрукара быў увогуле шкодным, бо ігнараваўся маральна-этычны ўклад Фр. Скарыны ў развіццё грамадства, як падкрэслівае Калеснік, ён браў з біблейскіх тэкстаў агульначалавечае, гуманнае, карыснае для жыцця і сужыцця людзей, (...) уводзіў беларускага чытача ў Біблію як у скарбніцу ведаў, маральных і эстэтычных святасцей, адмяжоўваўся ад царкоўных догм, якія асвячалі існуючы несправядлівы свет, выдаючы яго за божае тварэнне (5). Даследчык тлумачыць, што ўжо словы перакладчыка ў назве да Бібліі: Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению сведчаць аб яскравым выдзяленні богаслужэбнага прызначэння кнігі з асветнага. Выдзяленне асветніцкай функцыі 36 Bibliotekarz Podlaski

37 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... кнігі было, на думку Калесніка, дэманстрацыяй Скарынам новага гуманістычнага падыходу, якога прытрымліваліся перадавыя мысліцелі яго часу, нацыянальныя асветнікі і вучоныя-гуманісты (27). Такім чынам, відавочна, што Ул. Калеснік успрымае Біблію толькі з асветніцкага погляду, ігнаруючы яе сакральны характар. Своеасаблівая парадаксальнасць сітуацыі, на думку літаратуразнаўцы, заключаецца ў тым, што Скарына, менавіта сваімі святымі кнігамі заклаў грунт пад унармаванне беларускай літаратурнай мовы. Таму і У. Калеснік бачыць сваёй задачай абарону патрыятычнага і гуманістычнага сімвала першай велічыні (3) ад варожых спакусаў, каб не паўтарылася сітуацыя, калі ў дасавецкі час Скарына амаль не прыгадваўся ідэолагамі і песнярамі беларускага вызваленчага руху (3). Кнігавыдавецкая дзейнасць славутага палачаніна мела вялікае значэнне ў гісторыі развіцця беларускай культуры. Пераклаўшы на зразумелую для народа мову біблейскія кнігі і выдаўшы іх, асветнік тым самым садзейнічаў станаўленню і замацаванню беларускай літаратурнай мовы, аказаў вялікі ўплыў на далейшае яе развіццё. Невыпадкова 6 жніўня, дзень, калі Фр. Скарына выдаў у Празе першую сваю друкаваную кнігу Псалтырь, стаў Днём беларускага кнігадруку. Многае з жыцця Скарыны застаецца да сённяшняга дня неадкрытым. Сама дата нараджэння асветніка дакладна не вызначана. Існуюць пяцігадовыя прабелы з жыцця гуманіста пасля атрымання ім звання доктара медыцыны ў Падуанскім універсітэце. Аўтар кнігі Тварэнне легенды падкрэслісвае як няпроста працаваць пры адсутнасці несумненных, бясспрэчных дадзеных аб жыцці і дзейнасці першадрукара. У распараджэнні даследчыкаў, пісьменнікаў знаходзяцца Скарынавы прадмовы да біблейскіх кніг ды некалькі дзесяткаў дзелавых дакументаў. Аднак, на думку Калесніка, гэтага мала, каб скласці яго літаратурны партрэт, каб фантазія магла адштурхнуцца і разгарнуцца: Нават вобраз духоўнага свету мысліцеля даводзіцца будаваць па здагадках, гіпотэзах, меркаваннях, здабытых цераз кантэкст з духам эпохі ў цэлым (11). Калеснік шкадуе, што: Наяўным мастацкім творам пра Ф. Скарыну станоўча не хапае Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 37

38 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... гістарычнай канкрэтнасці і рэальнасці домыслу. А новыя факты прыходзяць ад навукоўцаў усё меншымі і меншымі крупінкамі (12). І далей ён выказвае меркаванне: Карыснымі ў неспрыяльнай сітуацыі могуць быць пошукі на сутыках паміж навуковымі і літаратурнымі даследаваннямі (12). Як узор працы на сумежжы даследчык падае кнігу Анатоля Клышкі Францыск Скарына, або Як да нас дайшла кніга 9 (1983). У. Калеснік не засяроджваецца асабліва над пытаннем адносна, магчыма, памылковага вызначэння даследчыкамі вераспавядання Скарыны, а гэта таксама было адной з прычын доўгага маўчання ўсходнеславянскіх навукоўцаў аб яго наробку. Дастаткова было беларускага гуманіста з Полацка акрэсліць у першай палове ХІХ стагоддзя як паляк, каталік, пратэстант, вальнадумец, каб дыскурс аб вывучэнні спадчыны Скарыны ва ўсходнеславянскім асяроддзі занік. Пералом наступіў у 1867 годзе, калі Аляксей Віктараў у манаграфіі «Замечательное открытие в древне-русском книжном мире» 10 залічыў полацкага мастака ў лік «сваіх». Ад гэтага моманту пачалі штораз часцей з'яўляцца працы пра спадчыну Скарыны. Першая даследчыцкая праца прафесара П. У. Уладзімірава Доктор Франциск Скорина. Его переводы, печатные издания и язык 11 пабачыла свет у 1888 годзе. Уладзімір Калеснік мяркуе, што мара аб перакладзе Бібліі на родную, беларускую мову магла зарадзіцца ў Скарыны яшчэ ў студэнцкія гады ў Кракаве, дзе існавалі лацінскія друкарні Я. Гелерта і К. Гохфедэра, а Светаполк Фіёль зрабіў першую спробу надрукаваць стараславянскім друкам царкоўны тэкст (21). Даследчык выказвае цалкам верагоднае меркаванне, што пасля Падуі Скарына падаўся ў Прагу. У гэтым славутым горадзе ён мог сутыкнуцца з тлумачэннямі Бібліі на нацыянальныя мовы. Калеснік сумняваецца, што Скары- 9 А. Клышка, Францыск Скарына, або Як да нас дайшла кніга, Минск А. Викторов, Замечательное открытие в древнерусском книжном мире. Беседы в Обществе любителей российской словесности при Императорском Московском Университете, Москва П. В. Владимиров, Доктор Франциск Скорина. Его переводы, печатные издания и язык, Санкт-Петербург Bibliotekarz Podlaski

39 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... не быў вядомы першы польскі пераклад Бібліі, зроблены для ўдавы караля Ягайлы Софі Гальшанскай. Вялікую ўвагу прысвячае даследчык пытанню, з якой мовы перакладаў Скарына. Пазнаёміўшыся з тэорыямі розных даследчыкаў, ён выказвае меркаванне, што беларускі першадрукар мусіў карыстацца прынамсі трыма тэкстамі: у асноўным чэшскім 12, але таксама і лацінскім (Вульгата), і стараславянскім, якія ігралі ўспаможную ролю, да стараяўрэйскага і грэчаскага Скарына звяртаецца толькі ў прадмовах, растлумачваючы некаторыя тэрміны ці назвы (29). Верагоднасць вышэй сказанага пацвярджала б яшчэ і гіпатэзу, што беларускі асветнік пасля Кракава жыў і вучыўся ў Празе. Напэўна, каб як мага адпаведней перадаць сутнасць тэксту, каб знайсці найбольш адпаведныя словы, каб удакладніць нейкія нюансы, Фр. Скарына мусіў абавязкова вывучыць усе вядомыя яму тэксты. Францыск Скарына значна пашырыў межы і магчымасці традыцыйных літаратурных жанраў прадмоў, сказанняў і пасляслоўяў 13, што Ул. Калеснік лічыць наватарскім унёскам у развіццё літаратуры. Даследчык падкрэслівае яго ідэйную і эстэтычную самастойнасць у падыходзе да біблейскіх і евангельскіх вобразаў і матываў: Кожная прадмова Скарыны нагадвае характэрны для часоў Рэнесансу Meisterstück (шэдэўр мастацтва). Яна мае сціслы ўступ, разгорнутую асноўную частку і поўнае аўтарскай годнасці заключэнне, у якім выдавец абвяшчае, што вырашыў падмацаваць сваю высокую ацэнку гэтага твора яго поўным выкладам і друкаваннем (96). Неаднойчы Ул. Калеснік паўтарае, што тытанічная праца Скарыны была зроблена дзякуючы яго стараннасці і руплівасці, бо ў асобе перакладчыка Бібліі 14 мусіла зысціся некалькі талентаў: філолага, Franciszek Skaryna 12 На той час у Чэхіі была запатрабаванасць на пераклады і друкаваныя кнігі, таму тут існавала некалькі дзесяткаў перакладаў Святога Пісання. 13 С. Кавалёў, Францішак Скарына, Марцінас Мажвідас і пачаткі вершаскладання на нацыянальных мовах у Вялікім Княстве Літоўскім, [у:] Dziedzictwo kulturowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. S. Kawalou, M. Kojder, Lublin 2011, s Трэба аднак удакладніць, што пераклад на нямецкую мову Святога Пісьма Марцінам Лютэрам быў зроблены пазней. Нямецкамоўны Новы Запавет быў выдадзены ў 1522 годзе, а ўся Біблія, перакладдзена праз калектыў, пабачыла свет у 1534 годзе. Таму пераклад Скарыны быў другім, пасля чэшскага, сярод славянскіх. Bibliotekarz Podlaski 39

40 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... тэолага, экзегеза, каб вытлумачыць чытачу складаныя, незразумелыя месцы ў Бібліі. У сваім артыкуле У. Калеснік робіць адступленне адносна вялікіх змен, якія адбываліся ў светапоглядзе чалавека і яго ўспрыманні свету ў час, калі жыў Фр. Скарына. Як вядома, у эпоху Адраджэння сярэдневяковая тэацэнтрычная сістэма мыслення саступіла месца антрапацэнтрычнаму светабачанню. Літаратуразнаўца падкрэслівае, што авалоданне таямніцамі свету (Мікалаем Капернікам, Галілео Галілеем, Хрыстафорам Калумбам, Мігуэлем Серветам, Іаганам Гутэнбергам) не было хуткім працэсам, а якраз ускладнёным, найперш таму, што царква-касцёл бачылі ў гэтым пагрозу парушэння сваіх уплываў, сваёй пазіцыі як установы. Не маглі падабацца ўладам многіх краін словы Скарыны пра права кожнага народа мець свае законы, адпаведныя нацыянальнай своеасаблівасці жыцця (49), пра абмежаванне каралеўскай улады мудрымі законамі. На той час агульнавядомым было дыскусійнае разважанне Нікало Макіявелі ў кнізе Князь адносна апраўдання жорсткасці ўлады, які аргументаваў казус тырана Джакома тым, што тыранія з яўляецца меншым злом, чым хаос безуладдзя. З ява макіявелізму ў Еўропе, на думку Калесніка, сведчыць аб тым, што: Разбуралася выхаваная на звычаях патрыярхальнай абшчыны маральная цэласнасць чалавека, яго злучанасць з народам, знікала ранейшае падпарадкаванне асабістых жаданняў інтарэсам роду, племені (42). A Скарына ўсведамляў небяспеку поўнага адыходу ад ранейшай сістэмы поглядаў, бо існавала рэальная небяспека, што вызваленне ад догмаў хрысціянскай маралі магло азначаць вызваленне ад маралі наогул (42). Не згубіцца ў завірусе крайніх філасофска-палітычных поглядаў дапамагло Скарыне, у перакананні У. Калесніка, выхаванне, згоднае з беларускімі маральна-этычнымі прынцыпамі. Яно, як і багаты вопыт купецкай разваротлівасці бацькі, аказала вызначальны ўплыў на фарміраванне характару Скарыны, здзяйсненне яго неверагодна смелых мараў, як жа патрэбных яго народу. Традыцыйнае выхаванне не перашкодзіла Скарыне стаць асобай талерантнай у адносінах да іншаверцаў. У прадмовах ён адзначае, што 40 Bibliotekarz Podlaski

41 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... справа веры індывідуальная справа кожнага чалавека, а грамадства мае права і абавязак кантраляваць толькі паводзіны грамадзян і караць толькі за ўчынкі шкодныя, нязгодныя са звычаямі і законамі (43). Такім чынам, піша Калеснік мысліцель выходзіў насустрач працэсу ўмацавання правапарадку, упарадкавання дзеючага заканадаўства і абнаўлення ўстарэлых юрыдычных норм (50). У часы Скарыны па ўсёй Еўропе актывізавалася заканадаўчая дзейнасць. Так, Польская карона мела ўжо свой юрыдычны закон, выдадзены ў 1506 годзе пазнейшым прымасам Польшчы Янам Ласкім. Атрымаць упарадкаваны звод правоў імкнулася і грамадства Вялікага Княства Літоўскага. Праца над кодэксам вялася ў вялікакняжацкай канцылярыі пад наглядам А. Гаштальда і закончылася ў 1529 годзе выхадам першай рэдакцыі Статута Вялікага Княства Літоўскага. Прызнаючы, што прыняцце Статута было важкай падзеяй у заканадаўчай дзейнасці ВКЛ, Калеснік піша, што Агульны кодэкс законаў выступаў рэгулятарам юрыдычных узаемаадносін паміж саслоўямі, абмяжоўваў самаволю княжат і панят, а таксама сунімаў незадаволенасць шляхецкага паспольства (...) (52). Аднак, на думку даследчыка, Статут ВКЛ усё ж не быў справядлівым для ўсіх, бо судзіў іх паводле знатнасці паходжання (54) і гэтым ён уступаў евангельскаму закону і Арыстоцелеву прынцыпу ўсеагульнай карысці. Скарына, маючы вопыт доўгага знаходжання на чужбіне, меў дасканалае разуменне аб практычным функцыянаванні розных стыляў улады, усведамляў, што лепш адпавядае грамадзянам на практыцы. Таму і Калеснік прымае як вельмі верагодную наватарскую гіпотэзу беларускага прававеда І. Юхо, што Скарына з яўляецца ўдзельнікам складання Статута. Літаратуразнаўца лічыць, што ў прадмове да Другазаконня Скарына вылажыў арыгінальную, прынцыпова адрозную ад прынятай у рымскім праве класіфікацыю законаў (права дзеліцца не на публічнае і прыватнае, а паводле практычнага зместу на дзяржаўнае, міжнароднае, вайсковае, купецкае, царскае і інш. (58). На жаль, няма яўных доказаў аб асабістым удзеле першадрукара ў гэтай справе, застаюцца толькі намёкі, узнікшыя ў выніку параўнання поглядаў старабеларускага гуманіста і Статута. Калеснік мяркуе, што Жыгімонт разлічваў на Скарыну як на выдаўца і адзінага ва Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 41

42 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... ўсходніх славян знаўцу кнігадруку. Магчыма, што дзеля гэтай справы ён выклікаў беларускага вучонага з Прагі і апекаваўся ім. Скарына свае погляды адносна законаў і судоў найбольш ярка выклаў ў прадмовах да Кнігі суддзяў і Другазаконня. У вобразах цара-заканадаўцы Майсея і цара-суддзі Саламона паказана мудрая заканадаўчая дзейнасць. Беларускі асветнік вельмі шанаваў і паважаў гэтых разумных правадыроў народа, якія супрацьстаялі царам-заваёўнікам: вавілонскаму Навухаданосару і фараонам. Наватарскім лічыць Калеснік падыход Скарыны да асэнсавання ролі жанчыны ў грамадстве. Калі ўзяць пад увагу, што ў большасці тагачасных краін дамінаваў патрыярхат, то разважанні беларускага асветніка выглядаюць вельмі прагрэсіўнымі. Асабліва ў прадмовах да кнігаў Бібліі, якія названы імёнамі жанчын: Руф, Эсфір і Юдзіф. Тут адкрыта выпукляецца поўнае права жанчын на адказныя функцыі ў грамадстве. Асаблівае захапленне выклікала ў Скарыны патрыятычная пастава Юдзіфі, здольнай на вялікі подзвіг, ахвяру свайго асабістага жыцця дзеля агульнага дабра Айчыны. Выклікае заклапочанасць у даследчыка тое, што глыбокі патрыятызм асветніка, выяўлены ў актуальных ва ўсе часы Скарынавых метафарычных словах пра птушак, якія помняць гнёзды свае, пра пчол, што бароняць вуллёў сваіх, мусіў доўга чакаць, каб знайсці водгук у прыгожым пісьменстве, беларускай свядомасці. Кніга прытчаў Саламона, адзначае вучоны, бачыцца Скарыне ўвасабленнем Боскай і чалавечай мудрасці, якая захапляе агульначалавечым пачаткам і рацыянальным тлумачэннем прынцыпаў чалавечага сужыцця, пахвалой мудрасці і розуму, справядлівасці і пачцівасці (69). Калеснік звяртае ўвагу на тактоўнасць асветніка, які, усхвалялючы Саламона, пазбягае эмацыянальнай ацэнкі прыватнага жыцця цара, вядомага і сваім вялікім гарэмам. Скарына засяродзіў увагу чытача толькі на тым аспекце жыцця Саламона, які заслугоўвае пахвалы. У падраздзеле Слодыч кахання, горыч пазнання і спакой душы мудраца Калеснік разглядае прадмовы Скарыны да кнігі Быцця, Эклезіяста і Песні песняў. Літаратуразнаўца перакананы, што беларускага асветніка бянтэжылі пагорклыя парадоксы Эклезіяста, 42 Bibliotekarz Podlaski

43 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... адносна таго, што ў вялікай мудрасці шмат пакут, і хто памнажае веды, памнажае гора (80). Калесніку падабаецца, што Скарына звярнуў увагу на: супярэчлівыя выказванні Эклезіяста і параіў прымаць іх за адбітак суб ектыўнасці чалавечых эмоцый, захапленняў, настрояў (...) (80). Папярэджанне чытача, што філасофія безнадзейнасці прадугледжана толькі для людзей з цвёрдым характарам, было, на думку даследчыка, неабходным. Пры дапамозе прадмоў Скарына падказвае чытачам, што складае галоўны змест кожнай кнігі, якія ключы трэба ўжыць, каб зразумець не толькі знешнія падзеі, аб якіх распавядаецца тут, але і спасцігнуць сэнс падтэксты, закладзеныя ў тэкстах. Пры разглядзе слоў Эклезіяста Калесніку прыходзіць на думку цікавая асацыяцыя. Калі глянуць на перажытае Скарынам, то з поўным правам можна сказаць, што лёс не ашчаджаў яго: братавыя праблемы, якія пасля смерці Івана перайшлі на Францішка, заўчасная смерць жонкі Маргарыты, якая пакінула сына-немаўля Сымона на руках бацькі, мор у Празе і пажар у Вільні, аграбленне разбойнікамі па дарозе. Гэтыя расчараванні давалі падставы, каб беларускі асветнік пайшоў следам разважанняў Эклезіяста: усумніўся ў поспехах сваёй працы. Аднак Скарына не паддаўся чорным думкам, ён змог пераадолець іх і надалей працаваць дзеля агульначалавечага дабра. Зусім іншы падыход у першадрукара, як заўважае Калеснік, да Песні песняў. У гэтым гімне хараству і зямному каханню, які ўвесь дыхаў прагай шчасця, было яшчэ менш мажлівасцей для самастойнай інтэрпрэтацыі выдаўца. І таму: Скарына не рашаўся ў прадмове глянуць на каханне як гуманіст і падказаць чытачу рэнесансавы спосаб прачытання паэмы. Хваліць зямныя страсці небяспечна і не зусім прыстойна (...) (81). Песня песняў зрабіла на Скарыну моцнае эстэтычнае ўражанне, аб чым сведчыць некалькі фактаў. Калеснік даказвае, што, па-першае, ён вырашыў надрукаваць твор, нягледзячы на тое, што праваслаўная царква ў той час яшчэ не прызнавала Песню песняў за святую кнігу. Па-другое, беларускі першадрукар аздобіў яе, як ніводную, двума колерамі: чорным і чырвоным. Значыць, ён адчуваў Песні песняў Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 43

44 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... эстэтычную прывабнасць, а калі не мог сказаць пра гэта адкрыта, то зрабіў гэта вобразна. Прафесар П. А. Уладзіміраў у сваёй манаграфіі сцвердзіў, што Скарына часам паўтараў вядомых каментатараў Бібліі святога Ераніма, а затым Мікалая і Ераніма Ліранаў. Калеснік ацэньвае, што гэта сведчыць пра нераўнадушнасць да прадмета (80). Палачанін не пагаджаўся ва ўсім з інтэрпрэтатарамі Святой Кнігі, а выбіраў тое, што адпавядала яго душы, не забываючы выказаць свае меркаванні. Калеснік перакананы, што самім рашэннем надрукаваць Эклезіяста і Песню песняў Скарына пацвярджаў права чалавека на індывідуальнасць, на імкненне да пазнання разнастайнасці пачуццяў, багацце жыццёвай палітры. У прадмове да Псалтыра, кнігі, якую Скарына выдаў двойчы: у Празе (1517) і ў Вільні (1522), выказаны найбольш поўна погляд першадрукара на прыгажосць і мастацтва, як гармонію і мудрасць чалавечага быцця. Калесніку падабаецца, што Скарына ва ўступным слове да Псалтыра праявіў сябе як асоба, стрыманая ў ацэнцы паводзінаў аўтара паэтычнага зборніка, у якім сабрана паўтараста пеcень. Скарына, падобна як у выпадку Саламона, не асуджае неэтычныя моманты з жыцця Давіда і апускае прычыны, дзеля якіх цару спатрэбілася лячыць сваю душу. Ён толькі выказвае думку, што крыніцай узнікнення Псалтыра была патрэба аўтара ў духоўным самаачышчэнні і маральным удасканаленні. У Скарынавых прадмовах да Бібліі Калеснік заўважае два супрацьлеглыя тыпы адносін да эстэтычных з яў: імкненне ўздзеяння на цела і душу, пры чым мастак перавагу аддае другому, пазнавальна-выхаваўчаму аспекту, а не эмацыянальна-эстэтычнаму (85). Магчыма, на гэтакі падыход беларускага асветніка вялікі ўплыў мела пасланне апостала Паўла, які клаў націск болей на духоўнае, чым на фізічнае, каб клопаты аб целе не ператварыліся ў цялесныя пажаданні. 15 H. Łowmiański, Sfałszowany opis obwarowania m. Wilna, Ateneum Wileńskie, t. III, r , s Bibliotekarz Podlaski

45 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... Аўтар кнігі Тварэнне легенды перакананы, што задача выдання Бібліі была не прыватнаю справай Скарыны, а грамадскай. Таму Калеснік не пагаджаецца з польскім публіцыстам Г. Лаўмянскім, які ў зборніку Ateneum Wileńskie (1925) 15 назваў Скарыну дзелавым чалавекам, які быў заняты камерцыйнаю справай і дбаў пра фінансавую карысць. Калеснік упэўнены, што: Толькі ідэйна-выхаваўчая накіраванасць можа апраўдаць малую рэнтабельнасць і вытлумачыць, чаму ўсебакова адукаваны медык так моцна быў захоплены кнігадрукам (30). У падраздзеле Ключы да партрэта Калеснік звяртае ўвагу на супадзенне воблікаў і сімволікі ў партрэце Скарыны, змешчаным ў трох кнігах Бібліі, з выяўленнем асобы святога Ераніма, створаным у 1442 годзе галандскім мастаком Янам ван Эйка. Гравюра работы невядомага аўтара дапаўняе галоўны змест прадмоў і пасляслоўяў Ф. Скарыны, паказвае яго як найвялікшага вучонага, асветніка, прапагандыста і настаўніка (самых вышэйшых чалавечых якасцей на асабістым прыкладзе не толькі ў ўсходнім славянстве, але і ва ўсёй Еўропе эпохі Адраджэння) 16. Калеснік заўважае таксама супадзенні ці блізкасць партрэта Ф. Скарыны з мініяцюрай Станіслава Самастшэльніка з малітоўніка Жыгімонта Старога і гравюрай Альбрэхта Дзюрэра 1514 года Святы Еранім у кабінеце, што, на думку літаратуразнаўцы, сведчыць аб добрым знаёмстве аўтара і заказчыка з канонамі рэнесансавага партрэтнага жывапісу. Нейкі час вяліся навуковыя дыскусіі адносна пытання, ці быў Францішак Скарына шляхецкага паходжання. Некаторыя даследчыкі памылкова даводзілі, што сонца і месяц у скарынавых выданнях, змешчаныя на шчыце гравюры, пацвярджаюць гэты факт. Калеснік піша, што, на вялікі жаль, у Польскай Кароне і Вялікім Княстве Літоўскім не было традыцыі надаваць гербы за доктарскія габілітацыі і лічыць яўнай несправядлівасцю тое, што не атрымаў яго Францішак Скарына. Выявы сонца і месяца ў скарынавых Franciszek Skaryna 16 М. Палкаўнічэнка, К. Усовіч, Сімволікі на партрэце Скарыны, Кантакты і дыялогі 1998, 9, с. 6. Bibliotekarz Podlaski 45

46 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... выданнях беларускі даследчык тлумачыць як індывідуальны подпіс, сцвярджэнне аўтарства прадмоў, перакладаў і малюнкаў. Калеснік здзіўляецца, якім жа медыкам быў Скарына, калі на яго гравюры няма ніводнага лабараторнага посуду. Найхутчэй ён быў хіба кімсьці накшталт сучаснага гамеапата і псіхіятра ў адной асобе. Лекарам, які ўмеў лячыць адразу душу і цела, які ведаў пра неабходнасць адначасовага лячэння гэтай дыхатоміі чалавека. Аўтар кнігі Тварэнне легенды перакананы, што любоў да ведаў, шырыня адукацыі спалучыліся ў Скарыны з высокаю грамадскай культурай, дзелавітасцю і смеласцю, уменнем ставіць наватарскія задачы і разумна вырашаць іх, што надало вялікае значэнне яго спадчыне. Багацце асобы Скарыны ставіць яго побач з выдатнейшымі людзьмі Адраджэння, а значнасць яго працы ставіць беларускую культуру, на ніве якой ён працаваў, упоравень з культурай еўрапейскай (36). У сваім літаратуразнаўчым нарысе Постаць Скарыны Калеснік даводзіць, што галоўнай маральнай ідэяй беларускага асветніка была ахвярнасць творчай працы, якая пераходзіць у ахвяру жыцця. Пры тым, на думку даследчыка, за ёю стаіць праблема растварэння індывіда ў родзе. Біблейскі матыў гістарычнай ці індывідуальнай смерці і ўваскрашэння не асацыіраваліся ў свядомасці Скарыны з Беларуссю, для яго існавала адно сімволіка патрыятычных ахвяр і ахвярнасці (122). Гэта сведчыць аб тым, што беларускі асветнік быў адначасова як сынам роднага краю, так і сынам новага часу. Скарына быў для Калесніка піянерам сінтэзу візантыйскіх і рымскіх традыцый, следам за якім пайшлі многія, як, напрыклад, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі. Хаця не было яшчэ прадчування драматычных часоў для беларушчыны, але творчая спадчына сына слыннага горада Полацка асацыіруецца Калесніку з падрыхтоўкай зброі для барацьбы за родныя каштоўнасці, у тым ліку і мову. Бо менавіта яе, а не рэлігійнае вызнанне, даследчык лічыць паказчыкам нацыянальнай тоеснасці, што многімі сацыёлагамі, тэолагамі прызнаецца дыскусійным, калі не амбівалентным, меркаваннем. Тым не менш, нельга не прызнаць за Ул. Калеснікам пэўнай 46 Bibliotekarz Podlaski

47 Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... смеласці, бо ён паказаў Фр. Скарыну як асобу, якая выявіла шэраг наватарскіх поглядаў, у многім апярэджваючы свой час: у яго поглядах і справах сплятаецца традыцыйная набожнасць з новым гуманістычным, асветніцкім разуменнем каштоўнасці Бібліі як крыніцы ведаў, як плода чалавечага розуму (27). Безумоўна, асэнсаванне У. Калеснікам асобы Францыска Скарыны, яго асветніцкай і творчай спадчыны, утрымліваючы спрэчныя моманты, з яўляецца вельмі важным крокам у стварэнні беларускай скарыніяны. Franciszek Skaryna Bibliografia Adamovìč A., Brylʹ Â., Kalesnìk Ul., Â z vognennaj vëskì, Mìnsk Viktorov A., Zamečatelʹnoe otkrytie v drevnerusskom knižnom mire. Besedy v Obŝestve lûbitelej rossij, Moskva Vladimirov P.V., Doktor Francisk Skorina. Ego perevody, pečatnye izdaniâ i âzyk, Sankt-Peterburg Ìščanka G., Talent razumennâ: da pytannâ metadalogìì dasledavannâǔ Uladzìmìra Kalesnìka, Białorutenistyka Białostocka tom 8, Białystok Kavalëǔ S., Francìšak Skaryna, Marcìnas Mažvìdas ì pačatkì veršaskladannâ na nacyânalʹnyh movah u Vâlìkìm Knâstve Lìtoǔskìm, [w:] Dziedzictwo kulturowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. S. Kawalou, M. Kojder, Lublin Kalesnìk Ul., Paslanec Prametèâ. Dakumentalʹnaâ apovescʹ, Mìnsk Kalesnìk Ul., Postacʹ Skaryny, [u:] Ul. Kalesnìk, Tvarènne legendy. Lìtaraturnyâ partrèty ì narysy, Mìnsk Klyška A., Francysk Skaryna, abo Âk da nas dajšla knìga, Minsk Palkaǔnìčènka M., Usovìč K., Sìmvolìkì na partrèce Skaryny, Kantaktyì dyâlogì, 1998, Nr 9. Petraškevìč A., Napìsanae zastaecca: sučasnaâ belaruskaâ dramaturgìâ, Mìnsk 2001, с Sadkovìč M., Lʹvoǔ Â., Georgij Skorina: istoričeskij očerk, Minsk Skaryna Fr. Èncyklapedyčny davednìk, Mìnsk Bibliotekarz Podlaski 47

48 Franciszek Skaryna Аnna Sakowicz, Charakterystyka działalności oświeceniowej i spuścizny twórczej Franciszka Skaryny... Čykvìn Â., Na skryžavannì èpoh (Da pytannâ lìtaraturaznaǔčaga ìnstrumentaryâ vučonaga) [u:] Čykvìn Â., Pa pryzvannì ì abavâzku. Lìtaraturna-krytyčnyâ artykuly, Belastok Łowmiański H., Sfałszowany opis obwarowania m. Wilna, Ateneum Wileńskie, t. III, r Bibliotekarz Podlaski

49 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz * Uniwersytet w Białymstoku Духоўны Патэнцыял Творчай Спадчыны Францыска Скарыны Рэзюме: У артыкуле разлядаецца шэраг важнейшых аспектаў, якімі вызначаецца духоўны патэнцыял творчай спадчыны ўсходнеславянскага і беларускага першадрукара, асветніка, пісьменніка, мысліцеля ранняга беларускага Адраджэння Францыска Скарыны. У сваёй асветніцкай, духоўнай дзейнасці ён абапіраўся на айчынную кірыла-мяфодзіеўскую традыцыю, плённа выкарыстоўваючы дасягненні заходнееўрапейскай культуры эпохі Рэнесансу. Сцвярджаецца, што філасофска-этычныя, сацыяльнапалітычныя, эстэтычныя і дзяржаўна-прававыя погляды Скарыны з яўляюцца ў першую чаргу вынікам асэнсавання ім жыцця як дару Боскага. Звяртаецца ўвага на гуманістычную мастацтвазнаўчую канцэпцыю першадрукара, свядома рэалізаваную ім і актуальную дасюль. Падкрэсліваецца, што ўвесь прадмоўна-пасляслоўны комплекс Скарыны сведчыць аб менавіта патрыстычнай традыцыі * Halina Twaranowicz dr hab., prof. UwB, kierownik Katedry Filologii Białoruskiej. Redaktorka naczelna Białorutenistyki Białostockiej i redaktor szeregu tomów literaturoznawczych. Autorka m.in. książek: Biełaruskaja literatura. Paudniowaslawianski katekst (Adzinstva henezisu, typau literatur i charakter uzaemamasuviaziej) (Minsk 1996), Pry bramach Radzimy. Litaraturnaje abjadnannie Bielavieża : stanaulennie, problemy, asoby (Bielastok 2012), Viektary bielarusanauczych dasledavanniau. Tradycyja Suczasnaść Uzaemamasuwiazi (Białystok 2016). 49

50 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny ў тлумачэнні Бібліі, павазе асветніка да царкоўных дагматаў, што відавочна абвяргае досыць распаўсюджанае залічэнне Ф. Скарыны ў шэрагі дзеячаў Рэфармацыі. Адзначаецца таксама, што Ф. Скарына з яўляецца заснавальнікам беларускай нацыянальна-патрыятычнай традыцыі, які падараваў свайму народу Святое Пісанне на роднай мове. Ключавыя словы: Асветнік, мысліцель, беларускі першадрукар, кірыламяфодзіеўская традыцыя, Ренесанс, гуманізм The Spiritual Potential of Francysk Skaryna s Artistic Legacy Summary: The article examines a number of important issues which distinguish the spiritual potential of the artistic legacy of Francysk Skaryna, a great East Slavonic Belarusian printer, a proponent of education, a writer and an outstanding thinker of the early Belarussian Renaissance period. In his extensive spiritual pursuit, based on the native Cyrillo-Methodian tradition, Skaryna prolifically developed the achievements of the Western European culture of the Renaissance. At the core of Skaryna- s philosophical-ethical, socio-political, aesthetic, as well as juridical views lies the concept of life as a gift of God. In the present article, a special attention is paid to his humanistic understanding of the work of art, consciously implemented by him in his printing practice and remaining still relevant. It is emphasized that the entire collection of original prefaces-afterwords by Skaryna shows the patristic tradition in the translation of the Bible, respecting Orthodox dogmas, which, in turn, evidently disproves the recently propagated view of him as an activist of the Reformation. It is also emphasized that he stands at the beginning of the Belarussian national-patriotic tradition, having given his people the Bible in the translation into the Belarussian language. Keywords: a proponent of education, thinker, the first Belarussian printer, the Cyrillo-Methodian tradition, Renaissance 50 Bibliotekarz Podlaski

51 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Streszczenie: W artykule rozpatrywany jest szereg ważkich zagadnień, które wyróżniają duchowy potencjał twórczej spuścizny wielkiego pierwszego wschodniosłowiańskiego, białoruskiego drukarza, krzewiciela oświaty, pisarza, wybitnego myśliciela wczesnego białoruskiego okresu Odrodzenia. W swej rozległej działalności duchowej, opierając się na rodzimej tradycji Cyrylo-Metodiańskiej, płodnie rozwijał on osiągnięcia zachodnioeuropejskiej kultury Renesansu. U podstaw filozoficzno-etycznych, społeczno-politycznych, estetycznych, a także państwowo-prawnych poglądów Skaryny leży koncepcja życia jako daru Bożego. Szczególną uwagę zwrócono na jego humanistyczne pojmowanie dzieła sztuki, świadomie urzeczywistniane przezeń w praktyce drukarskiej i pozostające wciąż aktualne. Podkreślono, że cały zbiór oryginalnych przedmów-posłowi Skaryny świadczy mianowicie o patrystycznej tradycji w tłumaczeniu Biblii, o uszanowaniu przezeń cerkiewnych dogmatów, co z kolei w sposób oczywisty obala rozpowszechniane ostatnio twierdzenie o nim jako działaczu Reformacji. Uwydatniono wreszcie to, że stoi on u początków białoruskiej tradycji narodowo-patriotycznej, dając swojemu ludowi Pismo Święte w przekładzie na język białoruski. Słowa kluczowe: krzewiciel oświaty, myśliciel, pierwszy drukarz białoruski, tradycja Cyrylo-Metodiańska, Pismo Święte, Renesans Franciszek Skaryna Шматвяковы вопыт культурна-гістарычнага развіцця еўрапейскіх народаў сведчыць пра тое, што выпрацоўка іерархіі духоўных каштоўнасцей, іх канкрэтная культурна-мастацкая рэалізацыя ў значнай ступені абумоўлена прыналежнасцю да хрысціянства ў пэўным варыянце. Яскравым прыкладам тут з яўляецца лёсаносная роля традыцый Рыма або Канстанцінопаля ў духоўным, культурным станаўленні паўднёвых славян. Практычна аднародныя Bibliotekarz Podlaski 51

52 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny некалі плямёны сербаў, харватаў, славенцаў, аказаўшыся ў зоне ўплыву розных хрысціянскіх канфесій, сфарміравалі своеасаблівыя культурныя феномены, набылі па-свойму адметны псіхалагічны воблік. Само ж геапалітычнае месцазнаходжанне беларускага этнасу ў цэнтры Еўропы, на стыку ўсходняга і заходняга макрарэгіёнаў Рax Slavia Orthodoxa i Pах Slavia Latina абумовіла поліфанічны характар яго гістарычнага і грамадска-культурнага тыпаў развіцця, канфесійна-веравызнаўчай структуры. На беларускіх землях у абсягу судакранання і ўзаемаўплываў двух галоўных еўрапейскіх духоўных арэалаў адметна рэалізавалася кожная гістарычная і культурная эпоха, стыль, як Сярэднявечча, так і Адраджэнне, увабраўшае ў сябе рэфармацыйны і контррэфармацыйны рух, Барока. Кожная з гэтых культурна-гістарычных фармацый мае ў беларускім пісьменстве свой змест, вопыт развіцця. І невыпадкова за беларускім Адраджэннем не толькі ў айчыннай культуры замацавалася вызначэнне залатой пары, залатога веку. Варта ўспомніць, што ЮНЕСКА ўключыла ў каляндар міжнародных дат вялікіх дзеячаў славянскай культуры імёны Францыска Скарыны, Міколы Гусоўскага, Сімяона Полацкага. У 2002 годзе ў Германіі ажыццёўлена саліднае аб ёмам у 1045 старонак выданне пад назвай Біблія Руска. Выложена доктором Франціском Скоріною. Прага Праз тры гады ў вядомым нямецкім выдавецтве Фердзінанда Шёнінга выйшаў чарговы фаліант факсімільнага выдання беларускай рэнесансавай думкі Евангелле ад Матфея і Марка ў перакладзе Васіля Цяпінскага. Сваім асветніцкім, духоўным падзвіжніцтвам-подзвігам Ф. Скарына годна працягнуў высокую справу салунскіх братоў Кірылы і Мяфодзія, вывеўшых славян з палону элітарнай духоўнасці. Да Кірылы і Мяфодзія Святое Пісанне прызнавалася толькі на трох мовах. Аргументам з яўлялася тое, што надпіс на крыжы з распятым Хрыстом быў зроблены па-лацінску, па-грэцку і па-габрайску. Сербскі архімандрыт Міхаіл на пачатку мінулага стагоддзя дакладна зазначыў: Зыходзячы з таго, што ўсе языкі (народы) павінны праслаўляць Творцу Сусвету, святыя Кірыл і Мяфодзій пераклалі Слова Божае на славянскую мову, чым далі добры прыклад для 52 Bibliotekarz Podlaski

53 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny іншых народаў і тым разбілі ланцугі трохмоўнага габрайска-грэцкалацінскага ярма 1. Да ХVІ стагоддзя на беларускіх землях духоўна-культурнае развіццё вызначалася ў значнай ступені двума паўднёваславянскімі ўплывамі, нязмушана адаптаванымі тут у адпаведнасці з рэгіянальнымі асаблівасцямі. Аб плённым характары вынікаў гэтага ўзаемадзеяння сведчыць і адраджэнскі феномен Францыска Скарыны. Народнасць творчасці Скарыны, па словах Уладзіміра Конана, яго славянская арыгінальнасць як пісьменніка і мысліцеля абумоўлена [...] айчыннай літаратурна-філасофскай традыцыяй. Засвоіўшы дасягненні заходнеўрапейскай культуры эпохі Рэнесансу, ён разам з тым не толькі не выракся духоўных здабыткаў свайго народа, але і ўзняў іх на новую ступень, паказаў тагачаснаму цывілізаванаму свету іх невычэрпныя магчымасці ў справе асветы і маральнага ўдасканалення 2. Алег Лойка, задумваючыся над генезісам творчасці Ф. Скарыны, таксама адзначае, што вялікі гуманіст і асветнік еўрапейскага Адраджэння Franciszek Skaryna не мог перарваць пупавіны, што звязвала яго з матчыным улоннем Адраджэння сярэднявеччам, з гуманізмам хрысціянства, з рэлігійнацаркоўным асветніцтвам. Грамадска-культурныя вытокі адраджанізму Скарыны пачыналіся, такім чынам, не толькі з пачатку ХVІ стагоддзя, калі ён фармаваўся ў асобу у першадрукара і адраджэнца. Адраджанізм Скарыны разам з тым не перыферыйна еўрапейскі, хоць ад заходнееўрапейскага ён залежны. Ён мясцовы, рэгіянальны, аўтахтонны у прамежку паміж лацінскім Захадам і візантыйскім Усходам. Ён вянец духоўнай працы нашых продкаў, пачатай увогуле з прыняцця імі хрысціянства. Такім чынам, агульнаславянскія генетычныя карані гуманізму і асветніцтва Скарыны ідуць ад Кірылы і Мяфодзія: з іх і друкаваная літара Скарыны, якая абнавіла 1 Сербский архимандрит Михаилъ, Полн. собр. соч. В 3 т., Москва 2015, т. 1, с Гісторыя беларускай літаратуры ХІ ХІХ стагоддзяў. У 2 т., Мінск 2007, т. 1, с Bibliotekarz Podlaski 53

54 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny ўзорыстую вязь кірыліцы. Уласна ж рэгіянальныя вытокі духоўнасці Скарыны куды бліжэй да Македоніі, Балгарыі, Візантыі, бо яны з Турава ад Кірылы Тураўскага, а яшчэ ў большай ступені ад Ефрасінні Полацкай, бо палачанка-асветніца не магла не стаць найбліжэйшай перадасновай палачаніну-асветніку 3. У гэтых глыбокіх назіраннях, выказаных выдатным літаратуразнаўцам, паэтам, пісьменнікам А. Лойкам на самым пачатку новага міленіума, дакладна абазначаны вузлавыя моманты ў развіцця беларускай духоўнасці і асветы. Уласна ўжо на пачатку 20-х гадоў мінулага стагоддзя Максім Гарэцкі, стваральнік першай гісторыі беларускай літаратуры, нягледзячы на крыніцазнаўчую, метадалагічную нераспрацаванасць пытання, у раздзеле Старая літаратура выдзяляе Першы перыяд (царкоўнаславяншчына) век, распачынаючы яго словамі: Літаратура ў нас стала развівацца пад уплывам візантыйскае культуры 4, звяртаючы далей увагу і на асветніцкую дзейнасць Еўфрасінні Полацкай, і на аднаго з першых пісьменнікаў беларускіх Кірылу Тураўскага. Коратка ахарактарызаваўшы Другі перыяд (падгатавальная пара) век), Гарэцкі досыць грунтоўна засяроджваецца на Трэцім перыядзе (залатой пары) век) і, прааналізаваўшы па меры магчымасцей юрыдычную літаратуру, рэлігійныя і свецкія перакладныя творы ХV ХVI вякоў, асобна звяртаецца да асобы Францыска Скарыны, досыць паслядоўна выкладае яго біяграфію, аналізуе некаторыя яго пераклады, адзначае, што Скарына першы ў нас даў спробу пісаць вершам, у якім то перакладаў месца з Бібліі, то выкладаў свае ўласныя думкі. Найгалоўным у дзейнасці славутага палачаніна класік беларускай літаратуры лічыць тое, што ён прынёс у наш край заходнеўрапейскі гуманізм, шырыў асвету і распачаў наш друк. [...] У духу гуманістычных поглядаў Скарына вучыць людзей быць добрымі, шанаваць людзей, любіць свой родны 3 А. А. Лойка, Старабеларуская літаратура, Мінск 2001, с М. Гарэцкі, Гісторыя беларускае літаратуры, уклад і падрых. тэксту Т. С. Голуб, Мінск 1992, с Bibliotekarz Podlaski

55 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny край, прычым патрыятызм яго з яўляецца як бы дакорам фальшываму патрыятызму тагачасных магнатаў, любіўшых сваё гаспадарства толькі для асабістых карысцей, а не клапаціўшыхся аб дабры народа і не дбаўшых аб развіцці свае народнае культуры 5. Цалкам зразумела, што гэткае гуманістычнае асветніцтва, дзейсны патрыятызм вялікага адраджэнца ўспрымаецца М. Гарэцкім як вялікі маральнаэтычны урок, асабліва актуальны ў складаных, супярэчлівых, нават трагічных умовах паслярэвалюцыйнай Беларусі. Падзеяй, вартай увагі ў гэтым кантэксце, бачыцца з яўленне кнігі Асветнікі Беларусі. Ефрасіння Полацкая. Кірыла Тураўскі. Францыск Скарына, што нядаўна пабачыла свет у выдавецтве Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі 6. Пад адной вокладкай, хай сабе коратка, але змястоўна канцэнтравана, распавядаецца пра духоўную, асветніцкую дзейнасць тых, хто, па словах А. Лойкі, стаіць ля рэгіянальных вытокаў духоўнасці і таго, хто годна сцвярджае яе далей. Менавіта з імем Ефрасінні Полацкай звязана ранняя кніжная традыцыя на беларускіх землях і якраз у Тураве, дзе было створана Тураўскае евангелле ХІ стагоддзя, прыйшоў на свет белы і разгарнуўся ў сваіх высокіх духоўных, творчых магчымасцях найталенавіты ўсходнеславянскі паэт ХІІ ХІV стагоддзяў Кірыла Тураўскі. Глыбока знамянальна, што ўсходнеславянскае, беларускае Адраджэнне распачынаецца найперш з друкаванай кнігі, са з яўлення на старабеларускай мове Святога Пісання. Праўда, яшчэ ў 1491 годзе ў Кракаве, дзякуючы друкару Швайпольту Фіёлю, пабачылі свет богаслужбовыя зборнікі для Праваслаўнай Царквы Трыёд Каляровы і Трыёд Посны, першыя друкаваныя кнігі рускімі літарамі. Відаць, яны адрасаваліся праваслаўнаму насельніцтву ВКЛ, што дае падставы некаторым даследчыкам сцвярджаць, што беларускае кнігадрукаванне вядзе сваю гісторыю ўжо з канца ХV стагоддзя. Аднак менавіта Ф. Скарына ажыццявіў першае ў гісторыі ўсходнеславянскай Franciszek Skaryna 5 Тамсама, с. 116, Э. Дубянецкі, Асветнікі Беларусі. Ефрасіння Полацкая. Кірыла Тураўскі. Францыск Скарына, Мінск Bibliotekarz Podlaski 55

56 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny культуры і першае на тэрыторыі Рэчы Паспалітай навуковарэнесансавае выданне Бібліі. На працягу гадоў у першым беларускім выдавецтве ў Празе з-пад рукі асветніка выйшлі ў свет 23 кнігі Святога Пісання (якія, прынамсі, захаваліся да нашага часу, а выказваецца меркаванне, што ў рукапісе Скарына меў пераклад усёй Бібліі і што паасобныя кнігі яе згубіліся ў ХVІІ ХІХ стст.). Вярнуўшыся не пазней 1521 года на Радзіму, Ф. Скарына стварыў новае выдавецтва ў Вільні, у якім каля 1522 года пабачыла свет Малая падарожная кніжка, дзе аб яднаны Псалтыр, Часаслоў, Шасцідневец, 8 акафістаў, 10 канонаў, Саборнік (уключае Святцы і Пасхалію са звесткамі з астраноміі і грамадзянскага каляндара, пасляслоўе); у 1525 годзе быў выдадзены Апостал. Заснаванне Скарынам беларускага кнігадрукавання стала вяршыняй яго духоўнай дзейнасці, найбольш выразным і яскравым пралогам беларускага Адрадждэння 1-й паловы 16 стагоддзя, адзначае вядомы даследчык Георгій Галенчанка. У друкаванай кнізе Скарына бачыў невычарпальныя магчымасці духоўнай асветы народа, выхавання высокіх хрысціянскіх, маральных і грамадзянскіх якасцей, усё большага далучэння да еўрапейскага культурнагістарычнага соцыума і актыўнага ўзаемадзеяння з ім 7. Сын купца Лукі з крывіцкага Полацку, дзе заявіла пра сябе першая беларуская дзяржаўнасць, горада, слаўнага сваімі культурнагістарычнымі, духоўнымі традыцыямі, нібы лёсам быў вызначаны даць свайму народу Святое Пісанне на яго мове, на той час ужо добра распрацаванай, уласна дзяржаўнай мове поліэтнічнага Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага. Менавіта на старабеларускай мове ўбачылі свет усе зводы законаў ВКЛ: Вісліцкі статут гадоў, Судзебнік Казіміра Ягайлавіча 1468 года, урэшце рэдакцыі славутых Статутаў 1529, 1566 і 1588 гадоў, Трыбунал, а таксама вялікая колькасць метрыкі Вялікага Княства архіва, які налічвае не адну сотню тамоў. Ужыванне беларускай мовы ў сферы 7 Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў двух тамах, 2-е выданне, Мінск 2007, т. 2, с Bibliotekarz Podlaski

57 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny афіцыйнага справаводства было замацавана заканадаўча ў Статуце ВКЛ 1588 года (раздзел 4, артыкул 1): А пісар земскі павінен паруску літарамі і словамі рускімі ўсе дакументы, выпіскі і позвы пісаць, а не іншай мовай і словамі 8. Падканцлер жа ВКЛ Леў Сапега, пад апекай якога рыхтавалася трэцяя рэдакцыя Статута, у Звароце да ўсіх саслоўяў ВКЛ падкрэсліваў: А калі якому народу сорамна права свайго не ведаць, асабліва нам, якія не чужой якой мовай, але сваёй уласнай правы запісаныя маем і ў любы час, што нам неабходна да адбіцця ўсякай крыўды, можам ведаць 9. І як не ўзгадаць тут верш Яна Казіміра Пашкевіча, датаваны 1621 годам і напісаны, відаць, у Вільні: Польска квитнет лациною, /Літва квитнет русчизною;/ Без той в Польще не пребудеш/ Без сей в Литве блазном будеш./ Той лацина езык дает,/ Та без руси не вытрывает./ Ведзь же юж русь, иж тва хвала/ По всем свеце юж дойзрала./ Весели ж се ты, русине,/ Тва слава никгды не згине» 10. Твор захаваўся ў Слуцкім спісе Статута ВКЛ якраз 1529 года, на фарміраванне сутнасных параметраў якога, як і наступных яго рэдакцый, паводле мервавання даследчыкаў гісторыі права (Я. Юхо і інш.), паўплывала прававая канцэпцыя Ф. Скарыны: Новыя прававыя ідэі, якія прапаведаваў Скарына, найбольш поўна адлюстраваны ў Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1529 г. Ідэя патрыятызму, заснаванага не на канфесійнай або этнічнай, а на геаграфічнай і дзяржаўнай палітычнай прыкмеце, адлюстравана ў 3-м артыкуле 3-га раздзела гэтага Статута, дзяржаўны суверэнітэт замацаваны ў 1-м жа артыкуле таго ж раздзела. Скарына прытрымліваўся ідэі вяршэнства народа ў дзяржаве і праватворчасці, што значна апярэджвала свой час і не адпавядала тагачаснай рэчаіснасці, але ўплывала на будучае заканадаўства 11. Цалкам верагодна, што, знаходзячыся ў Вільні, ён, як вопытны вы- Franciszek Skaryna 8 Статут Вялікага княства Літоўскага 1588, пер. на суч. бел. мову А. С. Шагун, Мінск 2001, с Тамсама, с Анталогія даўняй белаврускай літаратуры: ХІ першая палова ХVІІІ стагоддзя, Мінск 2003, с У. Конан, С. Падокшын, Я. Юхо, Францыск Скарына, (у:) Францыск Скарына. Са слаўнага горада Полацка: артыкулы, нарысы, уклад. А. Сушы, Мінск 2017, с. 88. Bibliotekarz Podlaski 57

58 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny давец, мог прымаць і самы непасрэдны ўдзел у стварэнні першага Статута ВКЛ. Вяртаючыся да пытання мовы асветніка, хочацца спаслацца на высновы не раз узгадваемага тут выдатнага філосафа, літаратуразнаўцы У. Конана, які, адзначыўшы, што гуманістычнае Адраджэнне рэабілітавала нацыянальныя мовы еўрапейскіх народаў, пераадолела манаполію лацінскай мовы, зазначае, што ў Беларусі гэтую місію выканаў Ф. Скарына. Мова ж асветніка дасюль застаецца аб ектам палемікі. І як большасць лінгвістаў лічаць яе старабеларускай літаратуранай мовай, так іншыя бачаць у ёй беларускую рэдакцыю стараславянскай мовы. На мой погляд, сцвярджае даследчык, апошнія не ўлічваюць варыянтнасць і шматстылёвасць старадаўняй беларускай мовы, іншых сярэдневяковых і пазнейшых нацыянальных моў на стадыі іх станаўлення. Відавочна, Скарына стварыў біблейскі, набліжаны да моўнай гутаркі, аднак усё ж урачысты стыль сваёй роднай мовы. Пазней, у ХVІІ ХVІІІ стст., ён вар іраваўся, аднак у сваёй аснове заставаўся такім жа адносна блізкім да стараславянскай мовы царкоўна-прапаведніцкім стылем 12. Праведзены беларускім асветнікам параўнальны аналіз лацінскіх, чэшскіх, старажытнаяўрэйскіх і царкоўнаславянскіх тэкстаў Святога Пісання забяспечыў высокі, адэкватны арыгіналу ўзровень перакладу. Відавочна, рухала Ф. Скарынам усведамленне таго, што Біблія дзівосным чынам спалучае ў сабе комплекс асаблівых ведаў, інфармацыі, сутнасна важных для лёсу ўсяго люду паспалітага, так як: Библия книга совершенно исключительная, неисчерпаемая, книга, в которой все сказано как о Боге, так и о человеке. Вездесущий Бог в ней открывается и дает нам прозревать Свою тайну. Себя же человек узнает в ней, начиная с самых возвышенных стремлений своих и кончая самыми темными сторонами своей совести [...]. Библия содержит в себе учение религиозного характера, богооткровенную истину. Но и человеческое знание и вся наша 12 У. Конан, Гісторыя эстэтычнай думкі Беларусі. У 3-х тамах, т.1, Х ст г., Мінск 2010, с Bibliotekarz Podlaski

59 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny умственная деятельность находят в ней пищу богатства неиссякаемого. Многое почерпнули из нее и поэзия, и история, и география, и социология. Она легла в основу европейского искусства. Без нее ни ваятели Шартрского собора, ни мозаисты Равенны, ни Микельанджело, ни Рембрант, ни Греко не были бы теми, кем мы теперь восхищаемся. На этой же основе зиждится творчество Шекспира, Расина, Данте и Достоевского 13. Franciszek Skaryna Кожная эпоха, зямны рэгіён успрымае, выкарыстоўвае біблейны патэнцыял у адпаведнасці са сваімі магчымасцямі, знаходзячы адказы на асноватворныя пытанні чалавечага быцця, што гарантуецца іерархіяй сэнсаў, закладзенай у Кнігу Кніг. І Скарына паступае згодна з евангельскай прытчай, як той слуга, які атрымаў ад патрабавальнага і справядлівага гаспадара пяць талантаў і смела пусціў іх у рост. Імкнучыся наблізіць да суайчыннікаў непасрэдны змест Святога Пісання, першадрукар звяртаецца да ўзнікшага ва ўсходнеславянскім пісьменстве яшчэ ў ХІ ХІІ стагоддзях жанру прадмоў і пасляслоўяў, актуалізуючы яго на пачатковым этапе беларускага Рэнесансу, яскрава пры тым заяўляючы пра сябе як пра мысліцеля-гуманіста, вучонага, пісьменніка эпохі ўсходнеславянскага Адрадждэння. Прадмоўнапасляслоўны комплекс Скарыны відавочна сведчыць не аб адмаўленні ад тэацэнтрычнага светапогляду на карысць антрапацэнтрызму увесь агромністы набытак беларускага асветніка прасякнуты хрысціянска-этычнай канцэпцыяй жыцця, калі Богу аддаецца Богава, а кесару кесарава. Філасофска-этычныя, сацыяльна-палітычныя, эстэтычныя і дзяржаўна-прававыя погляды Ф. Скарыны з яўляюцца ў першую чаргу вынікам асэнсавання ім жыцця як дару Божага. У пяцідзесяці прадмовах да біблейных кніг Ф. Скарына, па словах У. Конана, вядзе з чытачом праніклівую, даверліва-шчырую і разам з тым узнёслую, урачыстую гаворку пра значныя духоўныя каштоўнасці ўсяго чалавецтва і кожнага народа паасобку. У іх спалучаецца глыбіня думкі з афарыстычнасцю 13 Общее введение в Священное Писание, (в:) Библия. Книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета, Брюссель 1973, с. 3. Bibliotekarz Podlaski 59

60 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny і мудрай прастатой выкладання вопытнага настаўніка. Асобныя месцы яго твораў (аб патрыятызме, любові да радзімы, і роднай мовы) гучаць як красамоўныя вершы ў прозе. Там, дзе для выяўлення пачуццяў прыгожага жанравыя рамкі публіцыстыкі аказваюцца недастатковымі, аўтар арганічна ўводзіць у тэксты прадмоў сілабічныя вершы 14. Сеецца цела душэўнае, паўстае цела духоўнае, гаворыць у Першым Пасланні да Карынфянаў апостал Павел. І па вялікім рахунку менавіта духоўнасць ёсць мэтаю і перспектываю развіцця асобнага чалавека і ўсяго чалавецтва. У строгім, класічным сэнсе дух частка чалавечай прыроды, якой чалавек успрымае свайго Творцу, Бога, тым, што яднае чалавека з Творцам. Па Івану Ільіну, дух есть дар очевидности, способность к бескорыстной любви и к самоотверженному служению, дар молитвы, потребность священного, жилище совести, месторождение художественного искусства, источник правосознания, истинного патриотизма и национализма 15. Відавочна, што духоўнасць, як вытворнае ад духу, ахоплівае самы шырокі спектр чалавечай свядомасці і дзейнасці. І пэўным сінонімам духоўнасці, мабыць, ёсць чалавечнасць, бо створаны чалавек па вобразе і падабенстве Божым. І да духоўнасці мае дачыненне ўсё тое, што памагае палюбіць бліжняга свайго як сябе, але ж пры гэтым трэба навучыццца любіць і сябе, што значыць дар жыцця ў сабе любіць. У сферы духоўнасці чалавек можа адчуваць сябе рабом, які падпарадкоўваецца Усявышняму дзеля суровай неабходнасці, ці наёмнікам, які чакае ўзнагароды за сумленна выкананую працу і ўрэшце сынам, які вольны ў сваім выбары і не дбае пра плату адно заўсёды ў пошуку Ісціны, здзяйснення Гасподняй задумы, найбліжэйшага паразумення з Творцам. Безумоўна, уся асветніцка-творчая дзейнасць Ф. Скарыны была скіравана на развіццё, удасканаленне душэўнага пачатку ў нацыянальных строях і наданне мэтанакіраванага руху асобе ў духоўным плане. Плённа развіваючы традыцыі папярэднікаў, Скарына спа- 14 Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1988, с И. Ильин, Основы христианской культуры, Москва 2011, с. 93, Bibliotekarz Podlaski

61 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny лучыў у сваёй творчасці рэлігійную містыку з практычнай жыццёвай мудрасцю сваёй эпохі. Ужо падкрэслівалася, што асветніцкаму падзвіжніцтву-подзвігу Ф. Скарыны папярэднічала шматвяковае развіццё старарускай і беларускай літаратур, для стваральнікаў якіх з самага пачатку важным быў не толькі змест, але і форма яго ўвасаблення. Паказальна, што ў Аповесці мінулых гадоў, у гэтай, па словах акадэміка Дзмітрыя Ліхачова, энцыклапедыі жыцця яшчэ агульных ўсходнеславянскіх зямель, галоўнаю падставаю для абрання ўсходнімі славянамі, русінамі хрысціянскага веравызнання ва ўсходнеславянскім варыянце названа прыгажосць, уласна асноўная катэгорыя эстэтыкі: Franciszek Skaryna [...] і прыйшлі мы ў грэцкую зямлю, і ўвялі нас туды, дзе служаць яны богу свайму. І не ведалі на небе ці на зямлі мы; бо няма на зямлі такога відовішча і прыгажосці такой і не ведаем, як і расказаць аб гэтым. Знаем толькі, што знаходзіцца там Бог з людзьмі і служба іхняя лепшая, чым ва ўсіх іншых краінах. Не можам мы забыць прыгажосці тае, бо кожны чалавек, калі зазнае салодкага, не возьме пасля горкага, так і мы не можам ужо тут быць у паганстве (пер. Уладзімір Ягоўдзік) 16. Менавіта ж на прынцыпах прыгажосці, гармоніі арганізавана, трымаецца сама светабудова. Аб зграбнасці свайго слова дбаў і вялікі папярэднік Ф. Скарыны Кірыла Тураўскі, паче всех воссиявший на Руси, невыпадкова названы ўслед за візатыйскім духоўным красамоўцам другім Златавустам. Пахвалу Богу, сцвярджэнне духоўна-маральных вартасцей заўсёды суправаджае ў яго рэфрэн Похвалим красно! Вось і Ф. Скарына, апрача сутнаснай змястоўнасці, зграбнасці свайго слова, сур ёзна задбаў і аб мастацкім афармленні кніг: Паводле майстэрства ілюстрацый і графічна-арнаментальных аздоб [...], іх змястоўнасці, функцыянальнасці і эстэтычных вартасцей, а таксама вырашэння праблем мастацкага канструявання кнігі, арганізацыі 16 Старабеларуская літаратура ХІ ХVІІІ стст. Хрэстаматыя, Беласток 2004, с. 45. Bibliotekarz Podlaski 61

62 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny яе зместу ў зрокава-выяўленчых вобразах, па зручнасці ў карыстанні і асобным непаўторным ладзе гэтыя выданні былі новым важным этапам у развіцці не толькі беларускага і ўсходнеславянскага, але і сусветнага мастацтва кірыліцкай кнігі ў цэлым. У творчым вырашэнні праблем яе афармлення Скарына выступіў сапраўдным наватарам, стварыў яркія, шмат у чым непераўзыдзеныя ўзоры кнігі, «славянскія Эльзевіры» (У. Стасаў) 17, зазначыў вядомы беларускі мастак і кампетэнтны мастацтвазнавец Віктар Шматаў. Ён жа у наступным даследаванні, равіваючы выказанае, засяроджваецца на дзейнасці Ф. Скарыны як тэарэтыка мастацтва, які першы ва ўсходнеславянскім свеце (а ў асобных меркаваннях і мастацтве сусветнай кнігі ў цэлым) зрабіў плённую спробу тэарэтычна асэнсаваць мастацкія праблемы кнігі, высветліць ролю шрыфту, ілюстрацыі, аздоб, колеру; унёс пэўны ўклад у мастацтвазнаўчую тэрміналогію 18. Даследчык прыходзіць да высновы, што Скарына пераканальна вызначыў ролю ўсіх асноўных кампанентаў мастацтва кнігі, якія фарміруюць яе мастацкае аблічча і ў нашы дні, а менавіта шрыфта, ілюстрацый, арнаментыкі, колераў, за чым праглядаецца і агульная мастацвазнаўчая канцэпцыя. Сфарміраваны вялікай творчай практыкай мастацвазнаўчы погляд. У аснове гэтай гуманістычнай канцэпцыі непадробны гуманізм, клопаты пра чытача, пра «люд паспаліты». Ласкава называючы суайчыннікаў «братия моя», асветнік падкрэслівае асноўныя якасці кніжнай графікі яе зразумеласць, даступнасць: «абы братия моя Русь, люди посполитые чтучи могли лепей разумети». Такім чынам Скарына падкрэслівае першаступенную важнасць даверлівага дыялога мастака (яго твора) з гледачом. У наш час, калі асобныя творцы ў пошуках мастацкай выразнасці спрабуюць ігнараваць гэтае патрабаванне, урок асветніка гучыць асабліва павучальна і актуальна Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік, с В. Шматаў, Францыск Скарына тэарэтык мастацтва, (у:) Францыск Скарына. Са слаўнага горада Полацка: артыкулы, нарысы, с Тамсама, с Bibliotekarz Podlaski

63 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Прадмову да Псалтыра Ф. Скарына пачынае са слоў Васілія Вялікага: Усякае Слова, Богам натхнёнае, карысна! Яно вучыць, выкрывае, выпраўляе і карае! Распавёўшы далей дзеля чаго дадзены псалмы людзям, чым яны ёсць, якую ролю адыгрываюць у духоўным жыцці, спалучаючы ў сабе і прарокі, і дзеянія, і прытчы, ён тлумачыць: І бачачы такія пажыткі ад гэтай малой кнігі, я, Францішак, Скарынін сын з Полацка, у лекарскіх навуках доктар, загадаў Псалтыр ціснуці рускімі словамі славянскае мовы. Найперш для ўшанавання і хвалы Богу ў Тройцы адзінага і Прачыстай Маці Яго Марыі, і ўсіх нябесных чыноў, і святых божых. А таксама для карысці паспалітага люду. І асабліва з тае прычыны, што мяне літасцівы Бог з гэтае мовы на свет пусціў (пер. Івана Саверчанкі) 20. Відавочна, што Ф. Скарыне было важна, каб сутнасныя прыярытэты яго вялікай працы былі лапідарна, дакладна акрэслены на самым пачатку яе здзяйснення: Псалтыр жа быў першай яго біблейнай кнігаю, якая пабачыла свет 6-га жніўня 1517 года. Па-свойму знамянальна, што праз пару месяцаў, напрыканцы кастрычніка, напярэдадні свята Усіх Святых у не вельмі аддаленым ад Прагі Вітэнбергу доктар багаслоўя Марцін Лютэр з амбона замкавага касцёла абвясціў свае 95 тэзісаў супраць індульгенцый, запачаткаваўшы такім чынам Рэфармацыю, узнікненне чарговай хрысціянскай канфесіі пратэстантызму. Такая нібы сінхроннасць дзвюх значных падзей стала для шэрагу даследчыкаў, зацікаўленых беларускім Адраджэннем, падставай для залічэння і Ф. Скарыны ў шэрагі найперш рэфарматараў. На падставе ж таго, што пачатак еўрапейскай Рэфармацыі звязваецца з гусіцкім рухам, які ўскалыхнуў усю Еўропу, а ідэі гусізму праніклі і ў шырокія слаі насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага, С.А. Падокшын, ужо паўвека таму, зазначыў: Памяць аб Скарыне як носьбіту гусіцкіх традыцый трывала ўмацавалася ў свядомасці наступных пакаленняў. [...] У светапоглядзе Скарыны мы знаходзім водгукі не толькі ўмераных, але і рэвалюцыйных ідэй гусізму 21. Franciszek Skaryna 20 Старажытная беларуская літаратура (ХІІ ХVІІ стст.), уклад, прадмова і каментар І. Саверчанкі, Мінск 2007, с С. А. Падокшын, Гусізм і грамадскі рух Беларусі і Літвы ХV ХVІІ стст., (у:) 450 год беларускага кнігадрукавання, Мінск 1967, с. 73. Bibliotekarz Podlaski 63

64 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny І далей, можна сказаць, вельмі катэгарычна дзейнасць Скарыны ўпісваецца выключна ў рэфарматарскі кантэкст, а сам рэфармацыйны рух падаецца ледзь як не адзіная панацэя ў ацаленні грамадства, сцвярджэнні сацыяльнай справядлівасці і г.д. У сваю чаргу В.К. Зайцаў у артыкуле Ф. Скарына і еўрапейская Рэфармацыя падкрэслівае, што Скарына не быў пратэстантам-рэфарматарам. Але ён сваёй дзейнасцю садзейнічаў развіццю рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім. Рэфармацыя тут не магла б развівацца без распаўсюджання кнігадрукавання і асветы, гэта значыць без тых умоў, што ўзнікалі пад уздзеяннем традыцыі, якая была закладзена Скарынай 22. І далей вучоны выказвае таксама па-свойму палемічнае сцверджанне, што ідэі гуманізму ўвайшлі ў ВКЛ не з Адраджэннем, а ў перыяд Рэфармацыі. Таму разглядаць дзейнасць Скарыны патрэбна, на наш погляд, улічваючы сацыяльны характар рэлігійнага пратэсту беларускага народа. Скарына-гуманіст садзейнічаў афармленню рэфармацыйнага крэда беларускіх пратэстантаў, не прымыкаючы непасрэдна да Рэфармацыі 23. Між іншым, В.К. Зайцаў падкрэслівае, што Скарына, надрукаваўшы першую кнігу ў 1517 г., на 12 гадоў раней за Лютэра і на 46 гадоў раней за Фёдарава, з явіўся заснавальнікам новага кірунку: у практычным літаратурным ужытку ён выкарыстаў замест царкоўнаславянскай мовы мову беларускай пісьменнасці пачатку ХVІ ст., мову, што ў аднолькавай ступені была зразумелай і беларусам, і ўкраінцам, і і рускім 24. На пачатку новага міленіума важным аргументам за прыналежнасць Скарыны да рэфармацыйных працэсаў называецца тое, што асветнік друкаваў Біблію не для літургічных мэтаў, а для штодзённага чытання людзей паспалітых, звяртаецца ўвага на вялікую рэфарматарскую дзейнасць беларускага першадрукара, яго імкненне вярнуць хрысціянаў да першакрыніцы Бібліі 25. Аднак, ігнаруецца, напрыклад, 22 В. К. Зайцаў, Ф. Скарына і еўрапейская Рэфармацыя, (у:) 450 год беларускага кнігадрукавання, с Тамсама, с Тамсама, с С. Акіньчыц, Залаты век Беларусі, Мінск 2002, с. 47, Bibliotekarz Podlaski

65 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny разнастайны змест той жа Малой падарожнай кніжкі Скарыны. Апрача несупадзення поглядаў асветніка на вырашэнне сацыяльных пытанняў навідавоку разыходжанні дагматычнага плана. Вядома, такія характэрныя рысы пратэстантызму, як непрызнанне культу Багародзіцы, Тройцы, святых, анёлаў, адмаўленне ад ікон, большасці таінстваў і інш., будуць замацоўвацца ў новым хрысціянскім веравызнанні паступова, на працягу ХVІ стагоддзя 26. Ды ўвесь прадмоўна-пасляслоўны комплекс Скарыны абвяргае звядзенне яго дзейнасці да, у пэўным сэнсе, рэфармацыйнага бунтарства, сведчыць пра сімвал веры пісьменніка, часта са спасылкамі на хрысціянскі дагмат Тройцы і на культ «пречистое матери Марии» 27. Не мае на мэце беларускі асветнік перагляду вякамі ўсталяваных традыцый і царкоўных дагматаў. Не адмаўляе Тройцы, не глядзіць на Багародзіцу як на звычайную жанчыну і нязменна апеліруе, як у першай сваёй Прадмове, да аўтарытэтаў святых, да патрыстыкі. Гэта менавіта Ф. Скарыне належыць гонар выдання першага на Беларусі акафісніка (Малая падарожная кніжка), які ўключае восем гімнаграфічных твораў, сярод якіх два напісаны самім Ф. Скарынам: Акафист чесному и всехвальному пророку, Предтечи и крестителю Господню Иоанну і Акафист пресладкому имени Господа нашего Исуса Христа гэта акравершы, у якіх зашыфравана аўтарства Скарыны. У першым з іх Писал доктор Скоринич Францискус, у другім Делал доктор Скоринич Францискус. Змест гэтых твораў хвалебнага царкоўнага песнапення ўзяты з Новага Запавету, а выкладзены, па сведчанні У. Конана, з выкарыстаннем самых вытанчаных выяўленчых сродкаў візантыйскай паэтыкі, рыторыкі і музыкі 28. У тэалагічным аспекце Ф. Скарына прадаўжае менавіта патрыстычную традыцыю ў тлумачэнні Бібліі. Так, у Прадмове да ўсёй «Бібліі» ён спасылаецца на аднаго з выдатных прадстаўнікоў патрыстыкі Грыгорыя Вялікага, называючы яго сусветным настаўнікам, які гэтаксама вельмі добра пра тую кнігу піша: «Святое Пісан- Franciszek Skaryna 26 Рэлігія і царква на Беларусі. Энцыклапедычны даведнік, Мінск 2001, с У. Конан, Гісторыя эстэтычнай думкі Беларусі, т. І, с Гісторыя беларускай літаратуры ХІ ХІХ стагоддзяў. У 2 т., т. 1, с Bibliotekarz Podlaski 65

66 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny не пераўзыходзіць усе іншыя навукі, паколькі, калі чытаецца, пад простымі словамі ўтрымлівае вялікія таямніцы». І далей Ф. Скарына сцвярджае: Такім чынам, Біблія навука дзецям і простым людзям. Для настаўнікаў і мудрых людзей яна крыніца здзіўлення. Біблія дзівосная рака! Яна бывае мелкай, і нават авечка можа яе перайсці! Але адначасна і глыбокай, калі і слон змушаны плысці цераз яе! У гэтай кнізе пачатак і канец усёй існуючай мудрасці, бо толькі праз яе можна спасцігнуць Бога ўсётрымальніка! У гэтай кнізе усе законы і правы, якімі карыстаюцца людзі ў зямным жыцці! У гэтай кнізе усе лякарствы душэўныя і цялесныя разам знойдзеце! Тут навучанне філасофіі дабранраўнае: як Бога любіць для самога сябе і для бліжняга свайго! Тут справа ўсялякага збору людскога і горада, якія праз веру, ласку і згоду паспалітую дабро памнажаюць. Тут поўнае навучанне сямі навук вызваленых! 29. А менавіта граматыкі, дыялектыкі, рыторыкі, музыкі, арыфметыкі, геаметрыі, астраноміі вучэбных прадметаў трывіума і квадрывіума, відавочна, грунтоўна ўсвоеных самім Скарынам падчас навучання ў родным Полацку і Кракаве. Застаецца толькі здзіўляцца таму, як вобразна, эмацыянальна і адначасова дакладна выкладае аўтар Прадмовы змест дзвюх кніг Бібліі. Усведамленне сакральнасці, богадухнавеннасці Святога Пісання не пазбаўляе яго самастойнасці, творчага ўспрыняцця Старога і Новага Запаветаў. Напрыканцы Прадмовы выяўляецца і сціпласць Скарыны: Колькі слоў, столькі і тайнаў! Аб усіх кнігах Бібліі, наколькі дазваляў мне розум, я напісаў кароткія звесткі. А калі ў нечым памыліўся, прашу разумнейшых, каб выправілі. Прашу вас, дзеля 29 Старажытная беларуская літаратура (ХІІ ХVІІ стст.), уклад, прадмова і каментар І. Саверчанкі, с Bibliotekarz Podlaski

67 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Бога і людзей 30. Нехта можа закінуць, што тут банальна выявіўся сярэднявечны аўтарскі этыкет. Аднак выразнае ўсведамленне Скарынам сваёй асабовасці, каранёў, што прасякае ўсю яго творчую спадчыну, сведчыць якраз на карысць аўтаравай непасрэднасці. Пяцьдзесят разоў узгадваецца на старонках Скарынавага выдання Бібліі бацькоўскі яго Полацк. І менавіта Ф. Скарына з яўляецца заснавальнікам нацыянальна-патрыятычнай традыцыі ў гісторыі беларускай культуры і грамадскай думкі. У слыннай прадмове да старазапаветнай кнігі Юдзіф у вобразна-метафарычнай форме ён непасрэдна выказвае свае любасныя адносіны да Айчыны: Як звяры, што блукаюць у пушчы, ад нараджэння ведаюць сховы свае, як птушкі, што лётаюць у паветры, помняць гнёзды свае, як рыбы, што плаваюць у моры і ў рэках, чуюць віры свае і як пчолы бароняць вуллі свае гэтак і людзі да месца, дзе нарадзіліся і ўзгадаваны ў Бозе, вялікую ласку маюць (пер. Алеся Разанава) 31. Гэтыя словы Ф. Скарыны сталі ўжо класікай, своеасаблівым этычна-эстэтычным канцэптам. Якраз дзейсная, адухоўленая любоў Ф. Скарыны да Радзімы абумовіла яго вялікае падзвіжніцтва, назаўсёды замацавалася ў неўміручым слове і непрамінальнай справе. Універсальны ж характар, духоўны патэнцыял творчай спадчыны Скарыны, заўсёдная яе актуальнасць абумоўлены найперш менавіта яго зваротам да Кнігі Кніг, да таго, што мае па-над часавы характар. Пры тым, імкнучыся наблізіць суайчыннікам Святое Пісанне, вялікі палачанін сыходзіў з роднай яму кірыла-мяфодзіеўскай традыцыі, напоўніцу выкарыстоўваючы адраджэнскія еўрапейскія напрацоўкі, улічваючы патрабаванні рэнесансавай гармоніі формы і зместу. Franciszek Skaryna 30 Тамсама, с Ф. Скарына, Маем найбольшае самі. Кніга перастварэнняў Алеся Разанава, Мінск 2017, с Bibliotekarz Podlaski 67

68 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Литература Акіньчыц С., Залаты век Беларусі, Мінск Анталогія даўняй беларускай літаратуры: ХІ першая палова ХVІІІ стагоддзя, Мінск Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў двух тамах, 2-е выданне, Мінск 2007, т. 2. Гарэцкі М., Гісторыя беларускае літаратуры, уклад і падрых. тэксту Т. С. Голуб, Мінск Гісторыя беларускай літаратуры ХІ ХІХ стагоддзяў. У 2 т., Мінск 2007, т. 1. Э. Дубянецкі, Асветнікі Беларусі. Ефрасіння Полацкая. Кірыла Тураўскі. Францыск Скарына, Мінск Зайцаў В.К., Ф. Скарына і еўрапейская Рэфармацыя, (у:) 450 год беларускага кнігадрукавання, (у:) 450 год беларускага кнігадрукавання, Мінск Ильин И., Основы христианской культуры, Москва Конан У., Гісторыя эстэтычнай думкі Беларусі. У 3-х тамах, т.1, Х ст 1905 г., Мінск Конан У., Падокшын С., Юхо Я, Францыск Скарына, (у:) Францыск Скарына. Са слаўнага горада Полацка: артыкулы, нарысы, уклад. А. Сушы, Мінск Лойка А. А., Старабеларуская літаратура, Мінск Общее введение в Священное Писание, (в:) Библия. Книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета, Брюссель Падокшын С.А., Гусізм і грамадскі рух Беларусі і Літвы ХV ХVІІ стст., (у:) 450 год беларускага кнігадрукавання, Мінск Рэлігія і царква на Беларусі. Энцыклапедычны даведнік, Мінск Сербский архимандрит Михаилъ, Полн. собр. соч. В 3 т., Москва 2015, т. 1. Скарына Францыск, Маем найбольшае самі. Кніга перастварэнняў Алеся Разанава, Мінск Статут Вялікага княства Літоўскага 1588, пер. на суч. бел. мову А. С. Шагун, Мінск Старабеларуская літаратура ХІ ХVІІІ стст. Хрэстаматыя, Беласток Старажытная беларуская літаратура (ХІІ ХVІІ стст.), уклад, прадмова і каментар І. Саверчанкі, Мінск Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік, Мінск Bibliotekarz Podlaski

69 Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Шматаў В., Францыск Скарына тэарэтык мастацтва, (у:) Францыск Скарына. Са слаўнага горада Полацка: артыкулы, нарысы, Мінск Bibliografia Franciszek Skaryna Akìnʹčyc S., Zalaty vek Belarusi, Mìnsk Antalogìâ daŭnâj belaruskaj lìtaratury: XI peršaâ palova XVIII stagoddzâ, Mìnsk Vâlìkae Knâstva Lìtoŭskae. Èncìklapedyâ u dvuh tamah, 2-e vydanne, Mìnsk 2007, t. 2. Garècki M., Gìstoryâ belaruskaj lìtaratury, uklad ì padryh. tèkstu T. S. Golub, Mìnsk Gìstoryâ belaruskaj lìtaratury XI XIX stagoddzâ. U 2 t., Mìnsk 2007, t. 1. È. Dubâneckì, Asvetnìkì Belarusi. Èfrasinnâ Polackaâ. Kìryla Turaŭskì. Francysk Skaryna, Mìnsk Zajcaŭ V. K., F. Skaryna ì eŭrapejskaâ Rèfarmacyâ, [u:] 450 god belaruskaga knìgadrukavannâ, Mìnsk Ilʹin I., Osnovy hristianskoj kulʹtury, Moskva Konan U., Gìstoryâ èstètyčnaj dumki Belarusì. U 3-x tamah, t. 1, X st g., Mìnsk Konan U., Padokšyn S., Ûxo Â., Francysk Skaryna, [u:] Francysk Skaryna. Sa slaŭnaga gorada Polacka: artykuly, narysy, uklad A. Sušy, Mìnsk Lojka A. A., Starabelaruskaâ lìtaratura, Mìnsk Obŝee vvedenie v Svâŝennoe Pisanie, [u:] Bibliâ. Knigi Svâŝennogo Pisaniâ Vethogo i Novogo Zaveta, Brŭsselʹ Padokšyn S. A., Gusìzm ì gramadskì ruh Belarusì ì Lìtvy XV XVII stst., [u:] 450 god belaruskaga knìgadrukavannâ, Mìnsk Rèlìgìâ ì carkva na Belarusì. Èncyklapedyčny davednìk, Mìnsk Serbskij arhimandrit Mihail, Poln. sobr. soč. V 3 t., Moskva 2015, t. 1. Skaryna Francysk, Maem najbolʹšae samì. Knìga perastvarennâŭ Alesâ Razanava, Mìnsk Statut Vâlìkago Knâstva Lìtoŭskaga 1588, per. na suč. bel. movu A. S. Šagun, Mìnsk Starabelaruskaâ lìtaratura XI XVIII stst. Hrestamatyâ, Belastok Staražytnaâ belaruskaâ lìtaratura (XII XVII stst.), uklad, pradmova ì kamentar Ì. Saverčankì, Mìnsk Bibliotekarz Podlaski 69

70 Franciszek Skaryna Halina Twaranowicz, Duchowy potencjał twórczej spuścizny Franciszka Skaryny Francysk Skaryna i âgo čas. Èncyklapedyčny davednìk., Mìnsk Šmataŭ V., Francysk Skaryna tèarètyk mastactva, [u:] Francysk Skaryna. Sa slaŭnaga gorada Polacka: artykuly, narysy, Mìnsk Bibliotekarz Podlaski

71 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Anna Janicka * Zakład Filologicznych Badań Interdyscyplinarnych Uniwersytet w Białymstoku XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Streszczenie: Artykuł powstał z okazji 500-lecia tłumaczenia Biblii na język ruski, którego dokonał humanista z Połocka rodem, Franciszek Skaryna (ok ok. 1540), związany swym życiem kolejno z Wilnem, Krakowem, Pragą, Italią. Autorka zastanawia się nad skąpością źródeł na temat Skaryny w literaturze polskiej XIX wieku. Analizuje dwie notki. Pierwsza wpisuje Skarynę w kontekst imperialnej literatury rosyjskiej, której dzieje wydano w 1823 roku w Warszawie. Autorem był rosyjski uczony i pisarz Paweł Grecz ( ), a przełożył na polski jego 2-tomowe dzieło Samuel Bogumił Linde ( ), który sprostował błędną informację, jakoby Skaryna drukował księgi w Pradze pod Warszawą. Drugi tekst to rozprawa profesora polonistyki Uniwersytetu Lwowskiego Mikołaja Michalewicza ( ), która lokuje dokonania Skaryny nie w rosyjskim, lecz słowiańskim kontekście. Słowa-klucze: Franciszek Skaryna, kolonializm, Paweł Grecz, Mikołaj Michalewicz, Biblia Ruska * Anna Janicka dr hab., prof. Uniwersytetu w Białymstoku; pracuje w Zakładzie Filologicznych Badań Interdyscyplinarnych Uniwersytetu w Białymstoku. Redaktorka i współredaktorka wielu tomów, w tym: Kraszewski i nowożytność: studia (Białystok 2015). Autorka monografii: Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki (Białystok 2013, wyd. 2: Białystok 2015). Ostatnio wydała monografię: Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i obrzeża (Białystok 2015). 71

72 Franciszek Skaryna Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans The 19-Century Polish Tidings of Francysk Skaryna. An Overview Summary: The article honours the 500 th anniversary of the translation of the Bible into Ruthenian, done by Francysk Skaryna ( ), born in Połock, and then living in Vilnius, Cracow, Prague, and Italy. The author of the article muses upon the scarcity of documents about Skaryna in Polish nineteenth-century literature, analyzing two notes written in Polish in the first half of the 19 th century. The first one locates Skaryna in the context of Russian imperial literature, the historical overview of which, written by Paweł Grecz ( ), was published in 1823 in Warsaw in the translation of Samuel Bogumił Linde ( ). Linde, by the way, corrects the false information that Skaryna printed his books in Prague near Warsaw. The second note comes from a study by Mikołaj Michalewicz ( ), a professor at the University of Lvov, who places Skaryna in a Slavic, not merely Russian, context. Key words: Francysk Skaryna, colonialism, Paweł Grecz, Mikołaj Michalewicz, The Ruthenian Bible Część I: W przestrzeni sporu 1. Pytanie, jakie może zadać badacz wieku XIX na jubileuszowej konferencji poświęconej dziełu i dziedzictwu wielkiego humanisty renesansowego Franciszka Skaryny, człowieka wielu aktywności i talentów, jest oczywiście pytaniem o obecność tej niezwykłej postaci w świadomości kulturowej wieku XIX. To zagadnienie niezwykle frapujące: jak Franciszek Skaryna funkcjonuje w wieku XIX, w jakich kontekstach (ideowych, cywilizacyjnych, kulturowych) pojawia się wydana przez niego w roku 1517 białoruska, staroruska Biblia? 72 Bibliotekarz Podlaski

73 Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans 2. Wydaje się, że to pytanie o XIX-wieczną recepcję nabiera szczególnego znaczenia wobec nasilających się i wyraźnie narastających w związku z jubileuszem 500-lecia sporów i polemik dotyczących tej niezwykłej postaci; sporów, które nieraz przybierają charakter zaciekłych batalii o tożsamość konfesyjną czy narodową tego wybitnego drukarza, humanisty, tłumacza, wydawcy, filozofa, w końcu także artysty. Temperaturę tych sporów podnosi fakt, że jak pisze Aleś Susza w tekście Franciszek Skoryna i jego dzieło Jak na postać o tak wielkim znaczeniu niewiele wiemy o kolejach jego życia. Składamy je z drobnych zapisków w kronikach, aktach miejskich czy dworskich dokumentach 1. Luki źródłowe sprzyjają zaś, jak wiadomo, domysłom, spekulacjom, przypuszczeniom. Stąd zapewne wynika tak wieloaspektowy i wielokształtny s p ó r o Franciszka Skarynę, który toczy się pomiędzy katolikami, prawosławnymi i protestantami, a do tego przybiera też często charakter sporu narodowego, a nawet cywilizacyjnego (tu dominuje wątpliwość, czy Skaryna sytuuje się po stronie postępu, czy też po stronie ortodoksji). Publicystka Przeglądu Prawosławnego konkluduje: Skoryna zdaje się podlegać tym samym procesom interpretacyjnym, jakim podlega historia wtłoczona we współczesną politykę historyczną. Współcześni stawiają przed minioną kulturą własne oczekiwania, jakby wymagali, by przeszłość była inna 2. Autorka artykułu szuka źródła nieporozumień interpretacyjnych w przemocowej jej zdaniem strategii współczesnej polityki historycznej; polityki, która chce wydrzeć Skarynę prawosławiu. W dalszej części artykułu znajdujemy retoryczne wzmocnienie i powtórzenie jej lęków i obaw. Czytamy: Franciszek Skaryna Żyjemy w czasach polityki historycznej. W tej historii zwykle mało, a dużo ideologii. Ideologia może parzyć jak sowiecka, która ze Skoryny chciała uczynić wroga Cerkwii. Ideologie mogą też odbierać Skorynę prawosławnym. Bo to postać wybitna. Targ o nią, o jej zawłaszczenie, na pewno będzie trwał w jubileuszowym roku A. Susza, Franciszek Skoryna i jego dzieło, [w:] 500 lat Biblii Ruskiej Franciszka Skoryny, Białystok 2017, s A. Radziukiewicz, O starych księgach, Przegląd Prawosławny 2016, nr Tamże. Bibliotekarz Podlaski 73

74 Franciszek Skaryna Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Uznajmy jednak, że pytanie o obecność i tożsamość Skaryny w wieku XIX nie jest próbą zawłaszczenia, nie jest też jarmarcznym targowaniem się o jego przynależność, nie ma też fundamentów ideologicznych. Jest jedynie próbą zaspokojenia badawczej ciekawości dotyczącej funkcjonowania tego niewątpliwie wybitnego humanisty w przestrzeni dziewiętnastowieczności, jest więc de facto pytaniem o obecność tradycji renesansowej w wieku XIX Swoje poszukiwania rozpoczęłam, rzecz jasna, od drugiej połowy XIX wieku, ale dość szybko okazało się, że Franciszek Skaryna nie jest postacią ikoniczną i nie zaprząta swoim dziełem wyobraźni twórców drugiej połowy wieku. Czy oznacza to, że nie byli oni zainteresowani kulturą i sztuką renesansu? Oczywiście, byli renesansem zainteresowani, nawet zafascynowani. Jednak został on przez nich wpisany w p a r a d y g m at p o s t ę p u i rozpatrywali w związku z tym renesans w perspektywie rozwoju cywilizacyjnego jako pierwszy w nowożytnych dziejach świata impuls nowoczesności. Europejski horyzont tych zainteresowań wyznaczały nazwiska Jacoba Burckhardta i Fryderyka Nietzschego, zaś w ich orbicie znaleźli się tacy twórcy, jak Józef Ignacy Kraszewski, Kazimierz Chłędowski, Zdzisław i Kazimierz Morawscy, Teodor Jeske-Choiński czy Julian Klaczko 5. Urszula Kowalczuk podkreśla: W [tych] dziewiętnastowiecznych odwołaniach renesans otwiera jednostce drogę do wolności i do doświadczeń trudnych, ale też komplikuje dynamikę nowoczesnej genealogii 6. 4 Pisząc o dziewiętnastowieczności, mam na myśli całą formację kulturową rozpiętą między 1795 a 1918 rokiem, a więc epokę rozbiorów, niewoli. Por. J. Bachórz, O potrzebie scalenia polskiego wieku XIX, Wiek XIX 2008, R. I (XLIII); A. Janicka, Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i obrzeża, Białystok 2015, Część II: Źródła i przemiany kategorii, s U. Kowalczuk, Powinność i przygoda. Pisarze polscy drugiej połowy XIX wieku wobec kultury renesansu, Warszawa Tamże, s. 13. Dodajmy, że o Skarynie milczą też historycy z ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIX wieku. Por. M. Litwinowicz-Droździel, O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków Bibliotekarz Podlaski

75 Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Pisarzy szukających renesansu w różnych jego odsłonach i odmianach interesuje przede wszystkim wzorzec antropologiczny czyli ludzie odrodzenia. Nie ma wśród nich Franciszka Skaryny (w książce Urszuli Kowalczuk nie pojawia się nawet jego nazwisko, choćby jednorazowo). Ten brak wydaje się niezwykle intrygujący i pokazuje, że ich poszukiwania renesansu skupiały się przede wszystkim na formule podróży do Włoch, zaś ikoniczną figurą człowieka renesansu stają się Michał Anioł czy Leonardo da Vinci. Dla Franciszka Skaryny miejsca zabrakło. Franciszek Skaryna Część II: Marginesy 1. Jeśli nie ma go w najważniejszych tekstach drugiej połowy XIX wieku odsyłających do kultury renesansu, badających kulturę renesansu, opisujących spotkania z kulturą renesansu, trzeba szukać gdzie indziej. Z kilku notek, do których udało mi się dotrzeć, chciałabym omówić dwie. Jednak, co trzeba już na początku podkreślić, obie pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku i powiedzmy to również na początku pokazują, że Skaryna w polskim obiegu kulturowym nie pojawił się, bynajmniej, jako efekt fascynacji kulturą odrodzenia. Pojawił się w silnym uwikłaniu w kontekst rosyjski. W Warszawie, w roku 1823, w cyklu Rys historyczny literatury narodów słowiańskich, wychodzi tom I, poświęcony, rzecz jasna, literaturze rosyjskiej 7. Autorem podręcznika jest Mikołaj Grecz (Nikolai Ivanovič Greč, ), oficjalny, etatowy historyk literatury, jak podaje strona tytułowa: cesarski, rosyjski radca kolegialny. Jego Rys historyczny literatury rosyjskiej tłumaczy z rosyjskiego na język polski Samuel Bogumił Linde, późniejszy autor słynnego słownika języka polskiego 8. Kompen- 7 Mikołaja Grecza rys historyczny literatury rossyyskiey: z dodatkami z Batjuszkowa, Bestużewa, Bulharyna, z ros. przez Samuela Bogumiła Linde, Warszawa: N. Glücksberg, 1823, ss. 380; Mikołaia Grecza rys historyczny literatury rossyyskiey: z dodatkami z Batjuszkowa, Bestużewa, Bulharyna [et al.]. [2]. Dodatki do Mikołaia Grecza rysu historyi literatury rossyyskiéy, zebr. i tł. S. B. Linde, Warszawa 1823, s Por. M. Ptaszyk, Bibliografia prac Samuel Bogumiła Lindego, Toruń 1990; M. Ptaszyk, Kalendarz życia i twórczości Samuela Bogumiła Lindego, Wrocław Bibliotekarz Podlaski 75

76 Franciszek Skaryna Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans dium uzupełnione jest dodatkami z Batjuszkowa, Bestużewa, Bułharyna, Kaczenowskiego, Karamzina, Koppena, Korniłowicza, Wjazemskiego. Uzupełnienie, przyznać trzeba, nader wyraziste. Wystarczaliby tutaj zresztą Bułharyn i Wiaziemski, żeby książka miała charakter poprawnościowy wszak płatny agent policji i książę, słynny polakożerca, to dość osobliwy duet. Podręcznik dedykowany jest Jaśnie Wielmożnemu Nowosilcowowi 9, dodatkowo a może przede wszystkim opatrzony wiernopoddańczym adresem Lindego do cara: Jaśnie Wielmożny Mości Dobrodzieju! Boskiej opatrzności zrządzeniem Miliony Polaków wraz z pobratymczym potężnym Narodem Rossyan używają Dobrodziejstw Błogosławionego Rządu NAJJAŚNIEJSZEGO ALEKSANDRA I. Wzajemne poznanie zalet umysłowych zbliża Narody do wzajemnego szacunku, i w skutku tego jednoczy je węzłem braterskiej miłości 10. Tak oto, ujęty w klamrę pozornej wymuszonej bowiem sytuacją niewoli osmozy kulturowej i nienawistnych Polakom uzupełnień spod znaku Bułharyna i Wiaziemskiego, pojawia się Franciszek Skaryna. Pojawia się oczywiście w formie encyklopedycznej notki. Przywołajmy ją we fragmencie: Franciszek Skoryna, Medycyny Doktor, rodem z Połocka, żył na początku XVI wieku w domu starszego Wileńskiego Burmistrza Jakuba Babicza; przełożył całą Bibliią z Łacińskiego na ówczesną Ruską mowę, pod napisem; Библіа Руская etc. To jest: «Biblia Ruska wyłożona przez Doktora w lekarskich naukach Franciszka syna Skoryny z sławnego miasta Połocka; Bogu ku czci, i ludziom pospolitym ku dobremu nauczaniu» Dedykacja brzmi w pełni tak, z właściwą uniżonością, wyrażając wiernopoddańczą relację uczonego, pisarza i przedstawiciela carskiej władzy: Jaśnie Wielmożnemu Mikołaiowi Mikołaiewiczowi Nowosilcowowi, Taynemu Rodcy, Senatorowi Państwa Rossyyskiego, Pełnomocnemu Kommisarzowi Jego Cesarskiej Królewskiej Mości w Królestwie Polskiem, Kawalerowi Orła Białego. S. Sleksandra, S. Włodzimierza 1 Klassy i wielu innych, Konserwatorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego, Członkowi wielu uczonych Towarzystw, etc., etc., etc. (Mikołaja Grecza..., dz. cyt., t. 1, str. nienumerowane). 10 Mikołaja Grecza..., t. 1, s. nienumerowana. Zachowuję tutaj niektóre cechy pisowni oryginału (wielkie litery) A. J. 11 Tamże, t. 1, s. X. 76 Bibliotekarz Podlaski

77 Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Dalej pojawiają się informacje o ilości przetłumaczonych ksiąg i miejscu ich wydania tu zresztą Grecz błędnie podaje, że pierwszych 15 ksiąg drukowanych było w Pradze pod Warszawą co tłumacz natychmiast wychwytuje, wskazuje i koryguje w rozbudowanym merytorycznie i bogatym w szczegóły przypisie (chodziło oczywiście o Pragę czeską) 12. Interesujące jest przede wszystkim jednak to, że Linde przekładając tekst Grecza, ustawiając dokonania Skaryny w rosyjskiej perspektywie (a więc pokazująco go jako pisarza rosyjskiego, w pewnym sensie imperialnego), uruchamia zarazem szeroki kontekst polemiczny. Czyni to jednak nie z pozycji Polaka, Słowianina, lecz naukowca, prostującego ewidentne pomyłki Grecza, badacza dość wtedy młodego, lecz już gorąco zaangażowanego w budowanie projektu imperialnych dziejów kultury rosyjskiej. Kultury, co tego rodzaju wizja á priori zakładała, dominującej nad całym światem słowiańskim. Grecz, chcąc nie chcąc, pokazuje jednak świadomość Skaryny jego biografię o pewnym rysie faustycznym, rozpiętą między Połockiem a Pragą czeską, między I Rzeczypospolitą (a nie Rosją!) a Italią i Czechami. Silniej nawet odsłania się tu kontekst kulturowy ziem Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, bo Grecz wskazuje na druk ksiąg Skaryny w Wilnie oraz (mylnie) w Pradze pod Warszawą : Franciszek Skaryna Dotąd niektóre tylko części przekładu tego są wiadome, tj. kilka ksiąg starego Testamentu, a z nowego sam tylko Apostoł. Koléy wydania ich iest następująca: 1 Księga Joba, 2. Jezus Syrach, 3. Przypowieści Salomona, r 1517; 4. Mądrość Boża, 5 Ekklesiastes Salomona, 6. Pieśń Pieśni, 7. Cztéry Księgi Królów r. 1518; 8. Pięcioro Ksiąg Moyżesza, 9. Jezus Nawin (Jozue), 10. Sędziów Jzraelskich, 11. Ruth, 12. Judyta, 13. Estera, 14. Treny czyli Płacz Jeremiasza, 15. Daniel, 1519 roku; 16. Dzieie i listy Apostolskie, Apostoł zwane, Z tych ksiąg piérwsze piętnaście drukowane pismem Słowiańskiém w 4ce w Pradze pod Warszawą (!) (a); Apostoł zaś w Wilnie w 8ce. Do tych ksiąg i wiele rysunków na drzewie rzniętych. Uczony tego formatu, co Linde, nie mógł tych błędnych opinii pozostawić bez komentarza. Tłumacz wprowadza więc dodatkowe konteksty, już wtedy niezrozumiałe dla nikogo poza niezwykle wąskim gronem fi- 12 Tamże, t. 1, s. XI. Bibliotekarz Podlaski 77

78 Franciszek Skaryna Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans lologów z początku XIX wieku. Czyni tak zapewne, by niejako usprawiedliwić kwestionowanie przekazu rosyjskiego Grecza, ale też być może ma jeszcze inną intencję: chce osłabić siłę przekazu Grecza, przypisującego Skarynę jednoznacznie i tylko do kultury rosyjskiej. Jeśli nawet nie taka była wprost jego intencja, wynik jest łatwy do przewidzenia. Skaryna i jego dzieło zostają umieszczeni w innych kontekstach: Europy jako całości kulturowej i dziejów kultury I Rzeczypospolitej. Czytamy w obszernym przypisie Lindego: (a) Nigdzie ieszcze nie zebrano wszystkich Ksiąg Biblii przekładu Skoryny; podlega zatém wielkiey wątpliwości, czy wszystkie przełożył. Co do mieysca druku, pewną iest rzeczą, że to nie (iak P. Grecz mniema) Praga pod Warszawą, lecz Praga Czeska Stolica, co wskazuią same wyrazy podpisów Skoryny pod każdą prawie Księgą >W welikiem Starem mjestje Prazkiem<. Biblioteka Warszawska publiczna przy Król: Uniwersytecie posiada oprócz niektórych ksiąg Skoryny z daru JW. X. Ciechanowskiego Biskupa Chełmskiego, rękopism podobnego co do stylu tłómaczenia Biblii (niestetyż że exemplarz niecały), gdzie po skończonym Pentateuchie znayduie się podpis: >Bożejeju pomoszczju powjeljenjemże i pilnostju choudago człowieka na imija Louki w niesławjemże gradje Ternopoli, Bjeta 1596<. Zdaie się, iakoby wyrazy w niesławnjem gradje Ternopoli miały bydź przytykiem na podpis Skoryny w Welikem starem miestje Prazkem, niemniéy owe wyrazy Łukasza z Tarnopola >Bożejeju pomoszczju powjelenjemże i pilnostju choudago człowieka na imija Louki<, mocno odbiiaią od Skorynnych podpisów: >wydany i wyłożony powjeleniem i praceju Uczenago muża Franciszka Skoryny iz sławnogo Gradu Połocka, w nawukach wyzwolonych i w lekarstwje Doktora<. Zresztą nasz rękopism Łukasza, pisany charakterem Ruskim czytelnym i czystym, w arkuszach, chociaż na czele mieści spis wszystkich Ksiąg Starego i Nowego Testamentu (między niemi w starym testamencie trzy Księgi Makabeuszów) obeymuie tylko: 1. Pięcioro Ksiąg Moyżeszowych, 2. Jezusa Nowina Jozuego, 3. Sędziów, 4. Ruth, 5. Cztéry Księgi Królów, 6. Dwie Księgi Paralipomenów, 7. Ezdry cztéry Księgi, 8. Tobiasza, 9. Judyty, 10. Estery; 11, Joba, 12. Psalterz, 13. Przypowieści Salomona, 14. Ecclesiasten, 15. Przemądrość Bożą, 16. Jezusa Syracha; tu iuż końca nie dostaie w rękopismie. (L) Wydaje się, że bogata biografia renesansowego humanisty potraktowana tu została nader schematycznie. Ze wszystkich dokonań i aktyw- 78 Bibliotekarz Podlaski

79 Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans ności Skaryny zostało jedno to zasadnicze. Nie możemy rozsądzić, co o tym ostatecznie zdecydowało: czy polityczna potrzeba odarcia Skaryny z atrybutów renesansowych wolności i przywilejów człowieka wolnego świata, czy po prostu była to skrótowość wymuszona formułą encyklopedycznego odtwarzania procesu historycznoliterackiego? A może po prostu autor pracy niewiele o Skarynie wiedział? Franciszek Skaryna 2. Uformowany przez Mikołaja Grecza obraz Skaryny wchodzi już, choć ostrożnie i specyficznie, w krwioobieg kultury polskiej. Przywołanie jego postaci znajdujemy bowiem następnie w czasopiśmie Lwowianin. Przeznaczonym krajowym i użytecznym wiadomościom (w połączeniu prac miłośników nauk), wydawanym od roku 1835 do 1842 przez słynnego księgarza, kolekcjonera, także literata Ludwika Zielińskiego. Nie jest to chyba kierunek przypadkowy. Przypomnijmy, że Lwów pierwszej połowy XIX wieku to miejsce, w którym przez kilka lat ukazywał się almanach Ziewonia, będący głosem grupy poetów i myślicieli o nastawieniu słowianofilskim, działających pod przewodnictwem Seweryna Goszczyńskiego, a skupiającej między innymi Augusta Bielowskiego, Duninów Borkowskich, Ludwika Siemieńskiego, Dominika Magnuszewskiego, Kazimierza Władysława Wójcickiego 13. Nazwę almanachy te wzięły od rzekomej słowiańskiej bogini życia. Zasadniczymi hasłami tej grupy były: ludowość, słowianofilstwo, historyzm. To oczywiście inspiracja ideowa wielkiego miłośnika Słowiańszczyzny Zoriana Dołęgi Chodakowskiego, zaś celem ideowym dążenie do odkrycia najdawniejszych, pierwotnych i słowiańskich źródeł kultury i uczynienie z niej podstawy nowoczesnej kultury narodowej 14. Trudno na tym etapie badań orzec, czy Mikołaj Michalewicz ( ), autor artykułu Badania o tłumaczeniach pisma świętego na język 13 K. Polewska, Galicja romantyczna ( ), Warszawa 1976; przede wszystkim jednak por. M. Ruszczyńska, Ziewonia. Romantyczna grupa literacka, Zielona Góra Por. także: H. Ursu, Grupa literacka Ziewonia. Romantyczne źródła kultury słowiańskiej, Kijowskie Studia Polonistyczne 2011, T. XXVI, red. R. Radyszewski, s K. Poklewska, dz. cyt. Por. J. Maślanka, Folklor w poglądach romantyków, [w:] tegoż, Szkice z dziejów literatury i kultury. Idee motywy wartości, Kraków 2014, s Bibliotekarz Podlaski 79

80 Franciszek Skaryna Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans starosłowiański (cerkiewny), w którym pojawia się postać Skaryny, pozostawał pod pełnym wpływem ideowym Ziewonii i jej słowianofilskich skłonności. Mikołaj Michalewicz był, trzeba o tym wspomnieć, pierwszym profesorem otwartej oficjalnie w 1817 roku, a uruchomionej realnie w 1826, Katedry Historii Języka i Literatury Polskiej na Uniwersytecie Lwowskim. Michalewicz reprezentuje więc inną galicyjską, austriacką optykę w patrzeniu na Skarynę i tłumaczy Biblii na języki słowiańskie. Redakcja Lwowianina donosiła w numerze 3 z 1839 roku, iż P. Mikołaj Michalewicz, profesor języka i literatury polskiej w c. k. uniwersytecie lwows. były Redaktor Gazety i Rozmaitości, przychylił się do wspierania swem piórem naszego pisemka, i wypracował już kilka obszernych artykułów (...) 15. Michalewicz jest więc traktowany jako autorytet i sympatyk ideowy pisma, a nawet jego współpracownik. Obszerny wywód Michalewicza, niewiele miejsca poświęcając samemu Skarynie, wyraźnie wskazuje na to, że księgi drukowane cyrylicą pojawiły się najpierw poza Rosją: Najpierwszy drukował księgi słowiańskie czcionkami cyrylskiemi Świętopełk Fioł. około r w Krakowie 16. Na stronie następnej znajdujemy zdanie, które wskazuje na intencję Michalewicza: Nim w Rossyi zaczęto drukować księgi słowiańskie, ewangelija po dwakroć już była wydrukowana dla cerkwi serbskich 17. W tym kontekście dopiero pojawia się informacja o Skarynie, po której daje uczony wyraźną interpretację rosyjskiego zapóźnienia w dziedzinie drukowania ksiąg świętych: R w Pradze czeskiej wydawał Franciszek Skoryna z Połocka, doktor medycyny, niektóre księgi starego testamentu, które na język ruski przełożył. Wymienia je Sopików. R wyszedł w Wilnie Apostoł, tegoż Skoryny. R także w Wilnie wyszedł psalterz sławiańs. 15 Informacja pod winietą w: Lwowianin z. 3, Lwów M. Michalewicz, Badanie o tłómaczeniach pisma sł. na język starosłowiański (cerkiewny), mające służyć za wstęp do wiadomości o tłómaczeniach pisma św. na język polski, Lwowianin, z. 1-3; tu: Lwowianin z. 3, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

81 Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Roku 1574 ewangeliję wydał Piotr Timofejew Mścisławicz. R ewangeliję u Mamonican. W Rossyi zamyślano już około r o zaprowadzeniu drukarni cyrylskiej, atoli piérwsza ksiażka w Moskiwie drukowana, jest apostoł r wydany przez Iwana Fedorowicza (Fedorow), diakona i Piotra Timofejewa Mścisławicza 18. Franciszek Skaryna Co znamienne, Michalewicz czuje się w obowiązku odwołać do książki Grecza i raz jeszcze za Lindem sprostować błędną informację o druku prac Skaryny w Pradze pod Warszawą: Nie pod Warszawą, jak Mikołaj Grecz w Historyi literatury Rossyjskiej w Petersburgu 1822 na str. 69 pisze 19. Rzeczowy i przepełniony informacjami filologiczno-historycznymi tekst Michalewicza nie ma walorów literackich; do minimum ograniczono w nim retoryczne popisy. A jednak tu i ówdzie z drobnych napomknień daje się odczytać zamysł autora: wyprowadzić refleksję o słowiańskich przekładach Pisma Świętego poza kontekst rosyjski. Co znaczyło wtedy: poza kontekst imperialnej dominacji jednej kultury słowiańskiej nad wszystkimi innymi 20. Ciekawe jest jednak to, że w podtytule całego artykułu pojawia się informacja o tym, że zaprezentowane badania mają służyć za wstęp do wiadomości o tłumaczeniach pisma świętego na język polski. Historia rozpoczynająca się przywołaniem Cyryla i Metodego dochodzi w końcu do Skaryny. Zostaje on tu wymieniony w szeregu innych osobowości zasłużonych dla tłumaczeń Pisma Świętego, nie jest wymieniany z osobna, ale co chyba najważniejsze uwolniony z balastu kontekstu rosyjskiego. I to uwolniony ostatecznie, pojawia się bowiem w łańcuchu postaci, które prowadzą aż do słowa polskiego w Biblii. 3. Co pokazują nam dwie notatki (warszawska i lwowska), wprowadzające niejako okrężną drogą postać Franciszka Skaryny w przestrzeń polskiego wieku XIX? 18 Tamże. 19 Tamże. 20 Zob. Mikołaj Michalewicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny 1885, T. XX, s Bibliotekarz Podlaski 81

82 Franciszek Skaryna Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Po pierwsze, że Skaryna przynależy w wieku XIX do obiegu wysokiego, elitarnego; przez większość polskich pisarzy odnoszących się do kultury renesansu nie jest w ogóle z renesansyzmem kojarzony. Ponadto, polska nauka odkrywa drogę od korzystania ze źródła rosyjskiego (Grecz) do źródła polskiego wchodzenie Skaryny w krwioobieg kultury polskiej jest stopniowym uwalnianiem go od kontekstu rosyjskiego, który na początku go zdominował, unieważniając całkowicie renesansowy rys jego biografii i dzieła. Dodać jeszcze można na koniec, że to już wtedy, w wieku XIX, powstaje zalążek współczesnych sporów o Skarynę, i to zarówno w wymiarze narodowym, jak i religijnym. Pytanie, do kogo należy Franciszek Skaryna, wyrasta raczej z niemożności przyporządkowania go wtedy do jakiegoś jednego paradygmatu (cywilizacyjnego, konfesyjnego, politycznego), a nie ze współczesnej polityki historycznej. Innymi słowy to nie my rozpoczęliśmy spór o Franciszka Skarynę! Rzec można, iż sam pisarz, tłumacz i uczony ten spór zainicjował swą niedającą się wtłoczyć w schematy narodowe, kulturowe, cywilizacyjne działalnością. Objęła ona tak wiele kultur, dziedzin wiedzy, języków, że stała się niemożliwa do sprowadzenia do jednej prostej formuły: pisarza prawosławnego czy katolickiego, rosyjskiego, białoruskiego czy polskiego, reprezentanta Wschodu czy Zachodu, Rzymu czy Konstantynopola. Skaryna już w XVI wieku wymknął się tym symplifikującym jego dorobek i osobowość przyporządkowaniom. To postać w pełni tego słowa znaczeniu renesansowa, jakże charakterystyczna dla wspólnoty kulturowej ziem I Rzeczypospolitej, na których wszystkie te prądy, tożsamości, wpływy nie tylko rywalizowały ze sobą, lecz też łączyły się, a czasem stapiały. Chyba warto, żebyśmy właśnie my pogłębili paradygmaty lekturowe, interpretacyjne, tworząc tym samym dla Franciszka Skaryny z Połocka przestrzeń w wielości kulturowych, cywilizacyjnych, językowych i religijnych odniesień jego życia i dzieła. Powinniśmy to czynić, umieszczając jego sylwetkę w pierwotnym dlań wielokonfesyjnym i wieloetnicznym środowisku Europy wieku XVI i Rzeczypospolitej, zamiast szukać niweczących wysiłek zrozumienia tej postaci różnic. Różnic, które mają służyć przyporządkowaniu Skaryny do paradygmatu, mitu historycznego, narracji tej czy tamtej kultury narodowej, religii, tożsamości językowej. 82 Bibliotekarz Podlaski

83 Anna Janicka, XIX-wieczne polskie doniesienia o Franciszku Skarynie. Rekonesans Wszak całość, budowanie całości, była jedną z renesansowych idei. Marzeń epoki Odrodzenia, które do dziś nie straciły aktualności, ale pozostają też ideé fixe lub utopią tego wieku, do którego bez reszty należał Franciszek Skaryna. Franciszek Skaryna Bibliografia Michalewicz Mikołaj, Badanie o tłómaczeniach pisma sł. na język starosłowiański (cerkiewny), mające służyć za wstęp do wiadomości o tłómaczeniach pisma św. na język polski, Lwowianin , z [Grecz Mikołaj], Mikołaja Grecza rys historyczny literatury rossyyskiey: z dodatkami z Batjuszkowa, Bestużewa, Bulharyna [et al.]. [1], z ross. przez Samuela Bogumiła Linde, Warszawa 1823, ss lat Biblii Ruskiej Franciszka Skaryny, tekst A. Susza, A. Mironowicz, zdjęcia A. Susza, A. Rodzinkiewicz, J. Strodomski, A. Karpowicz, Białystok 2017, ss. 27. Naumow Aleksander, Wiara i historia. Z dziejów literatury cerkiewnosłowiańskiej na ziemiach polsko-litewskich, Kraków Thompson Ewa, Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm, Kraków Bibliotekarz Podlaski 83

84

85 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow * Białoruska Akademia Nauk, Mińsk Паэтычная спадчына Францішка Скарыны The Poetic Heritage of Fancysk Skaryna Summary: The article examines the poetic heritage of Francysk Skaryna, demonstrated in his forewords to the Bible and in his translations of the biblical books. The article presents unknown poems of Skaryna, educed from his translations of the Bible, and from acathistuses of The Little Travel Book (1522). A special attention is given to the typology of the Skaryna s poetic works, such as syllabic and biblical verse, as well as to kontakion (part of acathistus). It is argued that the structure of Skaryna s syllabic verses is similar to the accentual verse of traditional folk versification. In his syllabic verse, Skaryna embarks on a versification experiment, modifying structural and textual content as well. As kontakion is a fixed form, innovations seem to be of lesser significance. Key words: acathistus, accentual verse, biblical verse, Francysk Skaryna, kontakion, poetry, syllabic verse, versification. * Aleś Brazgunow dr, pracownik Centrum Badań nad Kulturą, Językiem i Literaturą Białoruskiej Akademii Nauk (Mińsk). Redaktor m.in. tomu Biełaruskija Aleksandryja, Troja, Tryščan (Mińsk 2009) oraz dwujęzycznej polsko-białoruskiej antologii Słavianamounaja paezija Vialikaha Kniastva Litouskaha XV XVII st. (Mińsk 2011). 85

86 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Streszczenie: W artykule zbadano poetyckie dziedzictwo, jakie pozostawił po sobie Franciszek Skaryna w swych autorskich przedmowach do ksiąg biblijnych oraz w przekładach tychże ksiąg. Nieznane wiersze Skaryny, wydane przez autora w tłumaczeniach Biblii i w akatystach z Książeczki podróżnej (1522), w artykule są prezentowane po raz pierwszy. Szczególną uwagę zwraca się na typologię utworów poetyckich Skaryny, takich jak wiersz sylabiczny i biblijny, a także na kontakion (część akatystu). Ustalono, że struktura sylabicznych wersetów Skaryny jest zbliżona do tradycyjnej wersyfikacji ludowej, do akcentowanego wersu. W jego sylabicznych wersach Skaryna przechodzi do eksperymentu wersyfikacyjnego poprzez swoją strukturę i treść tekstu. Ponieważ kontakion jest mieszanką form, innowacje okazują się w nim nieznaczne. Słowa-klucze: akatyst, werset akcentowany, werset biblijny, kontakion, wersyfikacja У сваіх развагах пра мінулае сучасны чалавек часта экстрапалюе на продкаў свае светапоглядныя ўстаноўкі. Між тым светабачанне чалавека пачатку ХХІ ст. ужо істотна адрозніваецца ад светабачання чалавека пачатку ХХ ст., не кажучы пра больш аддаленыя ў часе эпохі, як у выпадку Скарыны, 500 гадоў. Эпоха Сярэднявечча, у якую нарадзіўся Францыск Скарына, у галіне мастацкага слова выпрацавала два прынцыпова адрозныя метады мастацкай творчасці: 1) творчыя памкненні мастака маглі быць абумоўлены верай, і тады яны былі скіраваны на спасціжэнне гармоніі свету, а значыць Створцы, 2) творчасць магла ўспрымацца як уласцівасць пэўнай асобы, і тады яна была скіравана на крытыку і гарманізацыю свету або на апісанне суб ектыўных уражанняў. У першым выпадку маецца на ўвазе славеснасць, як увасабленне Логаса ў словах, у другім літаратура, як матэрыяльнае ўвасабленне Логаса ў літарах, а значыць уласна мастацкая творчасць, выдумка, 86 Bibliotekarz Podlaski

87 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny fiction 1. Вядома, паміж названымі метадамі не існавала строгай мяжы, ды і ніводны з іх не бытаваў у ідэальна чыстай форме (найбольш яскравы доказ таму адрозненні ў лацінскім, грэчаскім, славянскіх, раманскіх і г. д. перакладах Бібліі). Асабліва відавочнымі робяцца змены на зломе эпох, калі сярэднявечнае тэацэнтрычнае светабачанне паступова выцясняецца рэнесансным гуманацэнтрызмам. Было б, аднак, вялікай памылкай успрымаць падобную змену як звычайную замену, паколькі Бог па-ранейшаму заставаўся аб ектам усеагульнай гларыфікацыі. Гуманізм эпохі выявіўся ў тым, што ўпершыню была звернута ўвага і на чалавека таксама як вяршыню Боскага стварэння, як на асобу богападобную (маючую душу, розум і мараль), але не роўную, не тоесную Богу (здольную да стварэння, але выключна ў межах, якія вызначае ёй Бог па ласцы сваёй). Кажучы інакш, у эпоху Рэнесансу ў еўрапейскай гісторыі адбыўся канчатковы падзел сусвету на сферы Боскага і чалавечага, чалавек як бы атрымаў прастору для ўласнага развіцця і творчасці (не абсалютнай, аднак, а ў рамках дзесяці прыказанняў Божых). Менавіта таму ў еўрапейскіх культурах другой паловы XV першай паловы XVI ст. адбыўся літаральна выбух ва ўсіх сферах гуманітарнай дзейнасці: у культуры, эканоміцы, палітыцы, рэлігіі, заканадаўстве, мастацтве, пісьменстве. Менавіта ў гэты час прыступіў да ўвасаблення свайго біблійнага праекта Францыск Скарына. Сярод мноства аспектаў перакладчыцкай, выдавецкай і асветніцкай дзейнасці Францыска Скарыны пытанне пра яго ролю ў развіцці беларускага і ўсходнеславянскага сілабічнага вершаскладання нячаста аказваецца ў фокусе ўвагі даследчыкаў. Тут працяглы час існавала маўклівая згода, асвечаная аўтарытэтам такіх карыфеяў філалагічнай навукі, як П. Уладзіміраў і Я. Карскі, якія лічылі вершаваныя тэксты Скарыны першымі спробамі айчыннага сілабічнага вершаскладання, узорам для якіх нібыта паслужылі польскія і чэшскія крыніцы 2. Пры гэтым абодва даследчыкі ніякім чынам не закрана- Franciszek Skaryna 1 Л. Левшун, История восточнославянского книжного слова XI XVII веков, Минск 2001, с П. Владимиров, Доктор Франциск Скорина. Его переводы, печатные издания и язык, Санкт-Петербург 1888, с. 127; Е. Карский, Белорусы, т. 3, вып. 2, Петроград 1921, с. 27. Bibliotekarz Podlaski 87

88 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny лі вершавай прыроды падобных твораў і не падавалі спасылак на магчымыя крыніцы запазычання; простае сцвярджэнне пра спробы сілабічнага вершаскладання выяўлялася самадастатковым. Першым, хто падвергнуў аналізу высновы папярэднікаў, стаў П. Беркаў, які слушна звярнуў увагу на тое, што нельга падыходзіць да аналізу вершаў Скарыны па строгіх крытэрыях перыяду росквіту віршавай паэзіі другой паловы XVII першай трэці XVIII ст., бо нават у вершах перыяду росквіту сілабікі сустракаецца многа адступленняў ад кананічных правіл, а ў больш ранні перыяд адступленні з яўляліся «нормай» 3. Даследчык вылучае асноўныя прыкметы сілабічнага вершаскладання ранняга перыяду: больш-менш датрыманая роўнаскладовасць парных радкоў, абавязкова аб яднаных рыфмай; неабавязковасць цэзуры; як няцотная, так і цотная роўнаскладовасць. Паводле гэтых крытэрыяў двухрадкоўе з прадмовы да кнігі Эсфір ( Не копай под другом своим ямы... ) апраўдана выключаецца з ліку вершаў, якія могуць быць аднесены да сілабічных або блізкіх да іх 4. Выявіўшы ў паэтыцы Скарынавых твораў паралелізм членаў, П. Беркаў прыходзіць да высновы, што ўсе гэтыя творы ўзніклі на ўзор біблейскіх вершаў. Але ці з яўляюцца праявы паралелізму ва ўсіх трох вершах ідэнтычнымі? Калі зыходзіць з прапанаванага П. Беркавым азначэння паралелізму членаў ( асаблівае, нібы паралельнае развіццё ідэі ў паэтычнай «адзінцы» вершы 5 ), то ў выпадку двухрадкоўя з прадмовы да кнігі Эсфір наяўнасць паралелізму відавочная: Не копай под другом своим ямы, сам ввалишся в ню. Не став, Амане, Мардохею шибенице, сам повиснеш на ней. Першы радок гэтага двуверша тоесны Скарынавым перакладам з кнігі Прытчаў Саламона ( Кто под другомъ копает яму, впадеть 3 П. Беркаў, Ф. Скарына і пачатак усходнеславянскага вершаскладання, 450 год беларускага кнігадрукавання, Мінск 1968, с Тамсама, с Тамсама, с Bibliotekarz Podlaski

89 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny самъ в ню, // и кто на кого валит камень, того самого побиеть, 26:27 6 ), з Эклезіяста ( Кто копает яму, увалится в ню, // и кто казить плот, укусить сего вужъ, 10:8) і з кнігі Ісуса, сына Сіраха ( Кто копаеть яму, впадает в ню, // и кто кладетъ пред ближним своимъ камень, уражен бываеть самъ о нь, // и кто иному ставить сило, той самъ в немъ загинеть, 27:29). Другі радок створаны Скарынам на ўзор першага (уласна біблейскага) і ілюструе (развівае) закладзеную ў ім думку на канкрэтным лёсе візіра Амана. З гэтага прыкладу вынікае, што паралелізм членаў уключае некалькі складнікаў: 1) ідэйную/вобразную тоеснасць, 2) сінтаксічнае падабенства, 3) рытмічнае падабенства, 4) суадноснасць часцін мовы (дзеяслоў дзеяслоў, назоўнік назоўнік/займеннік). Назавем такі паралелізм безумоўным. Ці так адбываецца заўсёды? Што тычыцца іншых двух вершаў, якія традыцыйна разглядаюцца даследчыкамі ў творчым даробку Ф. Скарыны (чатырохрадкоўе з прадмовы да кнігі Іова і дэкалог з кнігі Выхаду), то зыходзячы з прапанаванага П. Беркавым азначэння паралелізму апошні тут вытрымліваецца не цалкам. Сапраўды, якая ідэя, выяўленая ў першым радку чатырохрадкоўя з прадмовы да кнігі Іова, атрымлівае паралельнае развіццё ў другім? Franciszek Skaryna Богу в троици единому ко чти и ко славе, Матери Его Пречистой Марии к похвале, Всем небесным силам и святым Его к веселию, Людем посполитым к доброму научению. Аднак калі ўдакладніць азначэнне паралелізму як тоеснае або падобнае размяшчэнне элементаў мовы ў сумежных частках тэкста, якія, суадносячыся, утвараюць адзіны паэтычны вобраз 7 [5, с. 267], робіцца відавочнай прысутнасць у названым вершы адзі- 6 Тут і далей спасылка на верш наша, паколькі ў выданнях Ф.Скарыны падаецца толькі разбіўка на главы. 7 М. Гаспаров, Параллелизм, Литературный энциклопедический словарь, Москва 1987, с Bibliotekarz Podlaski 89

90 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny нага паэтычнага вобраза іерархіі разумных істот створанага Богам сусвету, выбудаванай па схеме адрасат мэта 8. У дадзеным выпадку паралелізм праяўляецца на ўзроўні вобраза, а не ідэі. Характэрна, што ў вершы няма дзеясловаў (без дзеяслова немагчыма выказаць ідэю), а дзеяслоў вытиснулъ [книгу], надрукаваў, толькі падразумяваецца. Калі вершаваны дэкалог з прадмовы да кнігі Выхад прадставіць у тым графічным выглядзе, у якім падае яго Скарына (рыфмаваныя папарна ў радок прыказанні), безумоўны паралелізм членаў будзе назірацца ў трох выпадках з пяці. Прыказанні 1-2: Веруй в Бога единого А не бери надармо имени Его. Тут паралелізм грунтуецца на сінтаксічнай і рытмічнай будове, а таксама на лагічным суаднясенні Бога имени Его. Ідэя першага радка выяўляецца (развіваецца) у другім радку ў адным са сваіх істотных аспектаў: сапраўдная вера ў адзінага Бога патрабуе не згадваць Яго імя надарма. Прыказанні 2-3: Помни дни святые святити, Отца и матку чтити. У вершы наяўная ідэйная тоеснасць радкоў, яны падобныя сінтаксічна і рытмічна; дзеяслоў помни падразумяваецца і ў пачатку другога радка, дни суадносіцца з отца и матку, святити з чтити. Прыказанні 9-10: Не пожедай жены ближнего, Ни имения или речи его. 8 П. Беркаў, Ф. Скарына і пачатак усходнеславянскага вершаскладання, с Bibliotekarz Podlaski

91 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Прагібіцыйны дзеяслоў не пожедай, які адначасова выяўляе ідэю, падразумяваецца і ў другім радку; жены суадносіцца з имения или речи, ближнего з его. Нельга не заўважыць, што ва ўсіх трох выпадках ідэя перадаецца на пачатку першага радка з дапамогай дзеяслова, які ў другім радку толькі падразумяваецца. У выпадку астатніх прыказанняў ( Не забивай ни едина // И не делай греху блудна; Не вкради что дружнего // А не давай сведецтва лжива прыказанні 5-8) кожны радок выяўляе розныя ідэі, якія перадаюцца асобнымі дзеясловамі (не забивай, не делай, не вкради, не давай), а значыць тут нельга весці гаворку пра безумоўны паралелізм, паколькі адсутнічае першы складнік ідэйная тоеснасць. Безумоўны паралелізм у гэтых двувершах мог бы выглядаць прыкладна так: Не забивай ни едина // И не делай ему греху блудна ; Не вкради что дружнего // А не давай ему сведецтва лжива. Аднак у падобны выпадку быў бы парушаны сам сэнс дэкалогу. Дарэчы будзе сказаць, што сілабічная сіметрыя і гармонія Скарынаўскага дэкалогу, не заўважаная раней даследчыкамі, выдатна праілюстравана, а фактычна выяўлена, у цудоўным літаратуразнаўчым даследаванні В. Рагойшы 9. Акрамя добра вядомых, у прадмовах Скарыны можна знайсці і шэраг іншых не заўважаных раней даследчыкамі вершаў (з дзеяслоўнай і назоўнікавай рыфмай), якія па сваіх мастацкіх вартасцях таксама могуць быць аднесены да першых спробаў айчыннай сілабічнай паэзіі. У прадмове да Псалтыра іх можна вылучыць, прынамсі, тры. Калі ў іх адкінуць слова псаломъ у 5-ым і 7-ым радках, параўнанне якобы со источника ў 6-ым, прыслоўе вкупе і назоўнік пением у 9-ым (назавем усе гэтыя ўмоўна адкінутыя словы пашырэннямі), атрымаюцца аргыгінальныя сілабічныя вершы (чытай вылучанае курсівам, нумарацыя радкоў наша): Franciszek Skaryna 1. Псаломъ ест всея Церькви единый гласъ, 2. свята украшаеть. 9 В. Рагойша, Стихотворчество поэта Франциска Скорины. Литературоведческое исследование, Нёман, 2017, 9, c Bibliotekarz Podlaski 91

92 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny 3. Псаломъ всякую противность, еже ест, 4. Бога ради усмиряеть. 5. Псаломъ жестокое сердце мякчить 6. и слезы с него якобы со источника изводить. 7. Псаломъ ест ангельская песнь, 8. духовный темъянъ: 9. вкупе тело пением веселить, 10. а душу учить. Як бачым, у першым вершы рыфма прысутнічае ў цотных радках (украшаеть усмиряеть). Другі верш рымфы не мае, але ў ім датрыманы ізасілабізм. Трэці верш у першых двух радках рыфмы не мае, а ў астаніх яна ўмоўная (залежыць ад націску: веселить учить, або: веселить учить). Калі прыняць, што пашырэнні неабавязковыя, што псаломъ з яўляецца лейт -словам усіх трох вершаў, яго ідэальная рэканструкцыя (гэта значыць рэканструкцыя думання, а не пісання), магла б выглядаць наступным чынам (у квадратных дужках пазначаны дададзеныя намі элементы): Складваецца ўражанне, што аўтар адмыслова разбавіў сілабічныя вершы пашырэннямі, каб наблізіць іх да традыцыйнага народнага гаварнога верша. 92 Bibliotekarz Podlaski

93 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Іншы рытмізаваны ўрывак з прадмовы да Псалтыра паказвае, якім чынам дасягаецца вершападобнасць празаічнага тэкста. Спачатку падамо сам прыклад, які паступова перацякае з прозы ў верш (нумарацыя радкоў наша): Franciszek Skaryna Суть бо в ней псалмы якобы сокровище всихъ драгыхъ скарбовъ: всякии немощи, духовныи и телесныи, уздравляють, 1. душу и смыслы освещають, 2. гневъ и ярость усмиряють, 3. миръ и покой чинять, 4. смутокъ и печаль отгоняють, 5. чювствие в молитвахъ дають, 6. людей въ приязнь зводять, 7. ласку и милость укрепляють, 8. бесы изгоняють, 9. ангелы на помощь призывають. Адметна, што ў вышэйпададзеным прыкладзе умоўныя радкі, за выключэннем апошняга, трохчленныя (два спалучаныя злучнікам назоўнікі + дзеяслоў), колькасць складоў у іх вагаецца паміж 6 і 10. Аднак калі колькасць складоў прадставіць паслядоўна, выяўляецца заканамернасць (9-8-6, 9-8-6, ), якая вытлумачвае рытмічную гармонію верша. Рыфмоўка ў гэтым вершы прадстаўлена наступным чынам: ааb aab aaa. Да ўсяго, гармонія таксама звязана і з колькасць самастойных слоў у радку, на якія падае націск; схематычна яна выглядае наступным чынам: Колькасць складоў і самастойных слоў у перадапошнім радку служыць для перадачы паўзы, акцэнтацыі ўвагі чытача перад заключнай фразай. Магчыма таксама, што паўза спатрэбілася тут аўтару для стварэння храналагічнай адлегласці паміж словамі ангелы і бесы, або стварэння кадэнцыі (зыходнай інтанацыі) перадапошняга верша ў суаднясенні з антыкадэнцыяй (узыходнай інтанацыяй) суседніх фраз. Усе названыя асаблівасці сведчаць, што дадзены верш мае прыкметы як танічнай, так і сілабічнай арганізацыі матэрыялу. Пры гэтым неабходна акцэнтаваць увагу, што тоніка ў дадзеным вершы тоесная не той, якая назіра- Bibliotekarz Podlaski 93

94 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny ецца ў славянскіх і нямецкай паэзі (пад націск падпадаюць асобныя склады), а той, якая характарызуе габрэйскае танічнае вершаванне (пад націск падпадаюць цэлыя словы) 10. Яскравым прыкладам такой паэзіі з яўляецца разгледжаны вышэй вершаваны ўрывак з прадмовы да Псалтыра ( [псалмы] душу и смыслы освещають ). Сюды ж можа быць аднесены яшчэ адзін адметны ўзор вершаванай спадчыны Скарыны, таксама не заўважаны даследчыкамі, варыянт дэкалога (першы знаходзіцца ў прадмове да Кнігі Выхаду), змешчаны ў анатацыі да 19-й главы Кнігі Лявіт (да слова глухому) : абы люди святи были, отца и матерь чтили, свята святили, идоловъ не хвалили, жертвы Богу приносили, милостыню делали, не крали, не лгали, не присегали, мзды не задерживали, не проклинали. Дадзены твор не мае прыкмет ізасілабізму, аднак яго рытмічная арганізацыя сведчыць, што перад намі акцэнтны гаварны верш. Гэта пацвярджаецца як колькасцю самастойных слоў у радку: , так і схемай рыфмоўкі: аааааbbbbb. Што тычыцца вершавых структур непасрэдна ў тэкстах перакладаў кніг Бібліі (т. зв. біблейскага верша), то варта памятаць: спецыфіку перакладу біблейскага тэксту заключаецца ў тым, што любы пераклад Бібліі адначасова з яўляецца і яе тлумачэннем. Гэта значыць, асноўным патрабаваннем да перакладу выступае экзэгетычная дакладнасць, а не лінгвістычная эфектыўнасць ці мастацкая даска- 10 А. Олесницкий, Ритм и метр ветхозаветной поэзии, Труды Киевской духовной академии, 1873, т.3, с Bibliotekarz Podlaski

95 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny наласць. Таму надзвычай істотна, што Скарына змог выявіць свае індывідуальныя паэтычныя здольнасці не толькі ў прадмовах, але і ў саміх тэкстах перакладаў васьмі кніг Бібліі Псалтыра, кнігі Іова, кнігі Прытчаў Саламонавых, Эклезіяста, Песні Песняў, кнігі Мудрасці Божай, Плачу Ераміі і кнігі Ісуса, сына Сіраха. Не адкідаючы ўнесенай В. Рагойшам прапановы што да застасавання тэрміна сціх як гістарычнага літаратуразнаўчага тэрміна 11, задамо, аднак, істотнае пытанне: ці магчыма ўтварыць у беларускай мове ад слова сціх лексічныя адзінкі, раўназначныя вершаваны, вершаваць, вершапісанне, вершапісец, вершазнаўства, якія адназначна спатрэбяцца пры даследаванні? Не адмаўляючы цалкам высноў даследчыка наконт таго, што ж канкрэтна меў на ўвазе асветнік пад стихами, дазволім сабе выказаць і шэраг заўваг. Момант першы. У прадмове да кнігі Іова знаходзім: Franciszek Skaryna Делится же сия книга на главы, а главы ся делять на стихии по тому ж, яко Псалътир ся делить: поченши от третиея главы даже до останочное вся сия книга стихами розделена ест, якоже, чтучи, поразумеешъ (тут і далей вылучэнне наша. А. Б.). У прадмове да Прытчаў Саламона: А пишется сия книга тым уже обычаемъ, яко и Псалътыръ, и Иовъ, и Исусъ Сираховъ, понеже кождая глава делится на притчи, якобы на неякии стихи, или розделения, яже, чтучи, поразумеешъ. Нарэшце, у абодвух выданнях Псалтыра пражскім (1517) і віленскім (1522) пасля псалмоў змешчаны выбраныя песни з кніг Старога і Новага Запаветаў высокапаэтычныя ўрыўкі з кніг Выхаду, Другога Закону, Першай Царстваў, з кніг прарокаў Авакума, Ісаі, Іоны, Данііла, з Евангелля ад Лукі. Як бачым, тое, што традыцыйна прынята называць біблейскім вершам, у Скарыны мае прынамсі чатыры азначэнні стихи; притчи, якобы неякии сти- 11 В. Рагойша, Стихотворчество поэта Франциска Скорины, с Bibliotekarz Podlaski 95

96 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny хи, или розделения; песни. Вядома, пад словам стихи, як слушна заўважыў у свой час М. Грынчык, не варта разумець сучасныя вершы, Ф. Скарына ўспрымаў стих у яго першапачатковым значэнні ў грэчаскай мове радок 12. Адпаведна, стих гэта падача радкоў не ў суцэльным наборы, а ў слупок, як гэта прынята адносна вышэйназваных і шэрагу іншых біблійных кніг у сучаснай выдавецкай практыцы. Аднак падобнае разуменне стиха падаецца нам звужаным. Як адзначалася вышэй, да разраду стихов аўтар адносіць прытчы, характарызуючы іх як розделения, г. зн. радкі, а выбраныя ўрыўкі з Бібліі, змешчаныя ў канцы Псалтыра, называе песнями. Відавочна, што ў разуменні Ф. Скарыны стихи не толькі ўласна радок, але і нейкае завершанае тэкставае адзінства з пэўнымі характарыстыкамі. Што ж гэта за характарыстыкі? Намінацыя ў ліку падобных кніг Прытчаў Саламона, Іова і Ісуса, сына Сіраха, дае частковы адказ на пытанне: асновай аднясення гэтых кніг да ліку стихов для Скарыны з яўляецца іх афарыстычнасць, што пацвярджаецца цытатай з прадмовы да кнігі Іова: поченши от третиея главы даже до останочное вся сия книга стихами розделена ест, г. зн. што першыя дзве главы да стихов не адносяцца, бо з яўляюцца звычайным аповедам (нарацыяй) пра тое, якім чынам Іоў апынуўся ў сваім бядотным становішчы. У прадмове да кнігі Прытчаў Саламона Ф. Скарынам пададзена запазычаная з Трэцяй кнігі Царстваў, 4:32, інфармацыя: Мовилъ же ест царь Соломонъ притчей три тысещи и сопсалъ своего складаниа стиховъ пять тысещей. Яе супастаўленне з блізкімі па часе перакладамі дае яшчэ адзін адказ, што ж маецца на ўвазе пад стихами. Вульгата: Locutus est quoque Salomon tria millia parabolas: et fuerunt carmina ejus quinque et mille 13. Венецыянская Біблія (1506): Y mluwil ge Ssalomún przijslowij trzy tisycze, a sepsal swých skládanij na piet tisycz 14. (Фразу swých sklá- 12 М. Грынчык, Ля вытокаў беларускай сілабікі, Спадчына Скарыны: зб. матэрыялаў першых Скарынаўскіх чытанняў (1986), Мінск 1989, с Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam, Primus consultis editionibus diligenter praeparata a Michaele Tvveedale, Londini MMV. 14 Biblij Cžeská w Benatkach tisskená, Venetiis in Edibus Pietri Lichtenstein Colonientis Herman, Anno Virginei Partus MDVI. 96 Bibliotekarz Podlaski

97 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny danij з гэтага тэкста, якім шырока карыстаўся ў сваім перакладзе, Ф. Скарына пашырыў: своего складаниа стиховъ, спалучыўшы яе чэшскі пераклад з традыцыйным лацінскім.) Берасцейская Біблія (1563): Ktemu złożył trzy tysiące przypowieści, a tysiąc i pięć pieśni 15. Астрожская Біблія (1581): И глагола Соломон 3000 притчей, и быша песни Краліцкая Біблія (1557): Y mluwil Ssalomún příslowj tři tisyce, a bylo pijsnij geho pět tisyc 17. Як вынікае з прыведзенага супастаўлення, ва ўсіх перакладах, акрамя Венецыянскай Бібліі 1506 г., на месцы стиховъ ужыта carmina, pieśni, песни, pijsnij, а гэта значыць, што маюцца на ўвазе менавіта песні. У свой час П. Беркаў не без падстаў палічыў, што Franciszek Skaryna у разуменні Скарыны прыкметай паэтычнага стылю Бібліі з яўляюцца вершы і песні. Гэта, відаць, не супрацьпастаўленне, а адрозненне па характару выканання: песні, якія таксама складаюцца з вершаў, спяваюцца; проста вершы чытаюцца 18. Азначэнне песням падаў у Аргуменце да Кнігі Псалмоў, або песень Давідавых С. Будны ў Берасцейскай Бібліі 1563 г.: а кніга гэтая напісана тым спосабам, якім маюць звычай пісаць паэты... А звычай пісання, які ў гэтай кнізе, вельмі прыгожы, мілы і вялікай моцы, але ўсё ж дужа цяжкі, бо не адпавядае паспалітай, звычайнай мове 19. Момант другі, звязаны з магчымасцю ўвядзення тэрміна сціх, а дакладней, малітваслоўны сціх, вынікае з таго, наколькі пра- 15 Biblia Brzeska 1563, Clifton, NJ Kraków Острозька Біблія = Библіа, сиреч книгы Ветхаго и Новага Завета, Львів Bibli Cžeski, W Starém Miestie Pražském u Giřijka Netholicského s znamenítým nákladem téhož Bartholoměge a Gířijka Melantrícha Rožvalowského, Létha Paně П. Беркаў, Ф. Скарына і пачатак усходнеславянскага вершаскладання, с Biblia Brzeska 1563, s Bibliotekarz Podlaski 97

98 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny вамернае прымяненне гэтага азначэння да ўсіх біблейскіх вершаў. Улічваючы, што не ўсе яны па сваім змесце і рытміка-інтанацыйных меладычных асаблівасцях падпадаюць пад азначэнне малітваслоўя (Прытчы Саламона; кніга Мудрасці Божай; кніга Ісуса, сына Сіраха; кніга Іова ў пераважнай большасці сваіх раздзелаў). Азначэнне малітваслоўны звужае тэрмін да жанравай адзінкі малітвы, у той час як яно павінна было б ахапіць з явы рознай жанравай прыроды. У свой час для абазначэння такога біблейскага вершаскладання, які В. Рагойша ўслед за расійскімі даследчыкамі прапануе назваць малітваслоўным сціхом, існаваў такі тэрмін, як псалмодыка, сутнасць якога вельмі дакладна была раскрыта А. Паповым: Псалмодыка выяўляе пачуцці, якія ўзнікаюць пры бясстраснасці. Бясстраснасць не ёсць беспачуццёвасць, а асаблівы лад пачуццяў... прасякнутых чысцінёй, узвышанасцю і святасцю... Гуманітарная лірыка перадае пачуцці і думкі паэта, які ў момант творчасці часта забывае па блізкасць Бога- Усястворцы і несупыннасць яго думання пра людзей. У псалмодыцы гэта цэнтральны пункт самаадчування 20. На нашу думку, менавіта тэрмін псалмодыка варта было б увесці ў тэрміналагічны апарат айчыннага літаратуразнаўства для агульнага абазначэння вершаў малітваслоўнага характару (усе яны ў рознай ступені змяшчаюць алюзіі або прамыя запазычанні з псалмоў), а паасобныя творы такога характару атрыбутаваць як псалмадычныя вершы. Момант трэці. Паняцце біблейскі/біблійны верш значна шырэйшае, яно акрамя ўласна псалмадычных (малітваслоўных) вершаў ахоплівае таксама прытчы-выслоўі (кнігі Прытчаў Саламона, Мудрасці Божай і Ісуса, сына Сіраха), вуснапаэтычны матэрыял (Песня Песняў, Эклезіяст), лямантацыі (Эклезіяст, Плач Ераміі) і інш. Паэтычнасць Скарынаўскіх перакладаў выяўлялася не толькі ў датрыманні стылістыкі і рытміка-інтанацыйных асаблівасцяў т. зв. 20 А. Попов, Православные русские акафисты, изданные с благословения Святейшего Синода. История их происхождения и цензуры, особенности содержания и построения, Казань 1903, с Bibliotekarz Podlaski

99 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny паэтычных кніг Бібліі. Перакладчык уважліва сачыў за спалучальнасцю літаральнага і сімвалічнага значэння шматлікіх параўнанняў, маючы на ўвазе, што параўнанне з яўляецца не толькі ўпрыгожаннем тэксту, але і спосабам больш шырокага бачання свету. Даволі часта яскравы і нечаканы вобраз, створаны пры дапамозе параўнання, дапамагае разуменню і запамінанню ідэй або спараджае асацыятыўныя сувязі. Сярод шэрагу выяўленых намі прыкладаў прывядзем змешчаны ў кнізе Іова, 7:2. Ва ўсіх вядомых перакладах Бібліі, акрамя Скарынаўскага, змест верша наступны: Як раб прагне ценю і як найміт чакае канца працы сваёй. У Скарыны ж чытаем: Яко елень жадаеть хладу и яко наемникъ ожидаеть конца делу своему. Няма патрэбы казаць, наколькі гуманістычнай (і паэтычнай!) выяўляецца пазіцыя перакладчыка ў дадзенай замене. Аднак гэта не простае выяўленне светапогляднай пазіцыі непрымання нявольніцтва, але і асацыятыўная (інтэртэкстуальная) адсылка чытача да Псалма 41:2: Имже образомъ желаеть елень на источники водныя, сице желаеть душа моя к Тобе, Боже. Не выключана, што да пераасэнсавання гэтага біблейскага верша перакладчыка падштурхнуў чэшскі пераклад 1506 г., дзе ў адпаведным месцы замест раб ужо знаходзім слуга : Jakožto slúha žádá stijenu, yakožto nágemnijk ocžekawá konce prácze (у Вульгаце, з якой зроблены чэшскі пераклад: Sicut servus desiderat umbram Як раб/нявольнік прагне ў цень ). Franciszek Skaryna Аднак найбольш поўна талент Ф. Скарыны як паэта і версіфікатара раскрыўся ў гімнаграфічных творах акафістах, змешчаных у Малой падарожнай кніжцы (1522). Большасць гэтых твораў, верагодна, усё ж з яўляецца перакладамі, а не арыгінальнымі творамі, як сцвярджае Я. Неміроўскі 21. Нават калі прыняць за неаспрэчны факт, што асветнік не быў аўтарам асобных акафістаў (што не так), само іх складанне патрабавала вялікага паэтычнага майстэрства і немалой версіфікацыйнай практыкі, а па-за гэтым ведання тэорыі складання гімнаграфічных твораў. У многім хрысціянская паэзія (псалмодыя) 21 Е. Немировский, Франциск Скорина: Жизнь и деятельность белорусского просветителя, Минск 1990, с Bibliotekarz Podlaski 99

100 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny пераймала свяшчэнную габрэйскую паэзію, у прыватнасці, з апошняй былі запазычаны: алітэрацыя, ужыванне сугучных словаў (дзеяслоў і назоўнік аднаго кораня, што ўзмацняе сэнс словаў і выразаў, вылучае найбольш істотнае ў тэксце); рыфмаваная мова, асабліва ў суфіксах; гульня словаў (сугучныя, але розныя па значэнні); паўтарэнне пэўных вершаў на працягу песні, прычым строфы маюць або аднолькавы пачатак, або аднолькавае заканчэнне; паралелізм (сінанімічны, антытэтычны або сінтэтычны) 22. Цэнтральным жанрам візантыйскай гімнаграфіі быў канон, што будаваўся ў адпаведнасці з нормамі антычнай метрыкі, поўны разрыў з якой адбыўся ў творчасці Рамана Мілагучнага, які стварыў два новыя паэтычныя жанры, названыя ім кандаком і ікасам. Спалучэнне апошніх дало ў вышэйшай ступені гнуткую паэтычную форму, якая адкрыла вялікія магчымасці для выяўлення эмоцый. Танічныя памеры надалі разнастайнасці знешняму, музычнаму боку паэтычнай мовы 23. Ведучы гаворку пра гімны Рамана Мілагучнага (Меладыста ў заходняй традыцыі), С. Аверынцаў адзначае, што з аўтарытарнага пункту гледжання візантыйскай рытарычнай традыцыі (строгае датрыманне нормаў антычнай метрыкі, заснаванай на ліку доўгіх і кароткіх складоў) яны ні вершы, ні проза, а нейкі немагчымы гібрыд аднаго і другога, з ява, непранікальная для думкі візантыйскага рытара і таму для яе няісная 24. З пункту ж гледжання сучаснай літаратурнай тэорыі тут відавочная строгая вершаваная арганізацыя: тэкст падзелены на суадносныя па колькасці складоў строфы з паўтаральным рэфрэнам, строфы 22 А. Попов, Православные русские акафисты, с Л. Фрейберг, Т. Попова, Византийская литература IV-VI вв., Памятники византийской литературы IV-IX вв., Москва 1968, с С. Аверинцев, Поэтика ранневизантийской литературы, Санкт-Петербург 2004, с Bibliotekarz Podlaski

101 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny складаюцца з кавалкаў тэксту з фіксаванай колькасць складоў, вытрымана схема размеркавання танічных націскаў унутры кожнага з гэтых кавалкаў. Разрыў з традыцыяй антычнага вершаскладання меў светапоглядны характар, таму Franciszek Skaryna хрысціянскія песняспевы пры самастойнасці свайго зместу былі па ладзе і паэтычных прыёмах падобныя да біблейскіх псалмоў, а не класічных гімнаў, бо толькі псалмы і іншыя свяшчэнныя песні старазапаветныя мелі ўласцівасць духоўнасці 25, а само спяванне псалмоў разглядался як запавет прарокаў, асвечаны прыкладам Хрыста і апосталаў 26. Зразумела, што практыка спеўнага выканання ікасаў з фанетычнага і меладыйнага боку мела пэўныя адрозненні ў параўнанні з рэчытатывам малітвы. Таму ў ікасах рыфма магла мець прыблізны характар: патрабавалася не столькі наяўнасць рыфмы, колькі супадзенне 2-4 фінальных гукаў (похваление воздержание, подателю губителю, добродушие благочестие, высото красото і г.д.), якія пад час распеву і за кошт мелодыкі распеву стваралі ў чытача ілюзію рыфмавай гармоніі. Напрыклад, словы Радуйся, мудрых самотворче повеленией, // Радуйся, Божихъ об явителю сведенией! 27 з 3-га ікаса Акафіста св. Арханёлу Міхаілу пры распеве маглі б выглядаць наступным чынам (тлустым шрыфтам вылучаны асноўныя націскі, курсівам дадатковыя меладыйныя; знакі і перадаюць узыходную і сыходную інтанацыі адпаведна): Радуйся, мудрых самотворче повеле-енией( ), Радуйся, Божихъ об явителю сведение-ей( )! 25 А. Попов, Православные русские акафисты, с Тамсама, сс Кніжная спадчына Францыска Скарыны = Book heritage of Francysk Skaryna; Нацыянальная біблітэка Беларусі, Факсімільнае ўзнаўленне, Мінск , т. 19: Малая падарожная кніжка, частка 2 = The Little Travel Book, рart 2, Мінск Bibliotekarz Podlaski 101

102 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Радуйся! апрыёры знаходзіцца пад моцным націскам, а ў фінальных повеленией (пры сыходнай інтанацыі) і сведенией (пры ўзыходнай інтанацыі) на апошнім складзе з яўляецца дадатовы, меладыйны націск, які і ўтварае ілюзію рыфмы. Меладыйныя націскі могуць надаваць ізасілабічным вершам пэўнае падабенства з сілабатанічнымі, паколькі імкнуцца ўрэгуляваць сістэму націскаў: Радуйся, яко укрепляеши мудростию добродушие, радуйся, яко просвещаеши светлостию благочестие! 28 Радуйся, яко избавляеши от соузовъ пленники, радуйся, яко побежаеши верныхъ супротивники! 29 Падобная карціна назіраецца і ў астатніх 10 ізасілбічных вершах, выяўленых намі ў дадзеным акафісце ў 5-8, 10 і 12 ікасах. Да праяваў танізму ў габрэйскім, а не славянскім ці германскім значэнні гэтага тэрміна (націск падае на слова, а не на склад), трэба аднесці той факт, што лагічны націск у хайрэтызмах ікасаў відавочна падае на першае і, як правіла, апошняе слова: Радуйся, пророком славное похваление, радуйся, постникомъ сладкое воздержание! 30. Дадзены факт можа быць патлумачаны тым, што большая частка кандака, верагодна, першапачаткова выконвалася ў форме рэчытатыва, таму тэкст паміж радуйся! і апошнім словам радка прамаўляўся скарагаворкай. Аднак арыгінальнае музычнае суправаджэнне кандакоў на сёння страчана 31. У свой час факт акцэнтацыі ўвагі слухача акафістаў на пэўных словах А. Папоў вытлумачваў наступным чынам: 28 Тамсама, с Тамсама, с Тамсама, с Ephrem Lash, Archimandrite, St. Romanos the Melodist, On the Life of Christ: Kontakia, San Francisco 1995, pp Bibliotekarz Podlaski

103 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Калі ў малітоўніка хутка ўзнікаюць і праносяцца ў свядомасці аднародныя вобразы, напр. палаючай свечкі, тлеючай лампады, ззяючай зоркі, зіхатлівай маланкі, ззяючага сонца і г.д., то ўсе гэтыя мімалётныя вобразы зліваюцца ў душы ў адзін вобраз духоўнай святланоснасці 32. Franciszek Skaryna Падобным чынам канцэнтрацыя аднародных членаў, якія адлюстроўваюць станоўчыя харктарыстыкі (похваление, воздержание, благочестие, добродушие, высото, красото, хранителю, возводителю і г.д.), была паклікана сфарміраваць утрапёнае стаўленне верніка да шанаванага святога, весці яго ад пачуцця да звышпачуццёвага, ад абмежаванага да бясконцага, ад хуткаплыннага да вечнага 33. Акрамя вышэй названых асаблівасцей нельга не звярнуць увагу на структуру хайрэтызмаў. Пасля Радуйся! змяшчаецца звычайна трохчленны зваротак, яі складаецца з назоўніка-прыметніка-назоўніка (паслядоўнасць можа вар іравацца): Радуйся, вернымъ Божий венчателю, радуйся, грехомъ страшный губителю! 34 Радуйся, хромым крепость и течение, радуїся, слепымъ светлость и вождение! 35 Зрэдку сустракаюцца і чатырохчленныя звароткі па схеме назоўнік-прыметнік-назоўнік-прыметнік: Радуйся, красото неизреченная Церкви Христовы, радуйся, место пречыстое благодати Ісусовы! 36, як і трохчленныя па схеме дзеяслоў-назоўнік/прыметнік-назоўнік: 32 А. Попов, Православные русские акафисты, с Тамсама. 34 Кніжная спадчына Францыска Скарыны = Book heritage of Francysk Skaryna, с Тамсама, с Тамсамa, с. 58. Bibliotekarz Podlaski 103

104 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Радуйся, яко избавляеши от соузовъ пленники, радуйся, яко побежаеши верныхъ супротивники! 37 У пададзеных вышэй ікасах колькасць складоў у радку не перавышае 20, што надае ім лёгкасць паэзіі. У Акафісце жываноснай Труне Гасподняй маюцца прыклады 26- і 28-складовага ізасілабічнага верша з дактылічнай рыфмай, больш падобнага да цяжкай прозы. У адным з іх цэзура знаходзіцца пасля 12 і 11 складоў адпаведна, а пасляцэзурныя часткі маюць па 16 складоў: Радуйся, светоносный Гробе Господень, // яко тобою позна Петръ Христово воскресение! (12+16) Радуйся, преславны крове Божии, // яко в тобе содеася всемирное спасение! 38 (11+16) Калі не зважаць на недахоп 1 складу ў трэцім радку, гэта амаль ідэальны ізасілабічны верш, збудаваны на прынцыпах паралелізму членаў. У наступным вершы цэзура знаходзіцца пасля 17 і 13 складоў адпаведна, пасляцэзурныя часткі пасля 9 і 13 складоў, што робіць верш больш грувасткім і набліжаным да прозы. Аднак рэфрэн радуйся і рымфоўка оживотворися навчися надаюць радкам пэўны рытм і мелодыку: Радуйся, яко ис тебе востаниемъ Живодавчевымъ // всяка тварь оживотворися, (26) радуйся, яко тобою апостолъ Фома // Господь мой и Богъ мой глаголати навчися 39 (26). Пастаяннае ваганне паміж рытмізаванай прозай, сілабічным і танічным вершам стварае непаўторную паэтычную індывідуальнасць 37 Тамсама, с Тамсама, с Тамсама, с Bibliotekarz Podlaski

105 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Скарыны. Тут будзе дарэчы прывесці яшчэ адну цытату з трактата Дыянісія Галікарнаскага Пра спалучэнне слоў: бывае мова, што ўбірае ў сябе памеры непастаянныя і рытмы бязладныя, і ні іх паслядоўнасці, ні спалучанасці, ні страфічнасці не датрымлівае; пра яе можна сказаць, што яна рытмічная ў меру, бо рытмы пястрэюць у ёй паўсюль, але рытмам не звязаная, бо рытмы гэтыя неаднолькавыя і сустракаюцца не ў адных і тых жа месцах. Такая, кажу я вам, усялякая размераная мова, якая перадае паэтычнасць і напеўнасць 40. Franciszek Skaryna Яскравым пацвярджэннем гэтых слоў можа паслужыць наступны ўрывак з малітвы па Каноне да Труны Гасподняй, першыя два радкі якога можа аднесці да сілаба-танічнага (!) верша (умоўная разбіўка на радкі наша, рыфмы вылучаны курсівам): Царю всехъ и Створителю, Боже мой и Спасителю! Тебе величаю, Тобе молюся, Тебе прославляю и пред Тобою недостойный припадаю, яко сподобил мя еси видети днешний день // преславнаго воскресения Твоего и не укратилъ еси для греховъ // непотребнаго живота моего 41. У фінале малітва пераходзіць у акцэнтны верш, у якім, як вядома, рэгулюецца толькі колькасць націскаў, а колькасць ненаціскных вар іруецца ў межах, натуральных для пэўнай мовы (у Скарыны 1-3; ніжэй тлустым шрыфтам вылучаны асноўны націск, курсівам дадатковы): (даруй ми) грехомъ отпущение, тела здравие, 40 Дионисий Галикарнасский, О соединении слов, с Кніжная спадчына Францыска Скарыны = Book heritage of Francysk Skaryna, с Bibliotekarz Podlaski 105

106 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny ума просвещение, печали изъбавление, недуга исцеление, на земли почтивое хлебокормление, от неволю вражии избавление 42 [11, с. 48]. У свой час М. Грынчык небеспадстаўна акцэнтаваў увагу на тым, што, улічваючы навучанне першадрукара ў Кракаўскім (Ягелонскім) і Падуанскім універсітэтах, яго выдатнае веданне еўрапейскіх літаратур, зварот Скарыны да вершаваных форм неабходна разглядаць у кантэксце ўсёй еўрапейскай сілабічнай традыцыі, у цеснай сувязі з маладымі тагачаснымі славянскімі літаратурамі, асабліва суседнімі польскай і чэшскай 43. Выдатнай ілюстрацыяй да гэтых слоў можа паслужыць змешчаная ў канцы акафіста Багародзіцы Набожная малітва да найсвятой Багародзіцы. Рытміка-інтанацыйныя і лексічныя асаблівасці польскай мовы прасочваюцца пры адваротным перакладзе верша Скарыны на старапольскую мову (яўныя паланізмы вылучаны курсівам; у дужках паказана колькасць складоў у радку): 42 Тамсама, с М. Грынчык, Ля вытокаў беларускай сілабікі, с Bibliotekarz Podlaski

107 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny У беларускім літаратуразнаўстве паэтычная спадчына Скарыны ўспрымаецца выключна як вершаваная спадчына. Хаця відавочна, што больш дарэчна было б весці гаворку пра паэтычную спадчыну асветніка. І тут надзвычай важна размежаваць паняцці паэзіі і вершаскладання ў гістарычным аспекце, г. зн. не пераносіць сучасныя ўяўленні на з явы пяцісотгадовай даўніны. Літаратуразнаўчы энцыклапедычны слоўнік сцвярджае: Franciszek Skaryna Першапачаткова паэзіяй называлася мастацтва слова наогул, паколькі ў ёй аж да новага часу пераважалі вершаваныя і блізкія да іх рытмікаінтанацыйныя формы 44. Як бачым, ад пачатку ў азначэнні мастацкага слова прысутнічае моцны вершаваны і блізкі да вершаванага рытміка-інтанацыйны складнік. Падобны складнік добра заўважны ў празаічных прадмовах Скарыны, менавіта ён надае словам асветніка ўзнёслы тон, а таксама просты па форме, але глыбокі па сэнсе змест. Такія рытарычныя прыёмы былі добра вядомыя ў антычную эпоху, пра іх гаворыць, напрыклад, Дыянісій Галікарнаскі ў сваім трактаце Пра спалучэнне слоў: Празаічная мова можа прыпадабняцца вершаванай або песеннай, толькі калі ў яе будуць незаўважна прымяшаны якія-небудзь памеры і рытмы. Яна не павінна, зразумела, ствараць уражання суцэльна метрычнай або рытмічнай мовы, таму што тады яна стане вершам або песняй і папросту страціць сваё аблічча: дастаткова, каб рытмы і метры з яўляліся ў ёй адно ў меру, тады акажацца яна паэтычнай, не з яўляючыся паэмай, і будзе спеўнай, не робячыся песняй 45. Няма сумнення, што пры сваім узроўні адукацыі Ф. Скарына пры пэўных высілках мог бы стварыць яскравыя першаўзоры 44 В. Кожинов, Поэзия и проза, Литературный энциклопедический словарь, Москва 1987, с Дионисий Галикарнасский, О соединении слов, Античные риторики, под. ред. А. А. Тахо-Годи, Москва 1978, с Bibliotekarz Podlaski 107

108 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny айчыннай паэзіі. Задамося, аднак, пытаннем улічваючы, што асветнік скончыў адзін з лепшых тагачасных еўрапейскіх універсітэтаў, Ягелонскі; улічваючы, што экстэрнам паспяхова здаў экзамены ў Падуанскім, у Італіі, калысцы Адраджэння, ці мог ён ставіць перад сабой падобную мэту? Прадмоўны комплекс адназначна сведчыць, што такой мэты Скарына перад сабой не ставіў: магістральнай задачай прадмоў з яўляецца асвета простага чалавека, і асвета перш за ўсё ў пытаннях веры. Таму тлумачыць яму біблейскія ісціны ў вершаванай форме было б на той час немэтазгодна і нават рызыкоўна: вершаваная форма падачы тэксту мае на мэце і іншы ўзровень уяўлення з боку рэцыпіента уяўлення ў форме абстрактнага вобраза, уяўлення адцягненага, а не канкрэтна-рэчыўнага. Менавіта таму тыя вершаваныя структуры, якія прысутнічаюць у прадмовах Ф. Скарыны, вельмі блізкія да найбольш традыцыйнай для простага чалавека формы танічнага вершаскладання гаварнога акцэнтнага верша з рыфмоўкай. Імкненне Скарыны спалучыць прынцыпы народнага танічнага і літаратурнага сілабічнага вершаскладання відавочна не раз ставіла яго перад дылемай, чаму аддаць прыярытэт: знешняй прыгажосці ці глыбіннаму сэнсу. Рашэнне не заўсёды было на карысць першай, хаця, па словах Дыянісія Галікарнсакага, сам досвед пераконвае, што проза павінна ўключаць якіясьці рытмы, каб расквітнець паэтычнай красою 46. У выпадку біблейскага (біблійнага) верша, заснаванага на паралелізме членаў, у сваім перакладзе Скарына мог шырока эксперыментаваць у галіне лексікі, граматыкі, сінтаксісу, семантыкі 47, мог падаваць паралельныя пераклады асобных вершаў. У кандакарным вершы Скарына такой магчымасці не меў, бо працаваў з зададзенай, застылай формай, таму з боку рытмікі навацыі тут былі дапушчальныя выключна ў плане змяшчэння цэзуры і варыяцый клаўзулы. 46 Тамсама, с І. Будзько, Лінгвістычныя і тэксталагічныя асаблівасці пражскіх выданняў Францыска Скарыны, Роднае слова, 2017, 5, с Bibliotekarz Podlaski

109 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Літаратура С. Аверинцев, Поэтика ранневизантийской литературы, Санкт-Петербург П. Беркаў, Ф. Скарына і пачатак усходнеславянскага вершаскладання, 450 год беларускага кнігадрукавання, Мінск 1968, с П. Владимиров, Доктор Франциск Скорина. Его переводы, печатные издания и язык, Санкт-Петербург 1888; Е. Карский, Белорусы, т. 3, вып.2, Петроград М. Гаспаров, Параллелизм, Литературный энциклопедический словарь, Москва 1987, с М. Грынчык, Ля вытокаў беларускай сілабікі, Спадчына Скарыны: зб. матэрыялаў першых Скарынаўскіх чытанняў (1986), уклад. А.І. Мальдзіс, Мінск 1989, с Дионисий Галикарнасский, О соединении слов, Античные риторики, под. ред. А.А. Тахо-Годи, Москва 1978, с Кніжная спадчына Францыска Скарыны = Book heritage of Francysk Skaryna; Нацыянальная біблітэка Беларусі, Факсімільнае ўзнаўленне, Мінск , т. 19: Малая падарожная кніжка, частка 2 = The Little Travel Book, рart 2, Мінск В. Кожинов, Поэзия и проза, Литературный энциклопедический словарь, Москва 1987, с Л. Левшун, История восточнославянского книжного слова XI XVII веков, Минск Е. Немировский, Франциск Скорина: Жизнь и деятельность белорусского просветителя, Минск А. Олесницкий, Ритм и метр ветхозаветной поэзии, Труды Киевской духовной академии, 1873, т.3, с Острозька Біблія = Библіа, сиреч книгы Ветхаго и Новага Завета, Львів А. Попов, Православные русские акафисты, изданные с благословения Святейшего Синода. История их происхождения и цензуры, особенности содержания и построения, Казань В. Рагойша, Стихотворчество поэта Франциска Скорины. Литературоведческое исследование, Нёман 2017, 9, c Л. Фрейберг, Т. Попова, Византийская литература IV-VI вв., Памятники византийской литературы IV-IX вв., Москва 1968, с Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 109

110 Franciszek Skaryna Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Biblia Brzeska 1563, Clifton, NJ Kraków Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam, Primus consultis editionibus diligenter praeparata a Michaele Tvveedale, Londini, MMV. Biblij Cžeská w Benatkach tisskená, Venetiis in Edibus Pietri Lichtenstein Colonientis Herman, Anno Virginei Partus MDVI. Bibli Cžeski, W Starém Miestie Pražském u Giřijka Netholicského s znamenítým nákladem téhož Bartholoměge a Gířijka Melantrícha Rožvalowského, Létha Paně Ephrem Lash, Archimandrite, St. Romanos the Melodist, On the Life of Christ: Kontakia, San Francisco 1995, p Bibliografia Averincev S., Poètika rannevizantijskoj literatury, Sankt-Peterburg Berkaŭ P., F. Skaryna ì pačatak ushodneslavânskaga veršaskladannâ, 450 god belaruskaga knìgadrukavannâ, Mìnsk 1968, s Vladimirov P., Doktor Francisk Skorina. Ego perevody, pečatnyje izdaniâ i âzyk, Sankt-Peterburg 1888; E. Karskij, Belorusy, t. 3, vyp. 2, Petrograd Gasparov M., Parallelizm, Literaturnyj ènciklopedičeskij slovarʹ, Moskva 1987, s Grynčyk M., La vytokaŭ belaruskaj sìlabìkì, Spadčyna Skaryny: zb. matèryâlaŭ peršyh Skarynaŭskìh čytannâŭ (1986), uklad. A. Ì. Malʹdzis, Mìnsk 1989, ss Dionisij Galikarnasskij, O soedinenii slov, Antičnye ritoriki, pod red. A. A. Taho-Godi, Moskva 1978, s Knìžnaâ spadčyna Francyska Skaryny = Book heritage of Francysk Skaryna; Nacyânalʹnaâ bìblìâtèka Belarusì, Faksìmìlʹnae ŭznaŭlenne, Minsk , t. 19: Malaâ padarožnaâ knižka, častka 2 = The Little Travel Book, рart 2, Mìnsk Kožinov V., Poèziâ i proza, Literaturnyj ènciklopedičeskij slovar, Moskva 1987, s Levšun L., Istoriâ vostočnoslavânskogo knižnogo slova XI XVII vekov, Minsk Nemirovskij E., Francisk Skorina: Žiznʹ i deâtelʹnostʹ belorusskogo prosvetitelâ, Minsk Olesnickij A., Ritm i metr vethozavetnoj poèzii, Trudy Kievskoj duhovnoj akademii, 1873, t. 3, s Ostrozʹka Bìblìâ = Biblìa, sireč knigy Vethago i Novago Zaveta, Lʹviv Bibliotekarz Podlaski

111 Aleś Brazgunow, Poetyckie dziedzictwo Franciszka Skaryny Popov A., Pravoslavnye russkie akafisty, izdannye s blagoslavleniâ Svâtejšego Sinoda. Istoriâ ih proishoždeniâ i cenzury, osobennosti soderžaniâ i postroeniâ, Kazanʹ Ragojša V., Stihotvorčestvo poèta Franciska Skoriny. Literaturovedčeskoe issledovanie, Nёman, 2017, 9, s Frejberg L., T. Popova, Vizantijskaâ literatura IV VI vv., Pamâtniki vizantijskoj literatury IV IX vv., Moskva 1968, s Biblia Brzeska 1563, Clifton, NJ Kraków Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam, Primus consultis editionibus diligenter praeparata a Michaele Tvveedale, Londini, MMV. Biblij Cžeská w Benatkach tisskená, Venetiis in Edibus Pietri Lichtenstein Colonientis Herman, Anno Virginei Partus MDVI. Bibli Cžeski, W Starém Miestie Pražském u Giřijka Netholicského s znamenítým nákladem téhož Bartholoměge a Gířijka Melantrícha Rožvalowského, Létha Paně Ephrem Lash, Archimandrite, St. Romanos the Melodist, On the Life of Christ: Kontakia, San Francisco 1995, p Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 111

112

113 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Walentyna Sobol * Uniwersytet Warszawski Діяч двох великих традицій. Скорина і Україна (До 530-річчя від дня народження Франциск Скорини, (1541?) та до 500-річчя від виходу його Біблії) An Activist of Two Great Traditions: Skaryna and Ukraine Summary: Scholarly research into Francysk Skaryna s legacy has been initiated by J.V. Bacmejster in 1776 and V.S. Sopikow in Further research conducted in the 20 th century by Alexander Bilecki, Pavel Popov, Yaroslav Isayevich, U. Anichenko and contemporary studies of Halyna Kovalchuk, Alexandr Nauvov, Mariola Walczak-Mikolajczak and others, demonstrate how important were Skaryna s activities on the border of two great traditions. In this context, the problem of Skaryna and Ukraine is worth analyzing in all its contexts: biographical, publishing, polygraphic, academic, and bibliographical. Ukrainian episode in Skaryna s life and his birth town of Połock is related to the cult of Saint Euphrosyne of Połock, who established the first female monastery and is considered a patron of female monasticism of Rus. The polygraphic context of Skaryna s activities is tied to Western Europe. Having obtained a doctorate in medicine at the University of Padua, * Walentyna Sobol profesor dr hab., pracuje w Katedrze Ukrainistyki Uniwersytetu Warszawskiego; kierownik Pracowni Dziejów Polsko-Ukraińskich Stosunków Literackich (PD PUSL), redaktor rocznika Studia Polsko-Ukraińskie. Bada literaturę epoki baroku oraz ego-dokumenty, zwłaszcza autobiografie i dzienniki osobiste. Ostatnie książki: Українське бароко. Тексти і контексти (Warszawa 2015); Aleksandr Koszyc i jego dziennik Z pieśnią przez świat (Warszawa 2018). 113

114 Franciszek Skaryna Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina he visited Venice, one of the most prominent printing and publishing centers (for Slavic, Greek and Hebrew texts), where he also mastered modern printing techniques. While in Prague, Skaryna used two-color printing technique to publish The Song of Songs and to print the title page of Biblia Ruska. In Vilnius, the two-color printing technique was applied to print five chapters of the Bible and just one title page of the Book of Psalms. Skaryna s activities played a major role in the cultural and scientific progress of Ukraine in the 16 th century: books that were published in Prague and Vilnius became benchmarks of publishing craft and inspired Ukrainian authors of manuscripts such as Ivan Vyshenskyi, Luka of Tarnopol, Dmytro Zinkov and others. Yaroslav Isayevich proves that Skaryna maintained close contacts with Ukrainian cultural reformers and even attempted to establish a printing house in Western Ukraine. A unique copy of Skaryna s Biblia Ruska was found in the Kyiv-Pechersk Lavra book collection (currently in the National Library of Russia in St. Petersburg). Some of other Skaryna s works are kept in a manuscript collection of Lviv Library and hetman Ivan Samoylovych. Key words: Francysk Skaryna, Ukraine, borderland, history of printing, Venice, Skaryna s publications. Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina Streszczenie: Autorka artykułu skupia się na temacie Skaryna i Ukraina w całej jego rozciągłości, uwzględniając aspekt biograficzny, wydawniczy, poligraficzny, akademicki i bibliograficzny. Ukraiński epizod życia Skaryny i miasto jego urodzenia, Połock, wiąże się z kultem świętej Eufrozyny z Połocka, założycielki pierwszego żeńskiego klasztoru i patronki kobiecego monastycyzmu na Rusi. Poligraficzny kontekst działalności Skaryny powiązany jest z Europą Zachodnią. Po uzyskaniu doktoratu na Uniwersytecie w Padwie, odwiedził on Wenecję jedno z najważniejszych centrów poligraficznych i wydawniczych ówczesnego świata. To tutaj uczył się nowoczesnych technik druku. W Pradze z kolei opanował dwukolorową technikę druku, wykorzystaną następnie do opublikowania Pieśni nad pieśniami 114 Bibliotekarz Podlaski

115 Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina i strony tytułowej Biblii Ruskiej. W Wilnie zastosował zdobyte umiejętności, aby wydrukować pięć rozdziałów Biblii i jedną stronę tytułową Psałterza. Działania Skaryny odegrały ważną rolę w rozwoju kulturalnym i naukowym Ukrainy w XVI wieku: książki wydane w Pradze i Wilnie stały się punktem odniesienia dla przyszłych publikacji, a także źródłem inspiracji dla ukraińskich drukarzy, takich jak Iwan Vyszenskij, Luka z Tarnopola, Dmytro Zinkov i inni. Jarosław Izaewicz udowodnił, że Skaryna utrzymywał bliskie kontakty z ukraińskimi reformatorami kultury, a nawet próbował otworzyć drukarnię na Zachodniej Ukrainie. Unikatowy egzemplarz Biblii Ruskiej Skaryny odnaleziono w księgozbiorze Kijów-Pieczersk (obecnie Biblioteka Narodowa Rosji w Petersburgu). Niektóre prace Skaryny przechowywane są w rękopiśmiennym zbiorze Biblioteki Lwowskiej i hetmana Iwana Samojłowicza. Słowa-klucze: Franciszek Skaryna, Ukraina, pogranicze, historia druku, Wenecja Franciszek Skaryna Один із найважливіших діячів слов янського і європейського ренесансу Францішек Скорина був ученим-сподвижником. Він уніс золотий вклад до кількох важливих царин: видавничої, перекладацької, літургійно-літературної, а також лікарсько-медичної. Однак його постать і доробок, з жалем констатує Марія Адамчик 1, є дещо призабутим з боку дослідників старопольського письменства. Доктор наук лікарських, Скорина працював на стику двох великих традицій. Виріс і сформувався на східній традиції, але як учений, і цю тезу переконливо й цілком слушно виекспоновує в новочасній студії Олександр Наумов, Скорина є людиною Заходу, вченим, який сміливо й результативно сягав до мудрості єврей- 1 Maria Adamczyk, Posłowie, [w:] Franciszek Skoryna. Życie i pisma, Wybór tekstów, przekład i opracowanie: Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Naumow. Pod redakcją Aleksandra Naumowa i Marioli Walczak-Mikołajczakowej. Wydawnictwo Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, Gniezno 2007, s Bibliotekarz Podlaski 115

116 Franciszek Skaryna Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina ських біблістів 2. Марія Адамчик слушно додає, що поліглот і всебічно обдарований Скорина przetrwał w pamięci jako tłumacz obdarzony wielką samoświadomością teoretyczną i niezwykłym wyczuciem lingwistycznycm, czego dowodzą dzieła i wypowiedzi Skorynicza o językach biblijnych, właściwościach języków wernakularnych i efektach cudzych (scil.) obcojęzycznych przekładów, sięgających ad fontes i tworzących sui generis serię translacyjną Pisma Świętego 3. День народження одного із найважливіших діячів слов янства Франціска Скорини щоправда, із кваліфікацією «може, можливо» окреслюється днем 6 березня 1486 року 4. Інші окреслення поміж 1485 і 1490 роками. Павло Попов називає його Георгієм, затитулувавши одну зі своїх статей Видавець Георгій Скорина (1965) 5. Автор статті у мінському виданні «Энцыклапедычны даведнік» 6 наголошує, що немає жодного підтвердження для імені Єжи, Юрій чи Георгій, бо ж у документах варіанти Франціско, Франціскус, Францішко 7. Скорина в акровіршах обох авторських акафістів подав ось яку форму: Скоринич Францискус. Щодо імені, то так само часто нази- 2 Aleksander Naumow, Rusin na szlakach renesansowej Europy, [w:] Franciszek Skoryna. Życie i pisma, Wybór tekstów, przekład i opracowanie: Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Naumow. Pod redakcją Aleksandra Naumowa i Marioli Walczak- Mikołajczakowej. Wydawnictwo Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, Gniezno 2007, s Maria Adamczyk, Posłowie, [w:] Franciszek Skoryna. Życie i pisma, Wybór tekstów, przekład i opracowanie: Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Naumow. Pod redakcją Aleksandra Naumowa i Marioli Walczak-Mikołajczakowej. Wydawnictwo Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, Gniezno 2007, s Franciszek Skoryna. Życie i pisma, Wybór tekstów, przekład i opracowanie: Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Naumow. Pod redakcją Aleksandra Naumowa i Marioli Walczak-Mikołajczakowej. Wydawnictwo Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, Gniezno 2007, s Павло Попов, Видавець Георгій Скорина, Друг читача, 1965, 43 (289), с А. І. Журавський, Францыск Скарына і яго час, [в:] Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1988, с Aleksander Naumow, Rusin na szlakach renesansowej Europy, [w:] Franciszek Skoryna. Życie i pisma, Wybór tekstów, przekład i opracowanie: Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Naumow. Pod redakcją Aleksandra Naumowa i Marioli Walczak- Mikołajczakowej. Wydawnictwo Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, Gniezno 2007, s Bibliotekarz Podlaski

117 Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina ває Францішек, а тільки раз Франціско. Докладніше про це пише А.Журавський 8. Франціск Скорина народився в Полoцьку, одному із головних міст польсько-литовської держави. Від 1105 року Полоцьк був садибою руського єпископату. На межі XV i XVI століть у місті проживало понад десять тисяч мешканців, переважно православного віросповідання. Як один із найважливіших духовних осередків християнства, Полоцьк оберігав культ святої княжни полоцької Єфросинії. Предслава (а саме таким було світське ім я) була донькою полоцького князя Юрія Всеславича. Близько 1128 року вона заснувала перший жіночий монастир, тому й сьогодні їй поклоняються як покровительці жіночих монастирів, захисниці жінок. Зафундований Єфросинією дивовижної краси хрест став головною національною реліквією білорусів. У цій священній історії є неординарний український штрих: у Києво-Печерському монастирі довгий час (від 1187 року до 1870) перебувало тіло святої княжни полоцької Єфросинії. І тільки в 1870 році до Польцька було перенесено частки реліквії. Врешті, аж у 1910 році до Полоцька було урочисто повернуте тіло святої княжни полоцької Єфросинії. Отож, логічно, що Скорина пишався тим, що походить зі славного міста Полоцька. А згідно із кваліфікацією чудесних з яв, які поєднали культури братніх білоруського й українського народів, він сповідував сформульовану ще Володимиром Мономахом засаду: не роби іншому того, що тобі немиле. І в празьких, і у віленських текстах багаторазово повторює, що він є християнин, при цьому не уточнює конфесії. Пише про себе, що є слов янином, а ще точніше Русином, Рутеном, походить з народу руського і тому народові прагне служити, послуговується слов янською мовою. Францішек мав 12 років, коли його рідний Полоцьк здобув магдебурські права (1498). Було зафундовано бернардинський монастир із костелом святого Францішка. Правдоподібно, саме тут Скорина навчився латини. Але спершу, за свідченням дослідників, Скорина навчався в школі при полоцькій кафедрі Божої Мудрості (Софії), Franciszek Skaryna 8 А. І. Журавський, Францыск Скарына і яго час, [в:] Францыск Скарына і яго час: Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1988, с Bibliotekarz Podlaski 117

118 Franciszek Skaryna Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina яка мала багату бібліотеку. Згодом її частково було перевезено до Бібліотеки Замойської Ординації (Biblioteka Ordynarii Zamojskiej) та Національної Бібліотеки у Варшаві (Biblioteka Narodowa w Warszawie). Отож, витоки Скорини Полоцьк. Але формували його, крім рідного Полоцька, також Краків, Падуя, Прага і Вільно. Саме ці інтелектуальні центри навчили Скорину, як підкреслює професор Наумов, розуміти традицію не як взірець до бездумного відтворення, а як динамічну спадщину, яка становить інтелектуальнй виклик 9. Як висновує далі дослідник, Скорина зі славного міста Полоцька немов би хотів своєю надзвичайною титанічною діяльністю довести усім людям європейських культурних погранич, що tropienie, rozumienie, oswajanie i pokonywanie tego, co uwidacznia i ukonkretnia różnice i podziały jest najpewniejszą drogą do współuczestnictwa w kulturze, do współtworzenia jej niepowtarzalnych ponadnarodowych i ponadkonfesyjnych, czy raczej wielonarodowych i wielokonfesyjnych odmian. To one stwarzają szanse pokonywania nadmiaru odrębności, stanowią próby scalania odmiennych tradycji poprzez oswajanie cech, odbieranych w poszczególnych formacjach jako wyznaczniki przynależności. Takie działanie z reguły nie zadowala nikogo, nieraz, jak w jego wypadku, jest przyczyną osobistej klęski, ale, niezależnie od wszystkiego, nosi charakter bohaterskiego wyczynu i może, czy lepiej powinno pobudzać do działania 10. Ще за життя Cкорини в латинській транслітерації був опублікований фрагмент руського перекладу із 23-го розділу Другої книги Самуеля. І здійснив це видатний італійський орієнталіст Тесeо Амброджіо (Teseo Ambrogio (degli) Albonesi) 11. Метафізика вільнолюбності та опору. Як приклад свободи слова поза церковною цензурою мож- 9 Aleksander Naumow, op.cit., s Aleksander Naumow, op.cit., s Introductio in Chaldaicam linguam, syricam atque armenicam et decem alias linguas, Pavia 1539, p. 52. Дивись детальніше: Aleksander Naumow, Rusin na szlakach renesansowej Europy [w:] Franciszek Skoryna. Życie i pisma, Wybór tekstów, przekład i opracowanie: Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Aleksander Naumow. Pod redakcją Aleksandra Naumowa i Marioli Walczak-Mikołajczakowej. Wydawnictwo Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, Gniezno 2007, s Bibliotekarz Podlaski

119 Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina на навести чин П єра Паоло Вергеріо (Pier Paolo Vergerio) 12. Спершу він був нунцієм папи римського, а згодом католицьким єпископом у словенській Істрії. Увійшов до історії як активний діяч реформації, який у боровся з інквізицією та забороною книг (згідно з ватиканськими індексами) згадав про Біблію руську Франціска Скорини. П єр Паоло Вергеріо побачив ту Біблію в 1556 році в Вільні через двадцять років по тому, як у латинській транслітерації італійський орієнталіст Тесeо Амброджіо (Teseo Ambrogio (degli) Albonesi опублікував фрагмент Біблії Скорини (руського перекладу із 23-го розділу Другої книги Самуеля). Franciszek Skaryna *** Скорина і Україна це фундаментальна проблема для окремого спеціального дослідження. Відрадно, що важливі її аспекти порушили в актуальному світлі координатори круглого столу професор Галина Ковальчук та кандидат історичних наук Наталія Бондар. Вони винесли їх на обговорення на організовуваній Національною Академією Наук України та Українським Комітетом Славістів міжнародній науковій конференції Слов янознавство і нові парадигми та напрями соціогуманітраних досліджень, яка відбудеться в Києві 24 травня 2017 року 13. Місце її проведення Національна бібліотека України імені Володимира Вернадського, яка має щасливе відношення до спадщини Скорини. Саме в цій Бібліотеці, про що довідуємося зі статті Галини Ковальчук 14, під шифром Кир 867 знаходиться той рідкісний примірник Біблії Скорини, який зберіг і описав член-кореспондент Академії 12 IІнформацію про цей чин П єра Паоло Вергеріо мають два джерела від XVI i XVIII стоіть, їх наводить у згаданій вище праці (c.17) Олександр Наумов: A gl inquisitori che sono per Italia. Del Catalogo di libri eretici, stampato in Roma, nell anno presente MDLIX, Tubingae 1559, p.47; J.P.Kohl, Introductio in historiam et rem literariam slavorum imprimis sacram, Altonaviae 1729, p. 164, Галина Ковальчук, Изучение и популяризация наследия Франциска Скорины украинским ученым П. Н. Поповым, [в:] Матэрыялы ХІ Міжнародных кнігазнавчых чытання в Мінску красавіка 2015 г., Кніжная культура Беларусі ХІ-пачатку ХХ ст., складальнікі: Г. У.Кірєева, Т. А.Сапега, А. А.Суша, Мінск 2015, с. 19. Bibliotekarz Podlaski 119

120 Franciszek Skaryna Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina наук України Павло Попов ( ). Йдеться про унікальний конволют із 5 книг Біблії (Буття, Ісход, Левит, Числа, Другий закон), який учений скрупульозно описав ще в 20-х роках ХХ століття: той примірник, із приписками по-білоруськи й по-польськи, свідчить про активне його використання упродовж кількох століть. Цикл розвідок професора Галини Ковальчук 15 про вивчення та полуляризацію Поповим спадщини Скорини оприявнює багатий джерельний пласт, поновлює його в науковому активі, спонукає до подальших пошуків. Якщо нині в Національній бібліотеці України імені Володимира Вернадського (НБУВ) зберігається дев ять книг Францішка Скорини, то властиво з ім ям та діяльністю правдивого бібліофіла Попова пов язані чотири з них. Це чотири книги в конволюті (Книга Ісуса Сирахова, Книга Юдиф, Книга Премудрості Божої, Притчі Соломона). Так, професор Ковальчук відсвіжує назріле перепрочитання праць Попова, таких як Слов янські інкунабули київських бібліотек (1924), Початки друкарства у слов ян (1924), Друкарство, його початок і поширення в Європі (XV XVI вв.) (1925), Видавець Георгій Скорина (1965), слушно висновує, що Попов одним із перших в Україні розпочав вивчати діяльність Скорини і впродовж 40 років кількаразово до неї повертався. Правдоподібно, результати пошуків та напрацювань Павла Попова були б значнішими, утвердили б українське скоринознавство на силі, якби не тоталітарно-ідеологічний пресинг: на початку 30-х років ХХ століття в Україні відбувся погром книгознавчих закладів, книгознавство як наука було знищене. Професор Ковальчук наводить свідчення Сергія Маслова з його листа до Юрія Меженка від 27 вересня 1932 року 16, і цей его-документ, з одного боку, оприявнює масштаб 15 Галина Ковальчук, Вклад члена-корреспондента АН УССР П. Н. Попова в изучение книжной культуры, [в:] Берковские чтения Книжная культура в контексте международных контактов: Материалы третьей Международной научной конференциив Минске мая 2015 года, Минск-Москва 2015, с ; Галина Ковальчук, Изучение и популяризация наследия Франциска Скорины украинским ученым П. Н. Поповым, [в:] Матэрыялы ХІ Міжнародных кнігазнавчых чытання в Мінску красавіка 2015 г., «Кніжная культура Беларусі ХІ-пачатку ХХ ст.», склададьнікі: Г. У. Кірєева, Т. А. Сапега, А. А. Суша, Мінск 2015, с Лист Сергія Маслова до Юрія Меженка від 27 вересня 1932 року, Інститут рукописів Національної Бібліотеки України ім.вернадського, фонд 33 (архів Сергія Маслова), од. зб Bibliotekarz Podlaski

121 Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina наших втрат, з іншого незнищенність і понадчасову цінність джерелознавчих напрацювань. Бо ж саме вони майже сто років тому, в першій чверті минулого століття спонукали Попова до висновків про широке розповсюдження книг Скорини в Україні, де їх читали цілі покоління, аж допоки добротний німецький (аугсбурський) папір не псувався остаточно... Отже, книги білоруського вихованця, одного з найбільших діячів слов янського і європейського відродження, будучи знаними в Україні, закладали підвалини для власне українського книгодрукування. Ярослав Ісаєвич 17 в енциклопедичній статті Скорина і початок книгодрукування на Україні висловлює переконання, що Скорина підтримував тісні контакти з громадськими і культурними діячами України, більше того, він пробував заснувати друкарню на західноукраїнських землях. Можна вважати чудом, що перетривав усі лиха примірник Біблії Скорини з бібліотеки Києво-Печерської лаври, який нині зберігається в державній бібліотеці ім. Салтикова-Щедріна в Санкт-Петербурзі. Звістки про наявність Біблії Скорини є в рукописних каталогах бібліотеки Львівського братства і гетьмана України Івана Самойловича 18. Попов, сягнувши до розвідок Сергія Голубєва, зокрема його праці Киевский митрополит Петр Могила и его сподвижники (1883), висловив переконання, що книги Скорини читав український полеміст Іван Вишенський. Галина Ковальчук також сягає до цієї проблеми, аналізує, як до неї підходили Голубєв і Попов. Причому дослідниці вдалося увиразнити перспективи текстологічнокомпаративного вивчення таких творів, як передмова Скорини до Біблії та рукописний твір під залоговком Сіє посланіє зоветься зачапка мудраго латинныка з глупым русином...( ) 19 Івана Вишенського, з акцентом на суголосності мотиву відповідності православних церковних книг до вільних наук у творі українського полеміста, які...очень напоминают то место в предисловии Скорины к Библии, Franciszek Skaryna 17 Ярослав Ісаєвич, Скорина і початок книгодрукування на Україні, [в:] Францыск Скарына і яго час: Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1988, с Ярослав Ісаєвич, op. cit., c Історія української літератури, Том другий. Давня література (друга половина XVI XVIII ст.)., наук. ред. В. Сулима, М. Сулима, Київ 2014, с Bibliotekarz Podlaski 121

122 Franciszek Skaryna Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina где он рекомендует для изучения грамматики Псалтырь, логики книги Иова и Павла, риторики или красноречия книги Соломоновы, музыки премножество стихов и песней светлых, истории книги Судей или Макавеев 20. Таким чином, вивчення спадщини Скорини і в європейській, і в українській науці перебуває в стадії оновлення відразу в кількох важливих напрямках. Один із них уточнення ареалу благотворного впливу діяльності Скорини (у результаті закономірної появи нових оцінок і праць). Так, якщо в минулому столітті (згідно із висновком Ковальчук) накреслена Поповим географія видавничої діяльності Скорини, це Чехія і Литва-Білорусь 21, то ХХІ століття ретранслює цей дискурс на мешканців усіх європейських культурних погранич. За словами Наумова, саме неповторні понаднародові і понадконфесійні, чи радше багатонародові і багатоконфесійні відміни дарують шанс поконати надмір різниць, становлять спробу збереження відмінних традицій шляхом освоєння рис, які сприймаються як визначники приналежності 22. Відзначене під патронатом UNESCO 500-річчя від дня народження Скорини (на межі х років ХХ ст.) утвердило скоринознавство появою поважних наукових праць, розширило екуменічний потенціал семи наук визволених достатечно, з-поміж яких трівіум це науки словесні, граматика, логіка, риторика, а квадрівіум музика, арифметика, геометрія, астрономія. І то є знаменно, бо в колонофонах Скорина називає себе доктором в лекарских, лечебных на(в)уках, а навіть (два рази) умільцем в лекарстве и в на(в)уках вызволеных. Францішек Скорина, vir doctus, русин і водночас громадянин Європи, правдивий homo viator, 20 Галина Ковальчук, Изучение и популяризация наследия Франциска Скорины украинским ученым П. Н. Поповым, [в:] Матэрыялы ХІ Міжнародных кнігазнавчых чытання в Мінску красавіка 2015 г., «Кніжная культура Беларусі ХІ-пачатку ХХ ст.», склададьнікі: Г. У. Кірєева, Т. А. Сапега, А. А. Суша, Мінск 2015, с Галина Ковальчук, Изучение и популяризация наследия Франциска Скорины украинским ученым П. Н. Поповым, [в:] Матэрыялы ХІ Міжнародных кнігазнавчых чытання в Мінску красавіка 2015 г., «Кніжная культура Беларусі ХІ-пачатку ХХ ст.», склададьнікі: Г. У. Кірєева, Т. А. Сапега, А. А. Суша, Мінск 2015, с Aleksander Naumow, op. cit., s Bibliotekarz Podlaski

123 Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina увійшов до історії як титан праці і як творець Біблії руською мовою, яка вперше побачила світ у 1517 році. Доктор Скорина з Полоцька сам назвав її Книгою Мудрості Божої. Це видання випередило уславлені польськомовні видання Psałterz Krakowski (1532), Psałterz Walentego Wróbla (1539), Біблію Яна Леополіти, чи Bibię zwaną gdańską (1632). Тривалість в Україні багатьох традицій Скорини (а цьому переконує також і перспективна розвідка про його спадщину в рукописах його послідовників 23 ) переконливий доказ того, що справа першодрукаря задовольняла спрагу на освіту, культуру, стала передумовою появи в Україні перших друкарень у Львові (1573) та Острозі ( ). Franciszek Skaryna Bibliografia Ìsaêvič Âroslav, Skorina i počatok knigodrukuvannâ na Ukraїnì, [v:] Francysk Skaryna ì âgo čas: Èncyklapedyčny davednìk, Mìnsk 1988, s. 493 Ìstorìâ ukraїnsʹkoj lìteraturi, Tom drugìj. Davnâ lìteratura (drugaâ polovina XV XVIII st.). Navukovì redaktori: Vira Sulìma, Mìkola Sulima, vidavnictvo Navukova dumka, Kiїv 2014, s. 115 Kovalʹčuk Galina, Izučenie i popularizaciâ naslediâ Franciska Skoriny ukrainskim učёnym P. N. Popovym, [u:] Materìaly XI Mižnarodnyh knigaznavčyh čytannâŭ ŭ Mìnsku krasavika 2015 g., Knižnaâ kulʹtura Belarusì XI pačatku XX st., skladalʹniki: G. U. Kìrêeva, T. A. Sapega, A. A. Suša, Mìnsk 2015, s. 19. Kovalʹčuk Galina, Vklad člena-korrespondenta AN USSR P. N. Popova v izučenie knižnoj kulʹtury, [v:] Berkovskie čteniâ Knižnaâ kulʹtura v kontekste meždunarodnyh kontaktov: Materialy tretʹej Meždunarodnoj naučnoj konferencii v Minske maâ 2015 goda, Minsk Moskva 2015, s У. В. Анічэнка, Скарынінская, спадчына у рукапісах яго паслядоунікау на Украіне, [в:] Францыск Скарына і яго час: Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1988, с Bibliotekarz Podlaski 123

124 Franciszek Skaryna Walentyna Sobol, Działacz dwóch wielkich tradycji. Skaryna i Ukraina List Sergìâ Maslova do Ûrìâ Meženka vìd 27 veresnâ 1932 roku, Ìnstitut rukopisìv Nacìonalʹnoї Bìblìoteki Ukraїni ìm. Vernadsʹkogo, fond 33 (arxiv Sergìâ Maslova), od. zb Popov Pavlo, Vidavec Georgij Skorina, Drug čitača, 1965, 43 (289), s. 3. Žuravsʹkìj A. I., Francysk Skaryna ì âgo čas, [u:] Èncyklapedyčny davednìk, Mìnsk 1988, s Bibliotekarz Podlaski

125 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko * Grodzieński Państwowy Uniwersytet im. Janki Kupały Białoruś Деятельность и творчество Франциска Скорины в контексте европейской культуры Рэзюме: У артыкуле прадстаўлены творчы партрэт выдатнага дзеяча беларускай культуры, навукі, кнігадрукавання Францыска Скарыны. Аналізуюцца прычыны адраджэння памяці аб ім у сувязі з 500-годдзем беларускага кірылічнага друку, заснавальнікам якога быў Скарына. Разглядаецца праблема яго значнасці ў сучасным навуковым свеце і ўвасабленне Скарыны як героя ў мастацкай літаратуры. The Life and Works of Francysk Skaryna in the Context of European Culture Summary: The article focuses on Francysk Skaryna, a notable representative of Belarussian culture. In view of the approaching 500 th anniversary of the first print in the Belarussian Cyrillic script, the author emphasizes the necessity to critically reconsider Skaryna a achievements, to assess * Swietłana Musijenko prof. dr hab., pracownik Katedry Filologii Polskiej Grodzieńskiego Państwowego Uniwersytetu im. Janki Kupały (Białoruś). Autorka licznych książek, m.in. Žanrovo-stilevye iskaniâ v sovremennoj pol skoj proze: (konec 50-h- seredina 60-h gg.) (Moskwa 1971), Realističeskij roman v pol skoj literature mežvoennogo dvadcatiletiâ (20-30-e gg. XX v.). Monografiâ (Grodno 2003). 125

126 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej his importance for contemporary culture, and his status of a literary character. Key words: Skaryna, history of printing, Belarussian culture Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej Streszczenie: W artykule przedstawiono literacki portret wybitnej postaci kultury i nauki białoruskiej: Franciszka Skaryny. Badaczka analizuje zasadność ożywienia pamięci o nim, ponownych studiów w związku z 500. rocznicą druku białoruskiej cyrylicy. Refleksji poddawana jest kwestia znaczenia Skaryny we współczesnym świecie, jak również wykorzystywania jego sylwetki w roli bohatera literackiego. Słowa-klucze: Skaryna, historia druku, kultura Białorusi Если верить скупым сведениям о жизни и деятельности Франциска Скoрины, то жил он всего 61 год: родился в 1490 (?) и умер в 1551 (?) году. Четыре важнейших фактора в судьбе человека: имя, фамилия, даты рождения и смерти в случае со Скoриной заключают четыре вопроса. Тайна имени Георгий или Франциск второе имя не является исконно белорусским. В документах периода учебы в Краковском университете у Скoрины было имя Франциск. Видимо, он изменил прежнее Георгий на Франциск по настоянию администрации университета. Тайна фамилии осталась неразгаданной: Скoрына или Скарынич оба варианта исконно белорусские. Неизвестными до сегодняшнего дня остаются даты его рождения и смерти. Парадокс являют собой в том, что сохранились бесспорные сведения о довольно богатом купце Луке Скoрине отце Франциска, его старшем брате Иване, продолжавшем дело отца, племяннике Романе, который обожал своего дядю и не однажды приходил ему на помощь, даже способствовал его освобождению из тюрьмы. Сохранились (хоть и немного) факты из жизни его жены Маргариты (в девичестве Сташевич), по фамилии 126 Bibliotekarz Podlaski

127 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej первого мужа советника магистрата Вильнюса Одверник. Известно, что Скoрина женился на Маргарите после смерти ее первого мужа и с ней имел сына по имени Симеон. А Георгий-Франциск Скoрина? Из кратких упоминаний, скупых сведений и легенд, окутавших его имя, трудно, особенно через 500 лет, воспроизвести не мозаичный облик, а целостный образ с портретной характеристикой, особенностями характера, деяниями, отношением к окружающему миру и т.д. И все же. Сохранился портрет Скoрины резьба по дереву, ставший опознавательным знаком его книгопечатания. Современники отмечали его красоту, смелость, благородство, блеск и изящество разума, верность в дружбе и любви и частные странствия по европейскими государствам. В европейских странах Польше, Германии, Италии, Чехии в воспоминаниях о Скoрине упоминались его национальная (тогда народная) принадлежность белорус из славного града Полоцка. Скoрина был гениальным представителем эпохи Возрождения, которую он предвосхищал в странах всего славянства. Он был свидетелем борьбы сторонников средневекового феодализма с носителями идей централизации власти и становления народностей восточных славян русских, белорусов, украинцев. Примером служила Московия, освободившаяся от иноземного ига и создававшая сильное государство. Роль Скoрины в этом историческом процессе можно сравнить с той ролью, которую на рубеже Средневековья и Возрождения в Италии сыграл Данте ( ), известный не как представитель знатного рода Алигьери, а как автор философских и социальнополитических трактатов («Пир», «О народной речи»), а главное как автор и герой лиро-эпического, политического и аллегорического произведения «Комедия» ( ), которую народ назвал «Божественной» за художественное совершенство и идейную значимость. Неслучайно идеи Данте использовались и продолжают использоваться художниками, мыслителями и политиками и до сегодняшнего дня. «Темный лес» Средневековья остался в прошлом, как и его традиции, эстетика, этика, философия. Идеи Данте открыли новую страницу исторической эпохи Возрождения, гуманизма, новых открытий в науке. Неслучайно идеи Данте стали основополагающи- Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 127

128 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej ми в эпоху Возрождения и, как волны, катились по Европе с Юга на Север и с Запада на Восток: Франция XV век, Англия, Испания XVI, славянские страны XVI XVII века. Данте первым выдвинул тезис о значимости народа и централизованного государства, руководимого правителем-гуманистом и ученым. Такое государство благословенно. Поэт трактует и роль Бога по-новому: из карающей иррациональной силы он превращается в силу добрую, направляющую человека и человечество к благим деяниям. В «Божественной комедии» на хрустальном троне восседает Человек король Генрих VII (1, с. 510). Не менее важными были суждения Данте о значимости народного (в будущем национального) языка. Латынь мертва, утверждал он, а «народный язык это будет тот ячменный хлеб, которым насыщаются тысячи Он будет новым светом, новым солнцем и оно дарует свет тем, кто пребывает во мраке и во тьме, так как старое солнце им больше не светит» (2, с. 133). Данте был необычайно смелым и как человек, и как ученый: в противовес средневековому аскетизму он провозгласил значимость и радость земной жизни, главными критериями которой назвал свободу, справедливость и любовь. Символом такой любви стала Беатриче земная женщина, которой бессмертие даровал влюбленный в нее и верный этой любви в течение всей своей жизни Поэт и Ученый Данте Алигьери. Идеи Данте несомненно способствовали становлению человека новой эпохи философа, ученого, странника, познающего землю, космос и жизнь других народов. Этим ценностям следовали Фауст, Парацельс, Сервантес, Коперник, Микеланджело и многие другие гениальные представители эпохи Возрождения. В этой галерее почетное место занял и белорус из славного города Полоцка Франциск Скoрина. Проблемы Возрождения в его судьбе проявились двояко. Как и Данте, Скoрина жил и творил в переломный период перехода от феодализма и Средневековья к Северному Возрождению 1, и проявил себя как первооткрыватель в науке, осно- 1 Принципы Северного Возрождения наука трактует по-разному, но большинство исследователей подчеркивают его связь с реформационным движением. 128 Bibliotekarz Podlaski

129 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej воположник восточно-славянской письменности, новых жанров в литературе и нового видения мира в философии. Фактор Возрождения коснулся и личной судьбы ученого. Если о Данте и многих выдающихся деятелях Возрождения писали и помнили всегда, то со Скoриной было иначе. Несмотря на огромную популярность при жизни, после смерти о нем не только забыли, но многие его изобретения стали приписывать другим людям Это забвение длилось почти половину тысячелетия. Фактически первое исследование о Скoрине датировано концом XIX столетия: П. В. Владимиров «Доктор Франциск Скорина. Его переводы, печатные издания и язык» (СПБ, 1888). На это издание сегодня ссылаются почти все ученые, исследующие творчество основоположника белорусского книгопечатания. Первое публичное признание заслуг и роли Скoрины началось, по сути, с 1967 года в связи с 450-летием книгопечатания. К сожалению, восточные славяне порой забывают или умалчивают имена своих кумиров. Примеров этому довольно много. Возрождение памяти о Скoрине, наступившее через 500 лет, не случайно. Современному славянству он подарил ее величество книгу, причем в таком ее проявлении, в каком мы читаем ее сегодня: с печатным текстом, комментарием, предисловием, послесловием, оглавлением, портретом автора и иллюстрациями, которых раньше в книгопечатании не было вообще. Почти на полстолетия раньше Мишеля Монтеня («Essais», 1585) он изобрел и использовал в своем творчестве жанр эссе (философское, литературное, научно-медицинское). Научные труды, книгоиздательская деятельность, новизна и оригинальность философских и социальных концепций Скoрины являются прямым свидетельством того, что он опередил время и был гениальным представителем европейского Возрождения. Об актуальности его трудов, убеждений и деяний говорит факт возрождения памяти о Скoрине в масштабе всемирной значимости: 500-летний юбилей Скoрины отмечает не только Беларусь, но и наиболее авторитетная в ХХI веке культурная международная организация ЮНЕСКО. В возрождении памяти о Франциске Скoрине выразительно прослеживаются три этапа, одновременно возрастает интерес общества к его деятельности. Итак, первый этап этого своеобразного возрож- Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 129

130 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej дения относится к середине ХIХ века. В 1867 году была опубликована статья А. Е. Викторова «Замечательное открытие в древнерусском книжном мире» 2, в которой упоминаются восточнославянские книгопечатники. В этом же году начинается публикация архивных материалов, хранившихся в Вильнюсе. В 1918 г. А. В. Миловидов издает собственные автобиографические находки о Скoрине 3. Научной сенсацией этого времени сталоупоминавшееся в статье первое фундаментальное исследование о Скoрине П. В. Владимирова «Доктор Франциск Скoрина. Его переводы, печатные издания и язык» (СПб, 1888). Правда, до Октябрьской революции Скoрину относили к числу русских представителей культуры, поскольку Беларусь входила в состав Российской империи под названием «Северо-Западный край». Под грифом «белорусскости» труды о Скoрине начинают появляться лишь после 1917 г. в Советской Белоруссии. В 1928 году начинается публикация материалов «Белорусского архива» и среди представителей национальной науки и культуры упоминается Скoрина. Второй этап возрождения памяти о Скoрине был связан с важнейшей датой 450-летним юбилеем с дня выхода в свет первой белорусской книги 6 августа 1517 года под названием «Псалтырь», ее создателем, переводчиком на белорусский язык и издателем был Франциск Скарина. За ней последовали еще 23 книги «Ветхого завета» (3, с. 71), ставшие памятником их создателю, выраженным в белорусском печатном слове. Юбилей широко освещался в научной и публичной печати. Имя Скoрины было внесено в энциклопедические издания. Из многообразия публикаций этого времени о Скoрине и в СССР, и за рубежом следуем подчеркнуть новизну суждений В. И. Пичеты (4), который впервые отметил, что роль Скoрины не должна сводиться только к белорусской национальной 2 Викторов А. Е. Замечательное открытие в древнерусском книжном мире, Беседы в обществе любителей российской словесности, вып. 1, Москва Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо- Западной Руси, изданный при управлении Виленского учебного округа. Том третий. Вильнюс 1867; А. Миловидов, Новые документы, относящиеся к библиографии Франциска Скорины, Известия отделения русского языка и словесноси Российской Академии наук, т. XXII, кн. II, Петроград Bibliotekarz Podlaski

131 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej значимости. Его открытия и деятельность следует считать достоянием международным. Утверждение Пичеты стало своеобразным «эпиграфом», основополагающей концепцией третьего этапа возрождения памяти о Скoрине, связанного с 500-летним юбилеем белорусского книгопечатания и мировым признанием его основоположника белорусского ученого Франциска Скoрины. О парадоксах истории оригинальное суждение есть у Джоржда Бернарда Шоу по поводу канонизации католической церковью Жанны Д Арк и причислению ее к лику святых 30 мая 1920 г. Известно, что в 1492 г. она была сожжена на костре по приговору инквизиции. «Полчаса, читаем о Жанне Д Арк у Шоу, потребовалось, чтобы сжечь тебя, и четыре столетия, чтобы понять, кто ты была на самом деле!» (5, с. 601). Есть определенная закономерность в судьбе Скарины и возрождении памяти о нем. Он жил, как и Данте, в эпоху, переходную от Средневековья к Возрождению, и в эпоху становления Беларуси как национальной общности. В XV XVI веках она входила в состав Великого Княжества Литовского, соседствующего с Западноевропейскими странами, а с востока с укрепляющейся Московией. Беларусь оказалась в центре влияний и противоречий между западом и востоком и в центре столкновения социально-нравственных принципов уходящего Средневековья и рождающегося и утверждавшегося Возрождения. В этой противоречивой ситуации оказывался каждый человек, но лишь немногие понимали ее сложность. Среди последних был Франциск Скoрина. События, произошедшие в мире и в Беларуси 500 лет назад, наталкивают на определенную аналогию сегодня. В 1991 г. распадается Советский Союз, Беларусь обретает независимость и оказывается между странами Евросоюза и наращивающей свое могущество Россией. Обратим внимание в этой связи на даты жизни Франциска Скoрины ( ): в 1991 г. исполняется 501 год со дня его рождения и 450 лет с дня смерти. Не впадая в мистические дебри, вспомним законы отражаемости (зеркальности), парности или повторяемости, хотя и с учетом новых социально-исторических событий, изменяющихся во времени, которые по-своему способствовали изменению отношения к Скoрине. В сознании далеких потомков он Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 131

132 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej предстает гениальным деятелем эпохи, предваряющим новое время время расцвета науки, просвещения, веры в силы человека и целесообразность земной жизни. Скoрина оставил материальное доказательство значимости своей открытости и своей деятельности как восточнославянский первопечатник, издавший 23 книги Ветхого Завета, написавший 25 предисловий, 24 послесловия, по-новому, в свете идей Ренессанса толковавший «Библию» и составивший к ней интереснейший комментарий. Кроме того, Скoрина оставил и большое количество переводов с древнегреческого, латинского и старославянского языков на язык древнерусский или древнебелорусский. Суждения об этом неоднозначны (см. 4, сс ). Во второй половине ХХ в. к Скорине начали проявлять интерес не только ученые и исследователи, но и деятели искусства. В качестве главного литературного героя впервые он предстал в романе двух авторов белорусского писателя Н. Ф. Садковича и русского Л. Е. Львова (Штейнберг). Произведение названо «Георгий Скoрина» и в нем обыгрывается смена его имени с Георгия на Франциска. Издан роман в 1961 г. в Москве. Кроме того, Садкович готовил и сценарий первого фильма о Скoрине. Надо сказать, что советская цензура в лице ЦК КПСС пыталась приспособить будущий фильм к коммунистической доктрине. Поэтому сценарий несколько раз переделывался, сам фильм долгое время не демонстрировался, хотя готовили его к 450-летнему юбилею белорусского книгопечатания, который отмечался по-советски публично: в научном мире конференциями и печатными работами, в обществе лекциями для широкой аудитории. Франциск Скoрина выходец из третьего сословия, согласно устоям XV XVI вв., талантливый плебей, сын довольно успешного купца, помогавший отцу в торговле. Он родился и жил в необычайно динамичном городе Полоцке своеобразном центре торговли, ремесел и всякого рода товарообменa. Город расположен в середине Европы, на берегу большой реки Двины, на пересечении торговых путей. Начальный курс наук Скoрина прошел при монастырях и в школах Полоцка и Вильнюса. Этого хватило бы, чтобы продолжить дело отца, но его манили знания и стремление учиться 132 Bibliotekarz Podlaski

133 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej и познавать мир. Видимо, заметили талантливого ученика полоцкие и виленские учителя. Кроме того, он вращался в кругах приезжавших из разных стран купцов, среди которых были умные и образованные люди. От них молодой и любознательный Скoрина черпал знания о разных странах, народах, их обычаях. Преодолев сопротивление семьи, в 1504 г. он отправился на учебу в Краковский университет и попал в среду ученых, представлявших два непримиримых лагеря. Первый состоял из ортодоксов светских и церковно-католических, связанных с Ватиканом и представителями немецкой феодальной верхушки. Во втором были профессоры и студенты сторонники гуманистических идеалов новой эпохи, предвестники славянского Возрождения. Среди них блистал яркостью гения Николай Коперник, профессоры Павел из Ворчина, Ян из Глогова, Ян из Стобниц. Парадоксально, но Скoрине помог поступить в Краковский университет Иоганн Рейхенберг, влиятельный аристократ, немец, который станет не только идейным врагом Скoрины, но будет его преследовать. И все же, выбор Краковского университета был не случаен. Созданный в 1364 г., он стал одним из двух центров науки стран славянского ареала 4. Скoрина блестяще сдал экзамен, заслужив единодушную похвалу всех членов комиссии. Он был по-своему уникальным студентом, хорошо знал латынь, которую, по-видимому, изучил в школах католических костелов Полоцка и Вильнюса. Удивляли экзаменаторов его вера и страна, из которой он пришел. Скарина назвал себя белорусом из города Полоцка, православным, сыном купца. Он был представителем третьего сословия мещанства и естественно, у него не было возможности оплачивать учебу. Администрация университета согласилась обучать далекого пришельца бесплатно, но предложила ему сменить имя с Георгия на Франциска. На это будущий студент легко согласился, а вот сменить православие на католичество отказался. Этот эпизод в его жизни убедительно сконструировали авторы романа «Георгий Скорина», описав беседу Скoрины с архиепископом: Franciszek Skaryna 4 Вторым центром или almamater славянских народов был Пражский университет, созданный в 1348 г. Bibliotekarz Podlaski 133

134 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej «Чего ты ищешь? спросил архиепископ. Науки, ответил Георгий. Хочу учиться свободным наукам, дабы отличать правду от кривды. Познаешь сие, что будешь делать? Мыслю вернуться в родную землю, ибо люди, где родились и богом вскормлены, к тому месту великую любовь имеют Известно ли тебе, что Краковский университет открыт лишь для носителей римской церкви?.. Георгию показалось, что из-под его ног уплывает пол. Вчера я узнал об этом, проговорил он еле слышно. Отчего ж ты не соглашаешься отказаться от ереси, в которой пребываешь?.. Могу ли я, ясновельможный пан архиепископ, взволнованно сказал Георгий, признать истинной веру, которой не знаю?.. Отречься же ради блага моего от обычаев, в которых вырос, не почитаю достойным Пусть так, проговорил архиепископ. Ты умен и правдив. Будь ревностен в учении Желание твое исполнится. Постигнув науки, ты вернешься на родину, чтобы сеять добрые семена Как твое имя? Георгий, сын Скарины. Ты будешь наречен Франциском в честь нашего святого Франциска Ассизского» (6, с ). Эта беседа, несомненно, плод творческой фантазии авторов романа, но факты биографии и деятельности прототипа убеждают в возможности ее в реальном раскладе событий. В XV XVI столетиях была сильна инквизиция, вызывавшая страх среди верующих, но была и необыкновенно сильная тяга людей к знаниям, странствиям, разгадкам тайн мира. И университеты были местом горячих дискуссий, научных и теологических споров, которые продолжались за пределами аудиторий в бурсах, трактирах, на тайных собраниях ученых и талантливых студентов. Возрождался интерес к античности и ее искусству, которое провозглашалось образцом, их философия. И философия помогала понять красоту мироздания, мудрость и силу человека. Не был исключением и Краковский университет. Учеба проходила в борьбе идей Средневековья и Возрождения. Известны 134 Bibliotekarz Podlaski

135 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej факты сближения Скoрины с профессурой и студентами сторонниками гуманистических идеалов. «Под влиянием концепции ренессансного гуманизма, отмечал исследователь творчества Скорины Подокшин постепенно утверждается новый взгляд на философию, которая начинает рассматриваться не столько как теоретическое знание, сколько как практическая мудрость, дающая ответы на стоящие перед человеком вопросы» (3, с. 67). Меняла свои принципы и медицина. Начали появляться труды о строении человека, его костной системе, гигиене лечения и т.д. Витала в сознании представителей ученого мира и проблема роли и места земли в космической системе. Высказывались сомнения в истинности учения Птолемея. Видимо, об этом говорилось в научном объединении профессора Яна Глогова, членом которого был и Скoрина. Дискуссии на его заседаниях отличались от университетских диспутов. Здесь выступали профессоры новых воззрений, в числе их был Коперник. Лекции Николая Коперника слушал и Скoрина и, возможно, был с ним близко знаком. Краков сыграл важную роль в жизни Скoрины. Здесь он получил две ученые степени бакалавра и магистра «свободных искусств». Будучи бедным, он вынужден был учиться и параллельно служить, чтобы зарабатывать на пропитание. В Кракове он познакомился со своей будущей женой Малгожатой Сташевич. Молодым людям пришлось многое пережить, прежде чем они создали семью. Несмотря на блестящее завершение учебы в университете (1506 г.), Скoрине пришлось бежать из Кракова, спасаясь от агрессивно настроенных университетских ортодоксов, связанных с инквизицией. А примеры наказания ученых-гуманистов и особенно реформаторов уже были. В 1415 г. на костре инквизиции был сожжен ректор Пражского университета Ян Гус. Относительно следующего периода жизни Скoрины ( гг.) существуют различные мнения исследователей, поскольку сведений об этом времени почти нет. Известно лишь, что он побывал во многих городах Европы. На короткое время Скoрина вернулся на Родину, затем посетил Пинск, Туров, Киев. Видимо, он путешествовал и по городам Италии. Скорее всего, это и опре- Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 135

136 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej делило выбор места его дальнейшей учебы университет в Падуе с целью и продолжения образования, и получения профессии врача в старейшем университете. Основанный в 1222 г. Падуанский университет обучение вел по болонской системе, разработанной первым университетом в Европе (город Болонья), сохранившим традиции Возрождения даже в XV XVI вв. В 1512 г. в Падуанский университет прибывает Франциск Скoрина с целью изучения медицины. В 1967 г. в связи с юбилеем белорусского книгопечатания в журнале «Неман» были опубликованы фрагменты документов об экзаменах Скoрины в Падуанском университете. Он стал любимым учеником известного профессора Таддео Мусати. Под его же председательством проходили экзамены. В экзаменационном документе сообщалось, что «весьма ученый и бедный молодой человек, доктор искусств» прибыл для того, чтобы «увеличить славу и блеск Падуи». Об этом событии сохранились три документа: первый датируется 5 ноября 1512 г., второй 6 ноября и третий 9 ноября того же года. В заключении экзамена подчеркивалось что «господин Франциск, сын покойного Луки Скoрины из Полоцка, белорус проявил себя столь похвально и превосходно что получил единодушное и превосходное одобрение всех присутствующих ученых без исключения» и был провозглашен «Доктором медицинских наук» (7, сс. 158, 159). Документы, представленные в журнале «Неман», предваряет короткий рассказ-эссе Владимира Короткевича, удивительный по своей художественной выразительности и убедительный по событийности и психологической атмосфере. В полустраничном тексте писатель сумел представить портретно-образную характеристику и важнейшие события жизни своего героя Франциска Скoрины, показать особенности страны, из которой он пришел, и удивление профессоров, увидевших перед собой не восточного «варвара», а цивилизованного интеллигентного человека. Эссе является примером своеобразного «взгляда» писателя второй половины ХХ в. на прошлое. Короткевич описанием Скoрины будто «продолжил» портрет его книжного логотипа: «Юноша плечист, длинноволос, ясен глазами в них светится ум и пытливость» (7, с. 157). Писатель показал, как Скoрина разрушил сте- 136 Bibliotekarz Podlaski

137 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej реотип восприятия цивилизованным Западом его страны, которая считалась дикой, «где солнце заходит раз в году, воздух замерзает и падает на землю, а белые медведи ходят по улицам городов». Что может знать этот «гипербореец»? И каково было удивление всех членов Высокой Коллегии, когда они услышали ответы юноши «на безукоризненной латыни» и убедительную защиту своих мыслей. ««варвар» безмерно талантлив и образован! Он не просто ученый, он гуманист, он брат им по духу», поэтому единогласно был объявлен «доктором лекарских наук» (7, с. 157). Не менее значим и комментарий экзамена, высказанный Короткевичем: «Так Беларусь выдержала экзамен перед Европой» (7, с. 157). Несмотря на скупые сведения о жизни Скoрины, Короткевич убедительно моделирует мечты и мысли своего героя. «Долгий путь проделал Скoрина тысячи верст пешком и с палкой в руке, из Полоцка, из далекой страны, народу которой очень нужны книги на своем языке (курсив мой. С. М.). И Скoрина мысленно уже видит свою книгу. Он издает ее. Издает много книг. Они будут в каждом доме. Дешевые и красивые. И тогда свет познания снизойдет и на его многострадальную землю. И еще он будет лечить людей, разводить целебные травы и деревья, испытывать их свойства. Но главное первая книга! Он издаст ее» (7, с. 157). Короткевич использовал оригинальный и новый для белорусской литературы середины ХХ века художественный прием: поток сознания. В произведении он преобразовывается из многостраничных самовыражений в концентрированные событийно (авторско-повествовательный) и психологически (герой и члены Высокой Коллегии) обоснованные микропотоки ассоциаций. Поражает та безошибочность, с которой белорусский писатель ХХ века определяет трагизм судьбы гениального представителя славянских народов Франциска Скoрины, которому предстояло пережить сожжение своих книг, борьбу с изуверами, унизительные судебные процессы, нужду, изгнание и смерть на чужбине (См.: 7, с. 157). Не менее интересен и показ Короткевичем смены убеждений членов Высокой Коллегии, выступавших в функции коллективного ге- Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 137

138 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej роя. вначале они испытывали обыкновенное любопытство: «так ли, как у нас, устроены мозги у этого варвара?», но с первых же минут экзамена впечатление всех единодушно меняется. Скoрина показывает глубокие и обширные знания, его ответы на вопросы Коллегии звучат на безупречной латыни «отлично и безукоризненно». И пришелец из далекого Полоцка в их глазах вырастает до уровня их же собрата по науке. Скoрина обладал обширными знаниями в области античного искусства, современной философии, живописи, книгопечатания, которые он использовал в собственном творчестве и издательской деятельности. Ему предлагали остаться в Падуе, но Скoрина снова предпочел свою Родину. Стоит обратить внимание на тот факт, что Скoрина всегда подчеркивал свое происхождение и свою народность, хотя Беларусь как народность формировалась в условиях многонационального государства. К моменту окончания Падуанского университета Скoрина стал признанным ученым и специалистом в области многих наук медицины, философии, литературы, фармакологии, политики и издательского дела. Книга, получившая распространение в Западной Европе, была материальным свидетельством и исторического прошлого, и развития человечества, науки, культуры в настоящем. Во многих городах Италии, Франции, Германии он постигал науку книгопечатания и мечтал организовать его у себя на родине. Вот поэтому он устремился в Полоцк и Вильнюсе. Вероятно, Скoрина был очень популярным и общительным человеком и ученым. Врач, педагог, философ, купец он помогал беднякам, но имел друзей и в высших социальных кругах, умел находить меценатов и поддержку среди влиятельных церковников и светских вельмож. История сохранила имена некоторых из них. В Вильнюсе его издательское дело финансировали Богдан Оньков и Якуб Бабич, кроме того, сам Скoрина служил секретарем Виленского архиепископа и вместе с братом Иваном занимался торговлей. И все же, мечтой ученого была организация издания книг на родном языке для родственных народов восточных славян. Скoрина был большим патриотом, поэтому и искал на своей земле место, где он мог бы свободно 138 Bibliotekarz Podlaski

139 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej заниматься любимым делом. Таким местом стала Прага, Пражский университет. Современные исследователи предполагают несколько причин, связанных с переездом Скoрины в Прагу. Прага становилась центром не только славянской, но и европейской культуры и была связана с реформаторским движением, вылившимся в гуситские восстания и войны, названные именем знаменитого ученогореформатора, в гг. бывшего ректором и деканом Пражского университета Яном Гусом. Ян Гус личность легендарная и харизматичная, великий реформатор церкви, борец за права народа и чешского языка. Его деятельность была признана еретической и в 1415 г. он был казнен инквизицией. Несмотря на жестокие подавления восстаний, Прага оставалась центром славянского книгопечатания. Видимо, это в первую очередь, и влекло Скoрину. Кроме того, он также участвовал в реформистском движении у восточных славян, которое имело два направления: светское связанное с антифеодальной борьбой и становлением централизованных государств. Примером служила Московия. Церковное имело два проявления: унийное, пытавшееся соединить православие и католичество, и борьба в православии за право вести службы и молиться не на церковнославянском, а на родных наречиях и древнерусском языке. Неслучайно, поселившись с семьей в Праге, Скoрина комментировал и издавал в первую очередь книги Священного Писания. Видимо, у Скoрины было свое отношение к христианской религии. Он придерживался ренессансной концепции, утверждавшей свободу личности и равенство всех людей перед богом. Достаточно проанализировать факты его жизни. Он был православным и никогда не менял своих убеждений, хотя и учился в окружении католиков (Краков, Падуя), был женат на польке, дружил с церковными и светскими католиками и служил у них (епископ Виленский), знакомился с деятелями протестантско-реформистского движения (Мартин Лютер), познавал принципы их учения и природу их протестов. Издавал Скoрина в превалирующем большинстве церковную литературу, но с собственным ракурсом ее видения, снабжая ее своими комментариями, предисловиями, послесловиями. Видимо, мечтал Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 139

140 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej он и об организации издания светской литературы, но эта мечта не могла быть реализована, так как уничтожались даже книги религиозного содержания. Скoрина, бесспорно, был человеком гуманистических убеждений, поэтому и вносил в комментарии, предисловия и послесловия издаваемых им, казалось бы, традиционных религиозных книг пугавшую ортодоксов новизну. Доктрины и концепции Скoрины были не только новыми, но и очень смелыми. Целью своей жизни и деятельности он считал служение посполитому люду и несение ему света грамоты. Скoрина гласил любовь к родной земле: «люди, игдезродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту и великую ласку имають» (1, с. 2). Скoрина понимал, что его идеи народ поймет и примет лишь в том случае, если они будут высказаны на понятном ему родном языке и запечатлятся в печатном слове. Он не только первым создал программу «семи свободных наук», которые он изучил в Краковском и Падуанском университетах, но адоптировал и переосмыслил их для своего народа в условиях его жизни и просвещения, развития науки и культуры. Понимая, что в памяти людей остаются материальные свидетельства деятельности предков, Скорина осуществил в этом направлении колоссальный труд создал новый тип книги. Книга была и остается главной потребностью homosapiens всех времен и наров, но для каждого народа она должна быть своей, родной, созданной на родном языке. Книга прошла длинный и сложный путь: от скальных рисунков и надписей и узелкового письма, к кожаным и папирусным свиткам, а затем к пергаменту и собственно книге в различных знаковых (алфавитных) обозначениях иероглифах и латинице. Не было книг у восточных и южных славян на их языках и в собственно славянских системах обозначения, хотя такие системы существовали еще с IX века (глаголица, кириллица). Этот алфавит, однако, не использовался в книгопечатании. Срок от создания азбуки кириллицы до славянского книгопечатания и издания первой книги на кириллице растянулся на 600 лет Он стал и своеобразным свидетельством подвига Скoрины как издателя первой славянской, в том числе и белорусской, книги под названием «Псалтырь». День ее выхода стоило бы назвать общеславянским, 140 Bibliotekarz Podlaski

141 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej но, в первую очередь, восточнославянским праздником. Неслучайно Скoрина искал место для своего книгоиздания на родине родственных народов («рутенов», «русинов», «русичей» русских, белорусов, украинцев) в Московии, Киеве, Полоцке и Вильнюсе. Скoрина хотел быть и целителем, и философом, и книгоиздателем. Эти три функции он с успехом выполнял в Вильнюсе, хотя пребывание в последнем закончилось трагедией пожаром в его типографии, причина которого неизвестна. Была ли это случайность, или происки ортодоксов и инквизиции? Остается тайной и причина отказа в организации издательской деятельности в Московии. Известно, что Скoрина посетил Москву специально с целью создания там книгопечатания кириллицей. Казалось бы, в этом были заинтересованы и правители, и культурные слои общества (интеллигенция), и купечество. К сожалению, в Московии единомышленников Скoрина не нашел. В результате книгопечатание кириллицей началось здесь на полстолетия позднее: первая книга русского книгопечатника Ивана Федорова вышла лишь в 1564 г. Нет сомнения в том, что Скoрина искал наиболее благоприятных условий и места для издания книг для собственного и родственных народов восточных славян. Об этом свидетельствовала «география» его странствий (Минск, Полоцк, Киев, Москва и др.), но была и более значимая цель в этих странствиях: Скoрину заботил факт популярности и распространенности книгопечатания на кириллице. В этом, скорее всего, и заключались его поиски и цели: создать не только книгу на родине, но книгу, понятную всем, и, прежде всего, православным христианам. Поэтому неслучайным местом книгоиздания была выбрана Прага. И первой изданной Скoриной книгой была необходимая всем верующим «Псалтырь». В странствиях и в сердце Скoрины Прага занимала особое место. Этот город был центром славянского просвещения. Из славянских университетов первый был открыт в Праге (1348). Прогрессивные традиции обучения в нем сохранились и во времена Скoрины. Из славянских народов и государств пражские ученые и чешский народ выступили в защиту идеалов Возрождения и право молиться на родном языке. Ученый, реформатор, ректор Пражского университе- Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 141

142 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej та Ян Гус, выступивший против обскурантизма и ортодоксальности, отдал жизнь за новые идеалы, был сожжен на костре инквизиции в 1415 г. Был ли реформатором Скoрина? Бесспорно, да, но его реформаторство не было сугубо церковным или узко христианско-религиозным. Его воззрения, оставаясь православными, приобретали характер ренессансно-просветительский. Подобные воззрения представляли сущность эпохи Возрождения. Неслучайно из «пепла забвения» извлекались прекрасные памятники античной культуры, несшие идеи гармонии, силы, красоты. И в эти памятники вдохнули жизнь идеи христианства, вернувшие им сияние вечности новыми идеями человеколюбия и просвещения. Первым в Европе эти идеи выразил Данте. В главе «Рай» его «Божественной комедии» люди становятся проводниками величайших христианских божественных идей: любви (Беатриче) и социально-политической справедливости (король Генрих VII). Можно предположить, что именно в эпоху Возрождения тезис Ветхого Завета «око за око» сменяется идеей Нового Завета «возлюби ближнего». В славянском мире науки и просветительства к утверждению гуманистических идей пришел Франциск Скoрина. Главным доводом были его книги и прежде всего его первый, уже упоминавшийся труд «Псалтырь». Это одна из древнейших и любимейших книг православных христиан молитва на каждую жизненную ситуацию. В ней объединены 150 псалмов. С XII века они дополнялись различными авторами, в том числе и комментариями Скoрины. В Праге за три года ( ) он издал 23 книги Ветхого Завета, которые объединил под общим названием «Библия Руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцка, богу ко чти и людям посполитым к доброму научению» (См. 3, сс. 72, 73). Исследователь творчества Скoрины С. А. Подокшин считал, что образцом Библии Руской Скoрине послужила Чешская Библия, изданная в Венеции в 1506 г. Этот факт упоминался еще в 1888 г. П. В. Владимировым в его исследовании о Скoрине (8, с. 171). Библия Руска представляет не только перевод Ветхого Завета, представленный на кириллице, что уже было новым,огромную зна- 142 Bibliotekarz Podlaski

143 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej чимость книги представляют комментарии, 25 предисловий и 24 послесловия. При переводе Скoрина использовал издания Библии не только на церковно-славянском, но и на иудейском, греческом и латинском языках. Это доказано исследователями конца XIX, XX и начала XXI вв. Комментарии, предисловия и послесловия принадлежат авторству Скoрины и являются образцом новой, в русле концепций эпохи Возрождения интерпретацией самой Библии, идеи Бога и человека и смысла земного бытия и вечности.в этом плане исследователи ХХІ в. находятся только в начале пути познания творчества, жанровой природы произведений и процесса книгоиздательства Скoрины. Его книги представляют интерес для художников, графиков и оформителей литературы, поскольку снабжены гравюрами. Их описал и насчитал 39 белорусский исследователь Н. П. Щекочихин еще в 1926 г. (См. 9). Впервые Скориной использовались текстуальные украшения, орнаментальное оформление заглавных букв, начальных и заключительных страниц, заставок, титульных листов, оглавлений и т. д. Впервые же был создан логотип издателя книжной продукции портрет самого Скoрины, его оригинал представляет деревянную скульптуру, выполненную, как гласит легенда, одним из его учеников. Три года пребывания в Праге были связаны с осмыслением и изданием книг Ветхого Завета, в которых в ремарках, предисловиях и послесловиях Скoрина представляет не только свои воззрения, но и концепции бога, религии, веры, мира и человека. Казалось бы, Прага город родственной культуры, защищавший и хранивший традиции свободолюбия, город, где впервые осуществилось восточнославянское книгопечатание, приобретает популярность далеко за пределами страны.здесь Скoрина получил признание как создатель славянской книги. И все же, он тосковал по родине и там хотел издавать свои книги. В 1520 г. (по некоторым источникам в 1561 г.) Скoрина покидает Прагу и возвращается вначале в Полоцк, а затем обосновывается в Вильно. И снова на помощь приходят друзья-меценаты (Якуб Бабич, Богдан Оньков) и православное братство и Скoрина создает типографию. Его мечтой становится издание книг для всех. И он принимается за обработку и публикацию Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 143

144 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej Нового Завета. В 1522 г. он издает «Малую подорожную книжицу». Это был первый опыт «карманного» типа книги, рассчитанной на массовость для ремесленников, крестьян, купцов и удобной в повседневности благодаря малому формату. Обратим особое внимание на факт издания в 1525 г. книги Нового Завета под названием «Книга деяния и послания апостольская, зовемая Апостол» (краткое название «Апостол»). Уже упоминалось о том, что в России эту книгу издадут Иван Федоров и Петр Мстиславец лишь в 1564 г., т.е. на 39 лет позднее белорусского издания. Издание книг Нового Завета Скoрина также сопровождал собственными трактовками, объяснениями, ремарками. В книгах помещено 22 предисловия и 17 послесловий, в которых автор поместил открытые им астрономические сведения (поправки в распространенный в XVI веке юлианский календарь, рассчитанные автором сроки лунных и солнечных затмений и др.). В началеxvi в. в умах ученых мелькали антиптолемеевские идеи об истинном положении земли в космосе. В какой-то мере эти сведения проскальзывали и в научных рассуждениях Скoрины в прошлом, как известно, студенте Коперника. За провозглашение этих идей на заре XVII века Джордано Бруно будет сожжен инквизицией на костре (1600), а Галилей четверть века проведет в подземной тюрьме Ватикана. Наиболее плодотворными периодами в области книгопечатания для Скoрины были три года ( ) в Праге и десять лет (1520(21?) 1530) в Вильно. Правда, он позиционировал себя по-разному, но сохранял при издании книг одинаковые принципы печати и один и тот же логотип собственный портрет. В одном из послесловий в Библии Русской (издана в Праге) он отметил: «Выложена працею и вытеснена повелением ученого мужа Франциска Скорины из славного града Полоцка, в науках и лекарстве учителя». В послесловии к «Апостолу» (издан в Вильнюсе) он писал: «Выложена и вытеснена працею и великою пильностью доктора Франциска Скорины с Полоцка» (3, с. 74).На эту разницу обратил внимание С. А. Подокшин, высказав предположение, что в Вильнюсе Скoрина был и организатором издательства, и печатником, т.е. познал характер не только интеллектуального (написание предисловий, толкова- 144 Bibliotekarz Podlaski

145 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej ний, комментариев, ссылок и объяснений), но и практического труда при издании книги, заключающегося в воплощении творчества (духа) в материальную сферу (на страницы книги). Скoрина был человеком эпохи Возрождения: многосторонне образованным, имел много профессий, много странствовал, учился, размышлял, встречался с выдающимися людьми своими современниками, сделал открытия, не утратившие значимости до сегодня: в медицине он ввел правило гигиены, в астрономии сделал точные расчеты солнечного и лунного затмений, в философии заявил, что в мире ничто не появляется и не исчезает бесследно.но главным в его жизни было и остается создание книги в ее современном (нам, жителям ХХI в.) виде, книги на родном языке (прообразе русского, белорусского, украинского), с использованием свойственного нам, восточным славянам, алфавите, азбуке кириллице. В книге Скoрина проявил себя как писательтворец, создатель новых жанров (послесловие, предисловие, эссе), как философ-новатор, утверждавший победу добра над злом и благословенность богом земной жизни человека. Назначение человека он видел в деяниях во имя победы добра, гармонии и света знаний. Чтобы постигнуть эти идеи, Скoрина много учился и странствовал. И его странствия имели благородные цели: обрести знания, познать мир и применить их в жизни для своей родины и своего народа. Поэтому после каждого странствия он возвращался на родину. Его странствия имели философско-интеллектуальный характер и практическую значимость. Поэтому книгопечатание он осуществлял на землях славян (Прага) или у себя на родине (Полоцк, Вильно), заботился о том, чтобы самая необходимая и популярная в христианском мире Библия стала близкой и понятной у него на родине (Белой Руси) его народу белорусам. Христианская религия «осовременила» античную культуру, «приблизила» ее к современному человеку и одухотворила новыми идеями и христианской концепцией бога мира человека. Данте эти принципы развил в своей бессмертной «Божественной комедии» и трактатах, провозгласив еще и значимость народного языка. В славянском мире эти идеи утверждал Франциск Скoрина в свете особенностей своего времени Славянского Возрождения, и ма- Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 145

146 Franciszek Skaryna Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej териализовал их в книгах, прежде всего Библии (Новый и Ветхий Заветы) на родном языке, которые он сам комментировал, объяснял и издавал на славянском алфавите кириллице. Творчество Скoрины представлено в Праге 23 книгами Ветхого Завета. К сожалению, количество изданных книг в Вильнюсе не дает ни научная, ни справочная литература. Видимо, значительная часть изданных Скoриной книг была уничтожена пожаром. Известно, что в Вильнюсе он издавал в большинстве книги Нового Завета. К обеим частям Библии он написал 57 предисловий и 41 послесловие. Кроме этого, Скoрина занимался переводами и прежде всего Священного писания, его адаптацией, снабжая тексты ссылками и объяснениями. Словом, делал их понятными народу, в том числе, верующим из социальных низов. Можно предположить, что в восточнославянской культуре Скoрина был первым ученым, философом, писателем, книгоиздателем, переводчиком (с греческого, латыни, старославянского и других языков), врачом, который не только ратовал за простой народ, но реально помогал ему: лечил, творил, переводил и создавал для него книги. Список использованной литературы Данте, А. Новая жизнь. Божественная комедия, А. Данте. М.: Художественная литература, с. Данте, А. Малые произведения, А. Данте. М.: Наука, с. Подокшин С.А. Скорина/ С.А. Подокшин. М:Мысль, с. Пичета В.И. Белоруссия и Литва в XV-XVI вв. (исследования по истории социально-экономического, политического и культурного развития) / В.И. Пичета. М.: Издательство Академии наук СССР, с. Шоу, Б. Пьесы / Б. Шоу. М.: Издательство «Художественная литература», с. Садкович, М. Георгий Скарина / М. Садкович, Е. Львов. М.: Государственное издательство детской литературы Министерства просвещения РСФСР, с. 146 Bibliotekarz Podlaski

147 Swietłana Musijenko, Działalność i twórczość Franciszka Skaryny w kontekście kultury europejskiej Короткевич, В. Экзамен в Падуе / В. Короткевич // Неман С Владимиров, П.В. Доктор Франциск Скарина. Его переводы, печатные издания и язык / П.В. Владимиров. СПб: Типография Императорской академии наук, с. Шчакаціхін, М. Гравюры і кніжныя аздобы ў выданнях Францішка Скарыны / М. Шчакаціхін. Менск: Інстытут беларускай культуры, с., [36] л. iл. Franciszek Skaryna Bibliografia Dante A., Novaâ žiznʹ. Božestvennaâ komediâ, Hudožestvennaâ literatura, Moskva Dante A., Malye proizvedeniâ, Nauka, Moskva Podokšin S. A., Skorina, Mysl, Moskva Pičeta V. I., Belorussiâ i Litva v XV XVI vv. (issledovaniâ po istorii socialʹnoèkonomičeskogo, političeskogo i kulʹturnogo razvitiâ), Izdatelʹstvo Akademii nauk SSSR, Moskva Šou B., Pʹesy, Izdatelʹstvo Hudožestvennaâ literatura, Moskva Sadkovič M., Gerogij Skarina, Moskva Korotkevič V., Èkzamen v Padue, Neman 1967, nr 8, s Vladimirov P. V., Doktor Francisk Skorina. Ego perevody, pečatnye izdaniâ i âzyk, Tipografiâ Imperatorskoj akademii nauk, Moskva Ščakacìhin M., Gravŭry ì knìžnyâ azdoby ŭ vydannâh Francìška Skarìny, Ìnstytut belaruskaj kulʹtury, Mensk Bibliotekarz Podlaski 147

148

149 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Elena Vostrikova* Belarusian State University, Minsk Эпоха Скарыны ў чэшскай літаратуры і культуры Резюме: Целью данной статьи является характеристика эпохи Скорины в чешской литературе и культуре. Автор работы дает панораму общественного и культурного развития чешских земель соответствующего периода, прослеживает развитие гуманизма в Чехии, отмечает близкие скориновской литературной и издательской деятельности явления в чешской литературе и культуре, очерчивает уровень литературного развития чешских земель. Особое внимание уделяется пражскому периоду жизни и деятельности Франциска Скорины. С личностью Скорины сопоставляется фигура Даниэля Адама из Велеславина, знаменитого чешского издателя, переводчика, писателя, автора предисловий к своим книгам. Также близкими Франциску Скорине по значению и деятельности видятся автору статьи личности чехов Яна Благослава и Викторина Корнеля из Вшегрд. Подробно рассматривается история переводов Библии на чешский язык и ее различных изданий XIV XVI веков. Ключевые слова: эпоха Скорины в чешской литературе и культуре, пражский период жизни и деятельности Скорины, гуманизм * Elena Wostrykava (Елена Вострикова, УДК ) doc. dr, pracuje w Katedrze Literatur Słowiańskich Wydziału Filologicznego Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku. 149

150 Franciszek Skaryna Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze в чешских землях, издательская и литературная жизнь Чехии эпохи гуманизма. The Skaryna Era in Czech Literature and Culture Summary: The purpose of this article is to characterize the Skaryna era in Czech literature and culture. The author gives a panorama of social and cultural developments of the Czech lands in the period under consideration, traces the development of humanism in the Czech Republic, highlights those phenomena in Czech literature and culture that are close to Skorin s literary and publishing pursuits, and outlines the level of literary development in the Czech lands. A particular attention is paid to the so-called Prague period of life and activities of Francysk Skaryna. Then Skaryna the author of the article discusses a circle of people whose endeavors were close to Skaryna s: Daniel Adam from Weslavavin, a famous Czech publisher, translator, writer, and author of forewords; Jan Blagoslav, the author of an article about of the Czechs national character; and Victorin Kornel from Vsegrd. Finally, a history of translations of the Bible into the Czech language and its various editions in the 14th-16th centuries are considered in detail. Key words: the Skaryna era in Czech literature and culture, the Prague period in Skaryna s life, humanism in the Czech lands. Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze Streszczenie: Artykuł charakteryzuje epokę Franciszka Skaryny w literaturze i kulturze czeskiej. Autorka przestawia panoramę rozwoju społecznego i kulturalnego ziem czeskich w analizowanym okresie, śledzi rozwój humanizmu w Czechach, akcentując te zjawiska w literaturze i kulturze czeskiej, które są bliskie działalności literackiej Skaryny. Szczególną uwagę zwraca na tak zwany praski okres życia i działalności Franciszka Skaryny. Następnie w artykule pojawia się analiza osób, które były bliskie Skarynie: Daniel Adam z Weslavavin, słynny czeski wydawca, tłumacz, pisarz i autor wstępów; Jan Blagoslav, autor artykułu o narodowym charakterze Czechów; Victorin Kornel z Vsegrd. Szczegółowo 150 Bibliotekarz Podlaski

151 Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze omówiono też historię tłumaczeń Biblii na język czeski i jej różne wydania w XIV-XVI wieku. Słowa-klucze: epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze, okres praski w życiu Skaryny, humanizm na ziemiach czeskich Franciszek Skaryna Мэтай нашай работы з яўляецца характарыстыка скарынаўскай эпохі ў чэшскай літаратуры і культуры. Мы паспрабуем даць панараму грамадскіх і культурных умоў развіцця чэшскіх земляў адпаведнага перыяду, прасачыць развіццё гуманізму ў Чэхіі, адзначыць роднасныя скарынаўскай літаратурнай і выдавецкай дзейнасці з явы ў чэшскай літаратуры і культуры, акрэсліць узровень літаратурнага развіцця чэшскіх земляў. Прага стала тым месцам, дзе Скарына купіў друкарскае абсталяване, пераклаў і пракаменціраваў кнігі Бібліі, выдаў іх на працягу гг. Як мяркуюць беларускія даследчыкі, Скарына апынаецца ў Празе дзесьці паміж 1512 і 1517 гг. Г.Я.Галенчанка вылучае два пражскія перыяды жыцця і дзейнасці Францыска Скарыны [Гл. 4, с.462]. На думку чэшскага будзіцеля Ёзэфа Добраўскага, Скарына мог суправаджаць вялікага князя ВКЛ і караля Польшчы Жыгімонта I на Венскі кангрэс 1515 г. і пасля застацца ў Празе дзеля выканання службовых абавязкаў пры чэшскім каралі Людовіку. Тады можна казаць, што Скарына апынуўся ў Празе ўжо недзе ў гг. Там ён і надрукаваў свае знакамітыя кнігі. Потым у часы мора ў Празе і пасля пачатку Контррэфармацыі ён пакідае горад і пераязджае ў Вільню. Другі пражскі перыяд жыцця беларускага друкара прыпадае на гг. Пра гэта пісаў А.В.Флароўскі. У гэтыя часы Скарына быў садоўнікам пры каралеўскім парку на Градчанах, заснаваным у 1534 г. Ён выконваў абавязкі вучонага садавода, паколькі ведаў і батаніку. У.Калеснік мяркуе, што для перакладу і выдання Бібліі яму (Скарыне) трэба было не толькі пазнаёміцца з чэшскай біблеістыкай, але і грунтоўна вывучыць чэшскую мову. Bibliotekarz Podlaski 151

152 Franciszek Skaryna Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze Абраць Прагу для разгортвання беларускага кнігадрукавання мог толькі той, хто ведаў пражскія ўмовы і магчымасці ў гэтай справе лепш, чым іншых гарадоў, меў асабістыя знаёмствы ў асяроддзі пражскіх выдаўцоў і кніжнікаў. Набыць усё гэта мог толькі той, хто доўга і стала жыў у Празе, ужываўся ў яе вучона-кніжнае асяроддзе [4, с.220]. Што ж уяўлялі сабой чэшскія землі ў часы Скарыны? У Чэхіі з 70-х гг. XV ст. пачынаюць распаўсюджвацца гуманістычныя ідэі. Папранне манаполіі царквы, аўтарытэта з аўтарытэтаў у культурным і эканамічным жыцці чэшскага грамадства, абвяшчэнне права асобы на самастойнае тлумачэнне Бібліі і ўвогуле акцэнтаванне індывідуальнасці разам з узрастаючай значнасцю гарадскога элемента як новай грамадскай сілы стварылі асноўныя ўмовы для таго, каб у чэшскіх землях урэшце наступілі часы Рэнесансу, калыскай якога была Італія. Але ўсюды былі свае адметнасці. У Чэхіі гаворка ішла пра рашэнне грамадскіх і культурных праблем, якія часта прымалі рэлігійны характар (тон тут задало гусіцтва), а таксама ўваходжанне Чэхіі ў рэчышча еўрапейскай Рэфармацыі. У рэлігійных пытаннях па некаторых пунктах былі знойдзены кампрамісы паміж гусітамі і католікамі. Аднак братскіе суполкі засталіся па-за межамі афіцыйнай царквы і часта пераследаваліся. Атрымалі распаўсюджанне ідэі Лютэра, больш радыкальнага характару, чым асноўныя гусіцкія прынцыпы. У чэшскіх землях развіццё ішло не прамым шляхам. Інтарэсы гарадоў увайшлі ў супярэчнасць з інтарэсамі феадальнага дваранства і з інтарэсамі двара і чэшскай кароны. Гарады былі асноўнай сілай у культурнай сферы, але эканамічна і палітычна не дасягнулі той моцы, як у Заходняй Еўропе. Галоўнай палітычнай значнасці не меў і двор, які знаходзіўся ў значнай залежнасці ад шляхты, асабліва пасля ўзыходжання на трон польскай дынастыі Ягелонцаў пасля смерці караля Іржы. Нераўнамернае сацыяльна-палітычнае развіццё чэшскіх земляў разам з рэлігійнымі хваляваннямі дрэнна адбілася на ўніверсітэце. Прайшлі тыя часы, калі Пражскі ўніверсітэт стаяў на чале ўсіх прагрэсіўных ідэй у эпоху гусізму, калі ён быў апірышчам развіцця прагрэсу. У новыя часы ўніверсітэт стаў пазбягаць 152 Bibliotekarz Podlaski

153 Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze наватарскіх ідэйных плыняў, стаў надзвычай кансерватыўным інстытутам з адным артыстычным факультэтам. Па іншаму складвалася сітуацыя ў мастацтве: у рэлігійную тэматыку пачынаюць пранікаць рэалістычныя элементы, жывы чаславек. Кірунак да рэальнасці асабліва яскрава праявіўся ў кніжным жывапісу: напрыклад, уладзіслаўскія харальныя кнігі ўвабралі ў сябе рэалістычныя элементы, фальклорныя, адлюстраванне храмавых абрадаў. Познегатычная ўладзіславаўская архітэктура таксама праявіла некаторыя рэнесансныя рысы, асабліва прыкметныя ў архітэктара Рэйта. Партрэтны і пейзажны жывапіс сітэматычна праяўляе цікавасць да рэчаіснасці, спасціжэння рэалістычных рыс у напісаных аб ектах. Менавіта з апісваемых часоў да нас дайшлі рэнесансныя палацы, што па сёння захавалі свой від (Бучавіцэ, Йіндржыхув Градзец, Літамышль і інш.). Шмат палацаў і пабудоў перарабляліся з готыкі па рэнесансных узорах. У мяшчанскія слаі насельніцтва пачала пранікаць музыка. Узнікла шмат аматарскіх творчых гурткоў, чыя дзейнасць адзначана шэрагам песеннікаў. У спевы брацкіх суполак пранікаюць народныя элементы. Брацтвы культывавалі шматгалосыя спевы (нагадаем, што ў эпоху гусіцтва існавала толькі аднагалоссе). Еўрапейскага ўзроўню дасягнула музычная творчасць Кшыштафа Гаранта з Полжыц, пакаранага ў 1621 г. за ўдзел у паўстанні. Асоба Гаранта стала прыкаладам рэнесанснай шматграннасці. З 20-х гг. XVI ст. стала зразумела, што гарады застануцца ў чэшскіх землях толькі культурнай сілай, таму што там развівалася толькі дробная вытворчасць. Буйная ж шырылася і існавала ў маёнтках шляхты. Развіццё гарадоў затармазла таксама ўзыходжанне Габсбургаў на чэшскі трон у 1526 г., паколькі гэта дынастыя абапіралася на буйную арыстакратыю замежнага паходжання і каталіцкую царкву. Лёс гарадоў пагоршыўся таксама пасля паразы супрацьгабсбургскага паўстання 1547 г. Паступова аформілася супрацьстаянне караля і чэшскіх феадалаў, рыцараў і гарадоў. Чэшская шляхта абмяжоўвалася ў сваіх правах, што прывяло ўрэшце рэшт да паўстання супраць Габсбургаў у чэшскіх землях. Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 153

154 Franciszek Skaryna Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze Сутыкненне новага са старым з яўляецца тыповым і для літаратурнай творчасці аўтароў розных сацыяльных груп. У пазначаны перыяд (70-я гг. XV 20-я гг. XVII ст.) чэшская рэнесансная літаратура знайшла для сябе вельмі невялікую нішу, у адрозненне ад літаратуры іншых славянскіх народаў, напрыклад, палякаў. Пры гэтым нельга сказаць, што чэшскія землі былі ізаляваны цалкам ад Італіі і там не ведалі Петрарку і Бакачча. Напрыклад, яскравы рэнесансны пісьменнік і паэт Гінэк з Падэбрад нават перакладаў Бакачча і сам пісаў эратычныя паэмы. Тым не меньш, самы прагрэсіўны гарадскі элемент празмерна арыентаваўся на практычныя патрэбы, таму ствараў адукацыйную і маралізатарскую літаратуру, якая не мела вялікай каштоўнасці. Літаратурнай мовай побач з чэшскай заставалася лаціна. Чэшская мова ўтрымлівала свае пазіцыі, але лаціна разрасталася, паколькі расла колькасць адукаваных людзей (а лаціна была, бясспрэчна, мовай вышэйшай адукацыі). У некаторых сваіх рысах тагачаснае літаратурнае жыццё набліжаецца да сучаснага яго разумення: адбываецца пашырэнне адукаванасці дзякуючы кнігадрукаванню, пісьмовасць распаўсюджваецца якасна і колькасна, цэнтр цяжару славеснай культуры змяшчаецца менавіта да пісьмовай друкаванай культуры. Што ж тычыцца друкарань, то ў Празе першай чвэрці XVI ст. іх існавала некалькі. Напрыклад, была друкарня, якая належала Яну Пытліку, Яну Севярыну і яго сыну Паўлу. Вядомая друкарня Мікулаша Конача, Яна Шмергаўскага. Ніводная з гэтых друкарань не мела кірылічнага шрыфта. Даследчык Г.Я.Галенчанка мяркуе, што ў пражскай друкарні Скарыны працавалі чэшскія майстры, а таксама і яго суайчыннікі. Падрыхтоўка рукапісу, малюнак шрыфтаў, падбор ілюстрацый, магчыма, і карэктарская праца былі выкананы самім Скарынам Нельга выключыць таксама і тое, што кнігі Скарыны маглі друкавацца ў адной з дзейных у той час пражскіх друкарняў Яны маглі выйсці ў друкарні Севярынаў [4, с.462]. У другой палове XVI ст. вядомымі выдаўцамі былі знакаміты Мелантрых і яго зяць Даніэль Адам з Велеславіна, які наследаваў справу свайго цесця. Даніэль Адам ( ) быў прадстаўніком чэшскабрацкага кірунку ў чэшскім гуманізме. Яго значнасць была падкрэслена Ёзафам 154 Bibliotekarz Podlaski

155 Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze Добраўскім, які назваў яго імем цэлую эпоху, у якой той жыў. Дык што ж стала прычынай існавання часоў Велеславіна? Сам Даніэль Адам быў магістрам вольных мастацтваў, выкладаў гісторыю, пакуль не ажаніўся з Ганнай Мелантрых. Менавіта тады ён стаў памочнікам свайго знакамітага цесця-друкара. Потым Даніэль сам становіцца друкаром і выдаўцом, атрымлівае дваранскі тытул, удзельнічае ў грамадскім жыцці, у чэшскім сейме прадстаўляе Старэ Мнеста, у перамовах па рэлігійных пытаннях падае інтарэсы брацтваў. Яго постаць можна ў нечым суаднесці з постаццю Францыска Скарыны. Даніэль Адам вельмі клапаціўся пра якасць сваіх кніг. Быў аўтарам адзінага арыгінальнага твора, Гістарычнага календара (1578), у якім да кожнага дня кожнага года падае пералік вартых згадкі гістарычных падзей. Кніга была створана для чэшскіх чытачоў, каб тыя маглі на сваёй роднай мове чытаць тое, што дагэтуль чыталі на чужых мовах. Другое выданне Календара (1590) было прысвечана адукаванаму мяшчанству, уволуле ўсім гараджанам і ўтрымлівала вельмі падрабязныя гістарычныя звесткі. Даніэль Адам як буйнейшы выдавец таксама шмат перакладаў, перапрацоўваў і выдаваў чужых твораў. Так, у 1584 г. ён сам пераклаў і надрукаваў Хроніку света Яна Карыёна, сябра Меланхтона. У гэты ж час ён апрацаваў і выдаў Палітычную гісторыю. Пяць кніг пра уладу і свецкіх уладароў нямецкага юрыста Іржы Лаўтэрбецка, прызначаную для гарадскога патрыцыяту. У гэтым творы Даніэль Адам змяшчае сваю крытыку тых, хто неабгрунтавана капіруе чужыя узоры, асабліва італ янскія. Значным перакладам Адама былі Дзве хронікі пра заснаванне чэшскай зямлі, першая з якіх належала чэху Марціну Кутгеру, а другая, лацінская, Пікаламіні. У кнізе Даніэля Адама яны пададзены як адно цэлае. Дрэннае стаўленне Пікаламіні (папы Пія Х) да гусітаў Адам змякчае ў сваім перакаладзе. Даніэль Адам праславіўся таксама сваімі прадмовамі да выданых кніг. Усе яны, як і перакалады, абаранялі чэшскую мову. Ва ўдасканаленне чэшскай мовы значны ўклад зрабілі яго слоўнікі 1579, 1586, 1598 гг. Гэта лацінска-чэшска-нямецкі і чэшска-лацінска-грэчаска-нямецкі слоўнікі. Галоўнымі рысамі творчай і выдавецкай дзейнасці Даніэля Аадама з Велеславіна было імкненне да ўдасканальвання адукацыі Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 155

156 Franciszek Skaryna Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze і клопат пра родную мову. Сваімі апрацоўкамі выдаваемых твораў ён зрабіў важкі ўнёсак у кадыфікацыю чэшскай мовы. Цікава тое, што мову яго часу сёння вызначаюць як велеславінску чэшціну. Вялікія заслугі Адама і як папулярызатара гуманістычных ведаў і як выдаўца, кнігі якога дасягнулі выключнага тэхнічнага і эстэтычнага ўзроўняў, пра што вельмі падрабязна пісалі такія чэшскія даследчыкі, як Францішэк Йілек і Мілан Копецкі ў сваіх даследаваннях [Гл. 1, 2]. Асоба трэба сказаць пра пераклады Бібліі на чэшскую мову і яе выданні ў Скарынаўскія часы і часы, блізкія да іх. Скарына пераклаў Біблію, пісаў прадмовы і пасляслоўі, скарачаў тэкст, тлумачыў незразумелыя словы і звароты. Адной з крыніц для яго стала Біблія чэшская ў Венецыі друкаваная 1506 г. Аднак у чэхаў была вельмі багатая традыцыя перакладу Бібліі на народную мову, як да Скарыны, так ў яго часы, але і пасля таго. Як асноўная, галоўная кніга хрысціянскай і еўрапейскай культуры Біблія ў чэшскіх землях была перакладзена практычна поўнасцю ў пачатку стараславянскага перыяду. У часы Карла IV быў скончаны пераклад усёй Бібліі на чэшскую мову. Самай старажытнай была Дрэздэнская альбо Лескавецкая Біблія гг. (была знішчана падчас Першай сусветнай вайны ў Бельгіі). Вельмі старадаўнімі з яўляюцца Літамнержыцкая Біблія гг. і Аламоўцкая Біблія 1417 г. Акрамя таго, захаваўся цэлы шэраг перакладаў асобных частак Бібліі, галоўным чынам, Псалтыры (ад XIII стагоддзя) і Новага Запавету розных гадоў XV стагоддзя. У гэтых перакладах вылучаюцца чатыры рэдакцыі. Да першай рэдакцыі належаць самыя старажытныя тэксты канца XIV-пачатку XV ст., якія маюць старыя дзеяслоўныя формы і лігатуры. Другая рэдакцыя ўзнікла каля 1435 г. (Біблію ў гэтай рэдакцыі выкарыстоўваў Ян Гус): гэта Шафнузская, Німбургская, Крумлаўская Бібліі. Яны напісаны з выкарыстаннем дыякрытычных знакаў і больш новай сучаснай мовай. Трэцяя рэдакцыя ад другой адрозніваецца не надта моцна і прыпадае на 40-я гг. XV ст. Чацвёртая рэдакцыя рэдакцыя падэбрадскага перыяду. Гэта ўжо значна ўдасканалены тэкст, які быў надрукаваны ў часы Уладзіслава Ягелонца ў канцы XV ст. Самым старажытным друкаваным выданнем 156 Bibliotekarz Podlaski

157 Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze з яўляецца Новы запавет 1475 г., які ўзнік, на думку даследчыкаў, у Празе альбо Плзне. Хутка пасля гэтага ў Плзне з яўляецца другі Новы Запавет Длабучаў Запавет гг. Існуе Пражская Біблія 1488 г. У 1489 г. выходзіць у свет Біблія, аздобленая 118 гравюрамі па дрэву ў самім тэксце. У 1506 г. з яўляецца выключнае выданне Венецыянскай Бібліі, з якім быў дакладна знаёмы Скарына. У 1518 г. выданы Новы Запавет Мікулаша Клаўдзіяна ў брацкай тыпаграфіі ў Младэ Балеславі (другое выданне яго датуецца 1525 г.). Цэлая Чэшская Біблія была выдана Паўлам Севярынам у 1529 г. (гэта апрацоўка Біблій 1488 і 1506 гг.) Гуманістычным перакладам быў Новы Запавет 1533 г. Эразма Ратэрдамскага. На чэшскую мову яго пераклалі Бенеш Оптат і Петр Гзэл. У 1549 г. у тыпаграфіі Іржы Мелантрыха выходзіць Біблія, якая атрымала назву Мелантрыхавай. Выдаў Біблію і сын знакамітага выдаўца і пісьменніка Даніэля Адама з Велеславіна Самюэль (1613). Неабходнасць цалкам новага перакладу Бібліі больш за ўсё адчувалася ў брацкіх абшчынах, і гэту працу на сябе ўзяў Ян Благаслаў, які ў 1564 г. распачаў перакалад Новага Запавета, які стаў асновай вялікай калектыўнай перакладчыцкай працы Краліцкай Бібліі. Яе называюць шасцічастковай, паколькі яна ўтрымлівае пяць частак Старога Запавету і адну частку Новага. Выходзіла Краліцкая Біблія ў гг. Яна стала вышэйшым дасягненнем чэшскіх біблейскіх перакладаў перадбелагорскага перыяду. У ёй была завершана кадыфікацыя гуманістычнай літаратурнай чэшскай мовы сучаснага ўзору. У мове Краліцкай Бібліі гарамнічна спалучаюцца асновы народнай мовы з манументальнасцю святога тэксту. У рабоце над перакладам Бібліі прымалі ўдзел браты, якія прайшлі моўнае навучане лаціне, грэчаскай і яўрэйскай мовам ва ўніверсітэтах Вітэнберга, Гейдэльберга, Базэля. Сярод іх былі Ондрэй Штэфан, Ян Энеаш, Іржы Стрэйц, Мікулаш Альберт, Павел Есеніус і іншыя. Першыя пяць кніг Маісея былі скончаны і выйшлі ў 1579 г. Браты брацкай абшчыны ў прадмове да Бібліі падкрэслівалі, што імкнуліся да таго, каб тэкст быў чысты, зразумелы, звычайны і ў той жа момант значны, як і павінна быць у Святым Пісанні. Другі раздзел утрымліваў гістарычныя кнігі (1580). Трэці ахопліваў паэтычныя Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 157

158 Franciszek Skaryna Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze кнігі і Песні Саламона (1582). Кнігі прарокаў змяшчаліся ў чацвёртай частцы (1587). Апокрыфы (некананічныя біблейскія тэксты) складалі пятую частку (1588). Апошняя шостая частка Новага Запавету была выдадзена Янам Благаславам ў 1593 г.. Так быў скончаны манументальны літаратурны твор, пра які Коменскі Я.А. згадваў як пра вялікі пераклад, які братства падаравала чэшскаму народу. Для практычнага ўжываня за тры гады (1596) браты выдалі поўнасцю ўсю Біблію ў адным томе, але ўжо меньшага фармату, без каментарыяў, тлумачэнняў, паралельных тэкстаў, заўваг, якія змешчаны ў шасьцічастковіку. Апошняе перадбелагорскае выданне Краліцкай Бібліі стала прыкладам для сучасных выданняў і было здзейснена ў 1613 г. Так завяршаецца гісторыя выданняў і перакладаў Бібліі на чэшскую мову часоў Рэнесансу. [Гл. 3, s.19-20] Таксама хацелася б сказаць яшчэ колькі слоў пра развіццё тагачаснай чэшскай літаратуры, што падпітвала ўсе культурныя пачынанні ў чэшскіх землях і ў Празе, вылучыць постаці пісьменнікаў і дзеячоў, у нечым блізкіх Скарыне. Трэба зазаначыць, што існавалі дзве плыні чэшскага гуманізму: арыстакаратычная лацінская і нацыянальная, звязаная з развіццём чэшскай мовы і літаратуры, айчыннай гісторыі і права, заснаваная на антынямецкім і антырымскім пафасе. Носьбітамі чэшскай мовы былі, як правіла, прадстаўнікі дэмакратычных, ніжэйшых слаёў грамадства, а лацінскай арыстакраты, якія атрымалі адукацыю ў Італіі і пазнаёміліся з рэнесанснымі павевамі ў культуры і літаратуры. Яскравым прадстаўніком ідэй касмапалітызма і ўніверсалізма быў Ян з Рабштэйна. Шырокае распаўсюджанне Рэнесанс атрымаў на Мараве, дзе гусіцтва не было такім папулярным. Мараўскі Рэнесанс прадстаўлены постаццю знакамітага мецэната, аламоўцкага епіскапа Станіслава Турзо і яго сакратаром Янам Скалам з Доўбраўкі, асобай Аўгусціна Маравія, Багуслава Гасіштэйнскага з Лабковіц. Зоркай на небасхіле чэшскага Рэнесансу з яўляецца Віктарын Карнэль з Вшэгрд ( ), якога, магчыма, ведаў і Францыск Скарына, паколькі яны былі сучаснікамі і творчасць чэшскага гуманіста прыпадае на першы перыяд знаходжання Скарыны ў Празе. Карнэль імкнуўся спалучыць гусіцкія патрыятычныя традыцыі 158 Bibliotekarz Podlaski

159 Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze з ідэямі гуманізму. Можна сцвярджаць, што яго талент быў абумоўлены культурнай актывізацыяй гарадскіх слаёў грамадства, паколькі ён па паходжанні быў мешчанінам, па веравызаннню утраквістам. Віктарын Карнэль заклаў асновы чэшскай плыні гуманізму, быў выдатным юрыстам. Скончыў Пражскі ўніверсітэт, стаў магістрам вольных мастацтваў, выкладаў. Пазней быў абраны дэканам артыстычнага факультэта. Негледзячы на тое, што Пражскі ўтраквісцкі ўніверсітэт стаяў у баку ад гуманістычных плыняў, Карнэль пазнаёміўся з імі на лекцыях магістра Ржэгаржа Пражскага, а таксама праз кантакты з тымі, хто прыехаў з Італіі пасля вучобы. Ён вывучаў чэшскіх рэфармісцкіх аўтараў, Пятра Хельчыцкага, сімпатызаваў брацтвам і быў у цесных стасунках з іх шляхецкімі пакравіцелямі. Гуманізм і ідэі брацкіх суполак, спалучаныя з яго асабістымі ўтраквісцкімі перакананнямі, сталі асновай яго творчасці. Вшэгрд, як яго часта называюць, вядомы як пісьменнік і вельмі самабытны і самастойны перакладчык. Таксама ён з яўляецца аўтарам вялікай колькасці юрыдычных твораў. Для яго падыходаў як перакладчыка характэрны пункт гледжання, выказаны ў прадмове да перакладу твора раннехрысціянскага аўтара Яна Златавуста Кніга пра выпраўленне падшага (перакладзена ў 1495 г., выдана ў зборніку 1501 г.). У гэтай прадмове Карнэль сфармуляваў свой прынцып чэшскага гуманізму і адначасова яго праграму: больш карысна ўзбагачаць сваю нацыянальную мову, чым уліваць ў мора класічнай літаратуры не зусім чыстыя плыні. Да гэтага ён далучае натхнёнае ўсхваленне чэшскай мовы. Таксама Вшэгрд указваў на спеласць старажытнай чэшскай літаратуры і выказвае жаданне працягваць яе традыцыі на карысць усіх чэхаў. Ён уступіў у палеміку са сваімі старымі таварышамі і заявіў, што не хоча ствараць новыя лацінскія кнігі, але гатовы перакладаць прызнаных антычных аўтараў, таму што лепей узбагаціць беднага, чым прапанаваць багатаму непатрэбны дар. Ён заклікае ствараць літаратуру для ўсіх, хто разумее чэшскую мову. У якасці прыклада чэхам ён прыводзіць немцаў, якія развіваюць сваю нацыянальную літаратуру. Пры гэтым Карнэль выдзвігае тэзіс пра тое, што літаратура здольная падняць маральны ўзровень грамадства. Названая прадмова можа быць пэўным чынам па сваім Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 159

160 Franciszek Skaryna Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze пафасе і ідэйным змесце сусуаднесена са скарынаўскімі прадмовамі. Яна пабудавана згодна класічных аратарскіх узораў з выкарыстаннем рытарычных прыёмаў. У фінале прадмовы ён заўважае, што паколькі ён чэх, то лацінскую мову хоча проста вучыць, але пісаць і гаварыць хоча па-чэшску. У сваіх творах Вшэгрд ніколі не пераходзіў межы зразумеласці чэшскай мовы і дасягаў гэтага ён тым, што ўвогуле не выкарыстоўваў лацінскіх альбо нямецкіх тэрмінаў і слоў. Гэтым яго мова адарозніваецца ад чэшскай мовы пазнейшага гуманізму, якая проста лексічна запоўнена лацінізмамі і германізмамі. Доўгі час Віктарын Карнэль быў чыноўнікам, які адказваў за межавыя кнігі. Ён быў тапографам. Напісаў вялікую кнігу Пра правы, суды і межавыя кнігі чэшскай зямлі (1499), у якіх прытрымліваўся метада гуманістычнай крытыкі, выступіў супраць спрэчак і войн як гараджанін, патрыёт і чалавек. Карнэль адмоўна ставіўся да павелічэння паншчыны і нясправядлівасці шляхты. Па сутнасці, ён разбірае прававыя нормы, абараняе традыцыйнае чэшскае заканадаўства ад уплыву рымскага права, гаворыць пра недакранальнасць старога чэшскага права. У гэтай кнізе ён даказвае таксама і веліч роднай мовы. Упарадкаваны твор Пра правы чэшскай зямлі быў дапісаны ў 1508 г. і прысвечаны каралю Уладзіславу. Твор быў гуманістычны не толькі па сваім напаўненні, але і па форме, паколькі быў апрацаваны нават у дробезях: Віктарын Карнэль звяртаецца ў ім да рытарычных прыёмаў, скарыстоўвае жанр прамоў, майстарскі прыбягае да іроніі, а таксама падае прыклады з чэшскай літаратуры, напрыклад, з сачыненняў Тавачоўскага і Фляшкі. Твор напісаны цудоўнай мовай. Значнасць Віктарына Карнэля з Вшэгрд у тым, што ў сваіх працах і сачыненнях ён спалучыў народныя нацыянальныя прынцыпы і гуманістычную культуру, зрабіў яе здабыткам усяго чэшскага грамадства, а не толькі вузкага кола лацінізіраванай шляхты. Ад Віктарына Карнэля ідзе прамы шлях да Яна Благаслава і Яна Амаса Коменскага. [3, s.121] Такім чынам, мы коратка паспрабавалі ахарактарызаваць культурнае, літаратурнае і грамадскае жыццё чэшскіх земляў у тыя часы, калі там быў Францыск Скарына. Вылучылі постаці Даніэля Адама з Велеславіна, Віктарына Карнэля з Вшэгрд, Яна Благаслава, 160 Bibliotekarz Podlaski

161 Elena Vostrikova, Epoka Skaryny w czeskiej literaturze i kulturze якія можна па сваёй дзейнасці ў пэўных момантах суаднесці з дзейнасцю і творчасцю Францыска Скарыны. Прасачылі гісторыю перакладаў і выданняў Бібліі XIV XVI стагоддзяў. Franciszek Skaryna Bibliografia Jilek Fr., Daniel Adam z Veleslavina, Praha Kopecký M., Daniel Adam z Veleslavina, Praha Šťastný R., Čeští spisovatelé deseti století, Praha Skaryna, Èncyklapedyčny davednìk, Mìnsk Bibliotekarz Podlaski 161

162

163 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Franciszek Skaryna Hanna Barvenava* Narodowa Akademia Nauk Białorusi Mińsk The Renaissance Costume in the Illustrations Included in the Bible Published by Francysk Skaryna Summary: The article focuses on the Renaissance costume, which is depicted in the illustrations of the Bible published by Francysk Skaryna. The illustrations perfectly reflect the culture, fashion, and mores prevalent in the Grand Duchy of Lithuania in the 15 th and 16 th century. The author examines types of clothes, their fabric (wool, silk, golden silk, linen, paper, leather, plain weave), their colours (scarlet, azure, blue, red, light blue, brown, gold, silver), their adornments (precious stones, embroidered with gold, silver as well as with wool and linen thread), etc. Concluding, he asserts that the ideal of beauty was based on the principle of rationality and naturalness, which was clearly manifested in the fashion prevalent at the time. Moreover, the article focuses on the lexis of Skaryna s old Belarussian. While referring to the textile industry, weaving machines, colours of fabric, adornments, regalia, he enumerates a long list of names of old clothes and parts of clothes. In the 15 th and 16 th century, Belarussians created their own images of Gothic and, later, Renaissance costumes, which now enrich our understanding of the Renaissance costume in Europe. * Hanna Barvenava prof., kierowniczka Działu Sztuk Plastycznych i Dekoracyjnych Białoruskiego Centrum Kulturoznawstwa, Języka i Literatury Narodowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku. 163

164 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Key words: Renaissance costume, the culture of the Grand Duchy of Lithuania, Belarussian traditions Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Streszczenie: Artykuł skupia się na temacie kostiumu z epoki Odrodzenia, występującym w wydanej przez Franciszka Skarynę Biblii. Dzieło to wzorcowo odzwierciedla kulturę, modę i zwyczaje Wielkiego Księstwa Litewskiego z wieków XV i XVI. Badacz analizuje m.in. to, jakie się w nim pojawiają rodzaje ubrań, z jakich materiałów były zrobione (wełna, jedwab, złocony jedwab, len, papier, skóra, płótna), jakiego były koloru (szkarłatny, lazurowy, niebieski, czerwony, siny, brunatny, złoty, srebrny), czym były zdobione (kamienie półszlachetne, haftowane złotem, srebrem oraz wełnianą lub lnianą nicią) etc. Poczynione obserwacje pozwalają wnioskować, że ideał piękna opierano wówczas na zasadzie racjonalności i naturalności, co odbijało się również w modzie. W artykule przeanalizowano ponadto starobiałoruską leksykę języka Skaryny. Opisując szczegółowo włókiennictwo, narzędzia do tkactwa, kolory tkanin, ozdoby, symbole władzy, wymienia on dużą liczbę dawnych nazw odzieży i jej składowych części. W wiekach XV i XVI Białorusini stworzyli własne wizerunki gotyckiego, a później i renesansowego kostiumu, które wzbogacają niezwykle złożony obraz ogólnie pojmowanego renesansowego stroju w całej Europie. Słowa-klucze: strój renesansowy, kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego, tradycje białoruskie Кожны беларус ведае словы Францыска Скарыны, сказаныя ў яго прадмове да Бібліі: Понеже от прирожения звери, ходящия в пустыни, знають ямы своя, птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, тако ж и люди, и где 164 Bibliotekarz Podlaski

165 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають 1, якія сталі сімвалам любві і адданасці Радзіме. У 500 годзе з часоў выдання Бібліі Францыскам Скарынам зноў асэнсавана багацце, якое нам падараваў вялікі мысляр Рэнесансу. Веды, якія ён нёс суайчыннікам у перакладах, адкрывалі шырокую дарогу да таямніц жыцця, да мудрасці, якая акумуляваная ў святых кнігах. Партрэт Францыска Скарыны, надрукаваны ў Бібліі, выразны паказчык усведамлення аўтарам уласнай ролі ў гісторы. Franciszek Skaryna Францыск Скарына Гравюра. 1 КЮ. Cкарына. Кніга Юдзіф, 2б. Bibliotekarz Podlaski 165

166 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Біблія Скарыны унікальны дакумент эпохі Рэнесансу 2. Выданні Францыска Скарыны, найперш мова і гравюры, паказваюць велізарны культурны пласт, які мелі і павінны былі засвоіць жыхары Вялікага Княства Літоўскага 3. Тэкст і гравюры выдадзеных Францыскам Скарынам кніг паўплывалі на далейшае развіццё беларускага грамадства. Тэкст Бібліі, гравюры тлумачылі і праслаўлялі вечныя ісціны, даводзілі ролю святара, караля і каралевы, мужчыны і жанчыны ў грамадстве, выпрацоўвалі павагу да эліты грамадства і г.д. Адначасова выданні Скарыны праз слова і выяву дэманстравалі сакральнасць, каштоўнасць і прыгажосць архітэктуры, прадметаў матэрыяльнай культуры, інсігній ўлады, строяў. Тэкст і гравюры Бібліі перадаюць геапалітычны і сацыяльна-палітычны кантэкст часоў Вялікага Княства Літоўскага, імкненне Царквы, эліты Княства прапагандаваць агульнаеўрапейскія каштоўнасці, уплываць на развіццё мовы, культуры беларусаў. Францыск Скарына падараваў нам скарбонку сведчанняў матэрыяльнай культуры Беларусі канца XV пачатку XVI стагоддзяў. У гэтым артыкуле звернем увагу толькі на тэкстыль і касцюм жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пададзеных на старонках выданняў Францыска Скарыны. Мова выданняў Скарыны прапаноўвае смакаваць старажытнабеларускія словы як одеяние, водежа, одеаныи, одеватися, одетися, воскрилия, падпаясацца, обувъ 4 і г.д. Сотні словаў-тэрмінаў дэманструюць багацце гатункаў тэкстылю (шелк, волна, льняны, волняныи, бумажныи), інструментаў для вырабу тэкстылю (веретено) і аздобы (взоровато, вышивание), колеры тканін (барва, брунатныи), тлумачаць назвы адзення і яго кампанентаў (риза, плащ, власеница, локтушие, опона, платье постелное), якасць адзення (ризы ветхи содраны, 2 Біблія: Факс. ўзнаўленне Бібліі, выд. Францыскам Скарынаю ў гг. 3 Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік. Менск, 1988; Францыск Скарына. Зборнік дакументаў і матэрыялаў, уклад. В. Дарашкевіч, Я. Неміроўскі. Менск, Слоўнік мовы Скарыны. Т. 1, 427, 450, Bibliotekarz Podlaski

167 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny моль казить ризу) і іншае. Названы сімвалы ўлады коруна, венец, жезл і дадзена ім характарыстыка: венець надежі, добродетелеі, похвалы; упрыгожванні (обручи, перстени, гривны, защепки, серязи и иные приправы златые). Гравюры выданняў Францыска Скарыны, адначасова з мовай, выразна паказваюць тыповы строй эліты ўсходнееўрапейскага грамадства эпохі Рэнесанс. Паспрабуем адказаць на некаторыя пытанні па гісторыі тэкстылю і касцюму пачатку XVI ст. Якія тканіны выкарыстоўваліся на адзенне? Шматразова ў перакладах называюцца воўна, шоўк, шоўк са златам, лён, бумага: Волна изъ волны овець моихъ 5 (КІ 37); Агнеци потребни суть на одежу тобъ 6 (ПС 42); льнъ вже пупенце выпущалъ 7 (КВ 19б); мужевъ обълеченныхъ въ ризы жреческие льняные 8 (ПЦ 48); Риза сукняна или плотняна она имела блескъ прокажения на основе или на утку 9 (КЛ 26б); не облечешися въ ризу ту еже зъ волны со льномъ соткана есть 10 (ДЗ 43); ризу бумажную и клобукъ з бумаги уделаешъ 11 (КВ 54б) і інш. Кожная жанчына павінна клапаціцца пра сям ю, дбаць, каб усе ў сям і былі апрануты: Вси бо домашнии ея облечены суть во двъ ризе 12 (Пс 47б). Адпаведна, кожная жанчына павінна ўмець трымаць верацяно і рабіць нітку, умець ткаць і шыць: «и персты ея похватиша веретено» (ПС 47-47б); «напрясти вси жены умелыи еже были напряли» (КВ 67). Словы «нить», «напрясти», «соткала», «основа», «уток», «взорами промежи основы», «остен» іголка (452) шматразова названы ў Бібліі. Беларускі спрадвеку выраблялі ніткі з воўны, ільну, каноплі, што пацвярджаюць археалагічныя даследаванні [Барвенава, Дучыц]. З нітак ткалі тонкія і тоўстыя рознага перапляцення тканіны: платно толъстое (ІС 65); Поискала естъ волны и ильну, и делала естъ совътомъ рукъ Franciszek Skaryna 5 КІ. Скарына. Кніга Іова, 37 6 ПС. Скарына. Прытчы Саламонавы, 42 7 КВ. Скарына. Кніга Выхад, 19б 8 ПЦ. Скарына. Першая кніга Царстваў, 48 9 КЛ. Скарына. Кніга Лявіт, 26б 10 ДЗ. Скарына. Другі закон, КВ. Скарына. Кніга Выхад, 54б 12 Пс Скарына. Псалтыр, 47б Bibliotekarz Podlaski 167

168 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny своихъ (ПС 47); да вчиниши десеть опонъ зъ белого лну пресукрваного (КВ 48); связывалъ снуръ шолку синего (КВ 73б). Шыць умелі, таму і слоў звязаных з пашывам адзення нямала: мати делывала ему одежу малу (ПЦ 8б), врътище пошилъ есмъ (КІ 22); розрезалъ платие (ДЦ 82б). Акрамя тканін мясцовага вырабу ў ВКЛ былі запатрабаваны тканіны імпартаваныя. Шаўковыя тканіны імпартавалі ў Вялікае Княства з часоў сярэднявечча, адпаведна былі вядомы іх назвы: «паволока и оксамитъ», «оксамитъ со златомъ» і інш. Купцы прывозілі і актыўна прадавалі кашоўны тэкстыль і шматлікія тавары для адзення, а калі ёсць грошы, то цяжка што-небудзь не набыць, бо Всякии купець егда купуеть говорить лихо есть (ПС 31б). Шматразова называюцца ў перакладах меры даўжыні і як мералі тканіну: Локоть вдолжъ имети будеть, а вширь локоть и полъ (КВ 49). Якія былі асноўныя колеры тканін і адзення? Якія былі «барвы», «фарба», «краскі»? У выданнях Францыска Скарыны названы багровыи, лазуровыи, небесное, голубое, красныи, синии, бурнатныи, червчетыи і іншыя барвы. Да прыкладу, шолку синего и черъвчетаго двакрать крашенаго и злата тягненаго (КВ 68); Лазуровыи повешены были со всихъ странъ опоны и ковры небесное, фарбы тоесть голубое со златомъ промешиваное и лазуровое зъ иншыми фарбами (КЭ 3б). Фарбавалі тканіну і скуры: Шерсть козью и кожи барание красныи и синии (КВ 45). Ніткі, тканіны, скуру фарбавалі мясцовымі і імпартаванымі фарбавальнікамі, напрыклад, «інъдиискымъ краскамъ» (КI 33б). Найбольш сімвалічнай і запатрабаванай у касцюме была тканіна, афарбаваная ў чырвоны колер ці адценні чырвонага колеру. Чырвоны колер прысутнічаў пачынаючы з нараджэння дзіцяці. Так чырвоная нітка завязвалася на руку немаўля, маленькага дзіцяці як абярэг: Егда же рожахуся детища единъ изведе руку, на нея же баба (павитуха) навеза нить червчату (КБ 71). У беларускай культуры такі звычай завязвання ніткі на ручку немаўляці захоўваўся да сярэдзіны ХХ ст. і лічыцца традыцыйным [Валодзіна]. Чырвоны колер, залатыя ніці прысутнічалі ў адзенні караля, каралевы, святара: нарядися въ ризы красныи (КЮ 16); плащемъ багровымъ (ЛК 12б); Узрелъ есми межи иными речами користи плащъ брунатныи велми добрыи (ІН 16); плащь шолковыи тканыи со златомъ (КЭ 14б). 168 Bibliotekarz Podlaski

169 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Адзенне эліты грамадства выконвалі пераважна з каштоўных тканін, багата аздаблялі залатымі і сярэбранымі ніткамі, каштоўнымі і напаўкаштоўнымі камянямі: облеченыи въ ризы Царскии ильснущиеся златомъ и камениемъ драгимъ (КЭ 23); уделана отъ шелку и злата тягненаго и смагардовъ со инымъ камениемъ драгимъ (КЮ 17б); блищашеся ризою царскою (КЭ 14б) і інш. Адзенне вышывалі шаўковымі, залатымі, сярэбранымі, ваўнянымі, льнянымі ніткамі: Вышивание злата сребра шолку и льну ко вышивании взоровъ всего злата (КВ 72-72б); съ злата тягненого съ шолку синего деломъ вышиванымъ (КВ 49б). Такую складаную працу выконвалі майстры аздобы тканіны і адзення: Вышивач мастеровъ и вышивачевъ (ЧЦ 238); Вышивачевъ сын (ДЦ 110); делали дела дойлидска гафтарска и вышивана отъ злата (КВ 67б). Трэба сказаць, што мова выданняў Францыска Скарыны дапамагае высветліць многія тэрміны XV XVI стст., звязаныя з вырабам тэкстылю, з кравецтвам, шавецтвам. Напрыклад, і сёння паэтычна гучыць шматразова паўторанае ў перакладах слова «воскрилие» (крысо): воскрилия плаща твоего, жена ухапила за воскрилие ризы (КБ 72); «пола» адзення: ягодъ полну полу ризъ своихъ (ЧЦ 192б); «падолак» (падол адзення): подолку плаща его (ПЦ 32); «зхожатися» (злучацца): Два подолки споено имети будеть при конъцехъ обоего боку, дабы воедино ся зхожали (КВ 52б); «зысподу» ці «сысподу» (прыпол): Вделаешъ къ тому и два кружки златыхъ, еже пришиешъ сысподу зовнутрь на полици (КВ 53б) і інш. Якія асноўныя рысы касцюма эпохі Рэнесанс? Творы мастацтва, на якіх адлюстраванае ўбранне эпохі Рэнесанс ва Ўсходняй Еўропе, агульнавядомыя, таму мы звернемся не толькі да апісання ўбору, да тэрмінаў, а і да перадумоў узнікнення строяў, да ідэала прыгажосці, распаўсюджанага ў тую эпоху. Эпоха Ренесанс раскрыла значэнне чалавека як адметнай Асобы. Новае светаадчуванне, у якім цэнтрам становіцца «Я» чалавека, пачынае выяўляцца ва ўсіх сферах жыцця. На гравюрах выданняў Францыска Скарыны кожны твар, постаць індывідуальныя. Перад чалавекам эпохі Рэнесанс узнікла неабходнасць ва ўдасканаленні розуму, фізічнай моцы, у выпрацоўцы трывалага характару. Пры Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 169

170 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny гэтым даводзілася таксама дбаць пра прывабны знешні выгляд, пра элегантнасць і вытанчанасць паводзінаў. Была то естъ Есферъ вельми красна, и для превеликое красы была всемъ лба и вдячна (КЭ 6б). Ідэі Рэнесансу, новы мастацкі стыль, у аснове якога быў рацыянальна-канструктыўны пачатак, натуральна паўплываў і на ўбор. Ідэал прыгажосці эпохі Рэнесансу будаваўся на прынцыпе мэтазгоднасці і натуральнасці, што адлюстравана ў модзе. Як жанчына, так і мужчына імкнуліся ўсяляк прадэманстраваць сваю прыгажосць. Пры гэтым мужчынская прыгажосць выяўлялася галоўным чынам у мужнасці, а жаночая у мацярынстве. Мужчына здзяйсняў рыцарскія подзвігі, не баяўся ніякіх перашкод, набываў веды, адкрываў новыя краіны і гандлёвыя шляхі. Жанчына была штохвілінным увасабленнем жаноцкасці, святла, дабрыні, кахання. Але чалавека не задавальнялі толькі такія ўскосныя доказы прыгажосці і мужнасці, таму ўбор дапамагаў прадэманстраваць тое, чаму эпоха надавала галоўнае значэнне. Так, у мужчынскім уборы ўсяляк дэманстравалі моц і прыгажосць мужчыны падкрэсліваннем шырыні плячэй, вылучэннем мускулаў і г. д., а жаночы ўбор дапамагаў падкрэсліваць грудзі, стан і сцёгны. Кожны чалавек імкнуўся пераканаць усіх у прыгажосці ўласных формаў, у тым, што менавіта ён з яўляецца жывым увасабленнем пануючага ідэала прыгажосці. Біблія Скарыны гэта своеасаблівае пасланне пакланення Мадонне, жанчыне, маці, каханню. Каралева, вялікая княгіня з'яўляліся для еўрапейскага грамадства ідэалам прыгажосці, адпаведна іх прывабнасць была прадэманстравана людзям праз глыбокае дэкальтэ жаночай сукенкі, стромкі стан, пышную спадніцу, густыя валасы, багатыя тканіны і ўпрыгожванні. Побач з далікатнай, прывабнай і прыгожай напаўаголенай жанчынай на гравюрах Бібліі выступае мужны, мажны, дзейны, па-еўрапейску апрануты мужчына. Мода эпохі Рэнесанс, калі і жанчына, і мужчына дэманстратыўна паказвалі тое, чаму іх век надаваў найбольшую каштоўнасць, яскрава адпавядала пачуццёваму характару эпохі. Ніхто не лічыў дзіўным, што мужчына і жанчына такім даволі не далікатным чынам уздзейнічалі на пачуцці адзін аднаго. Зразумела, што пачуцці мужчыны і жанчыны заставаліся далёка не абыякавымі да падобных 170 Bibliotekarz Podlaski

171 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny узбуджальнікаў, а, наадварот, прыводзіліся імі ў стан пастаяннага трымцення. Гісторыя і літаратура эпохі Рэнесансу багатая доказамі таго, як пачуцці мужчыны і жанчыны ўспыхвалі чароўным полымем захаплення, закаханасці і кахання. Franciszek Skaryna Гравюра Эсфір царыца і цар Ясвер з кнігі Эсфір. Прыгожыя людзі маюць прыгожыя пачуцці. Францыск Скарына, які шмат што перажыў і ўбачыў за жыццё, перадаваў жыццёвую праўду ў сваіх перакладах. Каханне дар Бога, бо Богъ занепразнилъ коханиемъ сердце его (КЕ 9б). Аднак Бог прапануе, пры магчымасці, кантраляваць свае пачуцці: Можетъ человъкъ сокрыти огонь въ лоне своемъ, абы ризы его не загорълися (ПС 13); Яко моль казить ризу и червъ древо, тако и тоска мужа вредить сердце (ПС 39). Эпоха Рэнесансу жыццём даказвала, што каханне вышэй за карону. Выразным агульначалавечым прыкладам першынства кахання, стала каханне караля Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівіл, змаганне за каханне і, зрэшты, смерць. Bibliotekarz Podlaski 171

172 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Рэнесанс быў творчай эпохай, векам здаровай і моцнай пачуццёвасці. Паколькі гаворка вядзецца пра моду пануючага класа, дык яна не ведала крывадушнай сарамлівасці, страха, а смела і бязбоязна даводзіла, што чалавек стварэнне Бога, кожны чалавек прыгожы, каханне пацалунак Бога. Самыя прыгожыя, эталоны прыгажосці гэта кароль і каралева, князь і княгіня. «Я створаны для любві», казаў мужчына жанчыне пры дапамозе свайго ўбрання. «Я дастойная твайго кахання», адказвала яна яму яшчэ больш выразна пры дапамозе свайго ўбору. Можна сказаць, што мода ў эпоху Рэнесанс была эратычнай. Канструкцыя і дэкаратыўная аздоба адзення палягала ў падкрэсліванні прыгажосці цела, у эратычнаым уздзеянні. Гэтая мэта асабліва відавочная на прыкладзе жаночай моды, якая ў адпаведнасці з ідэямі Рэнесансу рэпрэзентуе прыгажосць грудзі, шыі, валасоў, постаці жанчыны. Відавочнае падкрэсліванне ўсяго пачуццёвага і штохвіліннае дэманстрацыя індывідуальнай фізічнай прыгажосці павінна была стаць і стала галоўнай тэндэнцыяй моды Рэнесансу. Менавіта ў гэтым асноўная рыса, якая вызначае большасць касцюмаў эпохі Рэнесансу ва ўсіх краінах Еўропы, у тым ліку ў Вялікім Княстве Літоўскім. Другой адметнасцю касцюмаў была раскоша. Эпоха Рэнесансу век сусветнага гандлю, адкрыццяў стварала бязмежнае поле для магчымасцяў набыцця бязмежнага багацця і яго дэманстрацыі. Кроме иныхъ окрасъ и запонъ и ризъ со златомъ ими же цари украшахуся (КС 20); неся венець златыи на главе своеи одъаныи во плащь шолковыи тканыи со златомъ (КЭ 14б); Князи же принесша камение онихиново, и жемчугъ на плащъ жреческии (КВ 67). Багацце, раскоша заўсёды ў першую чаргу выяўляецца ва ўбранні, бо гэта самы відавочны і хуткі спосаб прадэманстраваць багацце: жена преукрашенную ризу уделала естъ собъ, паволока и оксамитъ одежа ея (ПС 47б). У гэтую эпоху мужчыны і жанчыны носяць масіўныя залатыя ланцужкі і іншыя ўпрыгожванні, на адзенне выкарыстоўваецца велізарная колькасць тканіны, вышыўкі, каштоўных камянёў, якія ілюструюць багацце ўладальніка і яго дзяржавы. Які касцюм насілі жанчыны Вялікага Княства Літоўскага ў часы Рэнесансу? Галоўны кампанент жаночага строю сукенка, сукня: сво- 172 Bibliotekarz Podlaski

173 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny локла есми исъ себе сукню свою (ПП 7). Прыгажосць жанчыны, як было сказана вышэй, дэманстравалі смелым агаленнем грудзей. Рэнесанс прытрымліваўся погляду, што крепость и красота одежа ея (ПС 47б), а аголеная жанчына заўсёды прыгажэй за апранутую. Жанчыны паказвалі тое, што лічылася найвялікшай прыгажосцю жанчыны і ўсяляк падкрэслівалася пры дапамозе моды грудзі. Падкрэсліванне грудзей і стану было часткай агульна еўрапейскага культу жаночай прыгажосці. Такім чынам, усе жанчыны ў большай ці меншай ступені дэкальтавалі свае грудзі. Нават немаладыя ўжо кабеты імкнуліся як мага больш часу ствараць ілюзію наяўнасці ў сябе поўных і пышных грудзей. Эпоха Рэнесансу яскрава ілюструе, што вызначае моду не клімат, а грамадскае быццё і прыняты ў ім ідэал прыгажосці. Клімат заўсёды стварае толькі колькасныя, а не якасныя адрозненні. На Паўночным Усходзе Еўропы існаваў такі самы ідэал прыгажосці, што і на Поўначы. Жыхаркі Вялікага Княства Літоўскага агалялі свае грудзі не меней за венецыянак ці рымлянак. Мяжу тут праводзіў толькі класавы падзел. Пануючыя класы, дзе галоўнай раскошаю лічылася менавіта жанчына, даводзілі дэкальтэ да крайняй ступені. Таму на гравюрах Францыска Скарыны каралева на троне каралю і ўсяму свету паказвае сваю прыгажосць і прывабнасць. Franciszek Skaryna Фрагмент гравюры Царыца Саўская з царом Саламонам з кнігі Еклісіаст. Bibliotekarz Podlaski 173

174 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Выраз дэкальтэ быў настолькі глыбокім, што грудзі і спіну пакідалі амаль аголенымі. Карсет у эпоху Рэнесансу прызначаны быў не для таго, каб схаваць грудзі, як каб штучна ўзняць іх ўверх. Каб болей звярнуць увагу на прыгажосць грудзей, дэкальтэ сукенкі аздаблялі аблямоўкай з каштоўнай тканіны, каштоўнымі камянямі, перламі. Аздоба, аблямоўка дэкальтэ, каўняра называлася «оклад»: Вделалъ теже ризу подъ плащь и колнеръ при стране верхнеи противу средины, и оклады около ея сотканы (КВ 73б). Жанчыны аздаблялі дэкальтэ пацеркамі, залатымі ланцужкамі, «ожерелье», «манисто»: ожерелье сукни обыяше мя (КІ 36); Вложи шию твою въ манисто (ІС 13). Аналагічная мода на падкрэсліванне грудзей панавала па ўсёй Еўропе. Паверх сукенкі накідваўся плашч, які зашпільвалі на «запоны»: Красны суть ягоды лица твоего яко горлички, шия твоя яко запона (ПП 3б); кроме иныхъ окрасъ и запонъ и ризъ со златомъ (КС 20); давалъ запоны златыи на окрашение ваше (ДЦ 67б). Абутак аздаблялі вышыўкай: обулася въ боты украшеные (КЮ 16); Ботки ногъ ея вышиваные златомъ (КЮ 25). Галаву ўпрыгожвалі кароны, дыядэмы, вянкі з розных кветак: Наделаемы собе рожаныхъ венцевъ прежде нежели увянуть (ПБ 4). Завяршалі жаночы вобраз «серязи»: прото жъ завесихъ серязи во уши еи на окрасу лица ея (КБ 43б); Серга златая и жемчугъ ясныи (ПС 38б); вынялъ естъ мужъ серязи златыи еже важили два сикли, и два обручи еже важили десять сиклевъ (КБ 42). Рукі аздаблялі бранзалеты, якія называліся «обруч»: увиделъ серязи и обручъ на рукахъ въ сестры своея (КБ 42б); Іудифъ возложи обручь златыи на правую руку свою (КЮ 16). Гараджанкі ВКЛ засвоілі прыняты ідэал прыгажосці, таму іх убор быў пабудаваны на тых жа прынцыпах падкрэслівання грудзей і стану. У асяродку незаможнай шляхты і гараджан жанчыны насілі сукенку з не такім шчодрым дэкальтэ, як жанчыны пры каралеўскім і княжацкім дварах. Доказы існавання такой моды можна ўбачыць на гравюрах Францыска Скарыны. Глыбіня дэкальтэ сукенкі каралевы і сукенкі жанчын яе світы адрозніваюцца на карысць прыгажосці каралевы. Царица поняла съ собою две панны, и на едину спомянула якобы для великое роскоши и дрочения (фанабэрыстасць, ганарыстасць) не могла теломъ своимъ одужити (КЭ 23). Даўжыня 174 Bibliotekarz Podlaski

175 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Franciszek Skaryna Фрагмент гравюры Дачка фараона знайшла Маісея ў вадзе з кнігі Выхад. сукенкі, шлейф ў каралевы таксама былі даўжэйшымі: была естъ на неи одежа долгая даже до глъзнъ (ДЦ 89); Другая же панна шла за нею несучи плащъ ея, онъ же по земли влачашеся (КЭ 23). Адзенне гараджан капіравала адзенне шляхты, толькі было выканана з менш каштоўных матэрыялаў. Магчымасці набываць дарагія тканіны ў гараджан было менш, таму яны мелі строі падобныя да шляхецкіх, толькі ў больш танным выкананні. Мужчынскі касцюм складаўся з шматлікіх кампанентаў: одеваху его ризами многими (ТЦ 120); в срачицахъ и въ шапкахъ и въ обувяхъ и въ ризахъ (ДП 11б); явися ему мужъ во лняныхъ ризахъ (ДП 29); делати будете полицу на перси плащъ ризу лняну узку клобукъ и поясъ (КВ 52); сапогы и набедрне и наплечникъ возложилъ естъ на него (IС 72); клобукъ теже возложилъ на главу его (КЛ 16б-17) і г.д. У мужчынскім убранні вырашалася тая ж задача падкрэслівання прыгажосці чалавека: умыися ты и намажся и облечися въ лепшии Bibliotekarz Podlaski 175

176 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny ризы (КР 5б). Мужчына апранаўся ў адзенне, якое абціскала цела, выразна падкрэслівла кожны мускул ног, вузкую талію, шырокія плечы: ризы еже делати будете по лицу... Ризу лняну узку (КВ 52). Вузкім адзеннем мужчыны падкрэслівалі талію, моц сцёгнаў: Споение бедрь твоихъ яко запоны еже оуделаны суть рукою маистера (ПП 9). Паколькі сама куртка рабілася як мага вузейшай, яна ператваралася амаль у другую скуру чалавека. Вузкімі былі і мужчынскія порткі. Такая мода набыла росквіт у эпоху готыкі, уладарыла амаль усё XV ст., захавалася ў пачатку XVI ст. Паколькі ў сваіх крайніх праявах падобная модная тэндэнцыя прыводзіла да амаль поўнай бездапаможнасці ў рухах, паступова адбыўся пераварот, які прывёў да наступнага вырашэння праблемы: каб даць магчымасць рухацца больш свабодна і лёгка, порткі і рукавы курткі ў некаторых месцах былі прарэзаныя. Такія разрэзы дэкаратыўна аздаблялі: скрозь іх праглядала шаўковая кашуля ў выглядзе буфаў, а да разрэзаў у нагавіцах дадавалі буфы іншых колераў. Так, прыблізна ў канцы XV стагоддзя ўзнікла мода на разрэзы і буфы, на дэманстрацыю некалькіх слаёў адзення, дэманстрацыю ніжняй кашулі. Такая мода адкрывала Фрагмент гравюры Будаўніцтва храма ў Іерусаліме з 3-й кнігі Царствы. 176 Bibliotekarz Podlaski

177 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny бязмежныя магчымасці дэманстратыўнаму выхваленню ўласным багаццем праз раскошу ўбрання, што, зрэшты, у часы Рэнесансу мела вырашальнае значэнне. У сувязі з тым, што адзенне было вузкім, яго зашпільвалі на мноства пяцелек і гузікаў. Гузікі станавіліся не толькі функцыянальным Franciszek Skaryna Фрагмент гравюры Дачка фараона знайшла Маісея ў вадзе з кнігі Выхад. кампанентам адзення, але і яго ўпрыгожваннем: Запинатися пятьдесятъ пуговокъ медяныхъ, съ ними же да запинаются петелки (КВ 48б); по петдесяти слилъ (мужъ) пугъвиць златыхъ они же вхожли до петелекъ опоновыхъ (КВ 68б). Для падкрэслівання таліі абавязкова апаясвалі адзенне поясам: отрочищъ препоясанъ въ ризахъ лняныхъ (ПЦ 8-8б). Паясы былі скураныя: Поясъ кожаныи на бъдрахъ его (ЧЦ 184б); льняныя: поясомъ илнянымъ да ся опояшеть (КЛ 31б). Пояс служыў для мацавання на ім мяча, нажа 13 : Вси держаще оружия и научении на брань, единаго кажъдого мечь на бедрахъ его страху для нащного (ПП5б); Мечь извлъчень сыи, и выцягненъ изъ ноженъ своихъ (КІ 33б); Воевода Бохан, Ю.М. Узбраенне войска ВКЛ другой паловы XІV канца XVI ст. Мінск Bibliotekarz Podlaski 177

178 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny имелъ повешеную деку въ ножнахъ у лядвеи (ДЦ 107). На пояс вешалі кашалі (сумкы, мошница, калита): Сумкы грошеи взялъ (мужъ) съ собою (ПС 14). На ногі абувалі чаравікі, боты (бот, боток, чеботы), якія маглі быць упрыгожаны вышыўкай: боткі ногъ ея вышиваные златомъ иняли суть очи его (КЮ 25). Важным кампанентам мужчынскага строю быў плашч, які быў альбо кароткім альбо вельмі доўгім, да зямлі. Кароткая апратка была Фрагмент гравюры Будаўніцтва храма ў Іерусаліме з 3-й кнігі Царствы. даўжынёй троху ніжэй за талію, але не на шмат. Плашч накідвалі на абодва пляча ці перакідвалі праз адно: плащъ на оба рамена своя (КБ 21); мужъ старыи естъ одеаныи плащемъ (ПЦ 59б). Плашчы, апратку шылі з розных тканін, зімовыя плашчы падшывалі футрам: Горностаи Кроликъ Тхоръ Норка (КЛ 22б). Плашч быў абавязковым кампанентам адзення для падарожжаў, вайны: людие простерши плащъ на земли наметали суть на нь серязеи иже побрали были на битве (КС 20). 178 Bibliotekarz Podlaski

179 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Адзенне, апратка, плашч маглі мець каўнер: въ нея же (въ ризе) середине наверху будеть колнеръ (КВ 54); Вделалъ теже ризу подъ плащъ и колнеръ при стране верхнии (КВ 73б). Зашпільвалі плашчы на шмат варыянтныя засцежкі -- «запоны», «гаплики», «гафтки» -- якія выконваліся з металу, упрыгожваліся каштоўнымі і напаўкаштоўнымі камянямі: Гаплики по краехъ плаща выникали (КВ 73б); Гафтки златые делаемъ тобъ прораживаные съ сребра (ПП 3б-4); Гаплик два розетезьки воскладати будешъ на гаплики; наделаешъ и Гапликовъ златыхъ (КВ 53). Мужчыны аздаблялі шыю, рукі можа нават больш чым жанчыны: мужи и жены дали суть Колнери и серязи, Перстни и Обручи (КБ 67); Облече и въ ризы красны, и гривну злату возложи на шию его (КБ 75б); Руце его гладкии златыи, полны яцинктовъ (ПП 8); обручек наделалъ к тому ризъ тканыхъ со лну. Ааронави и сыномъ его. И клобуковъ со обручками ихъ зъ бумаги (КВ 74). Персцень быў не толькі ўпрыгожваннем, але і выконваў ролю пячаткі: царь запечаталъ естъ перстнемъ своимъ и печатьми вельможъ своихъ (ДП 22); пишите и запечатаите е перстенемъ моимъ (КЭ 14). І мужчынскае і жаночае адзенне шылі з даволі шчыльных тканін, падшывалі іншымі тканінамі. А для таго, каб адзенне ўпрыгожыць, і для таго, каб яно трымала форму па берагах, адзенне брамавалі тканінай іншага колеру: При подолку тоежъ ризы вооколъ якобы яблока репицъ зделаешъ с шолку синего (КВ 54). Па падолу адзення маглі ўшываць металічныя элементы: Вделаешъ къ тому и два кружки златыхъ, еже пришиешъ сысподу зовнутръ (звонку) на полици (КВ 53б); Звоночек пришилъ межи репицами при подолку ризы вооколъ, звоночекъ златыи и репицу округлую (КВ 74); ризы зделаешъ съ шолку синего промешивая посреди ихъ звоночки (КВ 54). Такім чынам, пачынаючы з эпохі Готыкі, а тым больш у часы Рэнесансу, у Вялікага Княства Літоўскага былі наладжаны развітыя эканамічныя, матрыманіяльныя і культурныя сувязі з краінамі Еўропы. У эпоху Рэнесансу жыхары Княства пашыралі міжнародныя кантакты, шляхціцы і заможныя гараджане паехалі вучыцца ў еўрапейскія ўніверсітэты Францыск Скарына вучыўся ў Кракаўскім універсітэце, Падуанскім універсітэце, у 1512 г. абараніў доктарскую Franciszek Skaryna Bibliotekarz Podlaski 179

180 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny ў Падуі адпаведна, ўспрымалі набыткі іншых культур і станавіліся іх носбітамі. Ішоў сталы гандаль ВКЛ з заходнімі і скандынаўскімі краінамі, гандлёвыя шляхі былі адкрытыя, было створана адпаведнае заканадаўства Статут Вялікага Княства Літоўскага. У Княства ехалі купцы, траплялі іхнія тавары, узоры адзення. Зразумела, што для жыхароў Вялікага Княства ідэі Рэнесансу, мода станавіліся роднымі. Барвенава Ганна стварыла рэканструкцыі жаночага і мужчынскага строяў заможных гараджан ВКЛ пачатку XVI ст. на аснове твораў Францыска Скарыны. Рэканструкцыі экспануюцца ў пастаяннай экспазіцыі Музея гісторыі Магілёва ў Ратушы горада Магілёва. Барвенава Ганна. Жаночы i мужчынскі касцюм Жыхароў Вялікага княства Літоўскага XVI ст. Рэканструкцыя. Музей гісторыі Магілёва. 14 Забелин, И. Е. Домашний быт русских цариц в ХVI и ХVII веках. Москва 1901, с. 176; Костомаров, Н. И. Очерк домашней жизни и нравов великорусского народа в XVI и XVII столетиях. Спб, Bibliotekarz Podlaski

181 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny І тут варта сказаць, што касцюмы на тэрыторыі ВКЛ і ў Масковіі вельмі адрозніваліся, бо пачынаючы якраз з XV XVI стст. геапалітычна, культурна мы разышліся ў розныя бакі. Вялікае Княства Літоўскае ў эпоху Готыкі падкрэсліла еўрапейскі кірунак развіцця і, адпаведна, моды. У XIV XV стст. у ВКЛ панавалі гатычныя строі, а ў XVI ст. стварылі ўласны варыянт рэнесансных строяў згодна новым еўрапейскім ідэям эпохі Рэнесанс і ўспрынятай модзе. Масковія абрала іншы кірунак развіцця. У іх былі зусім іншыя адносіны да жанчын, іншы ідэал жаночай і мужчынскай прыгажосці, апісаны ў дакуменце «Домострой». У М. Кастамарава, І. Забеліна і іншых рускіх даследчыкаў напісана, што «І сапраўды, наш дапятроўскі касцюм агульным сваім характарам набліжае нас больш да Азіі, чым да Еўропы» 14 і ніяк не падобны да заходняга. За два стагоддзі XV i XVI беларусы стварылі свае ўласныя ўзоры гатычнага, а пасля і рэнесанснага строю. Адзінства культурнай еўрапейскай прасторы спрыяла адзінству моды ў эпоху Сярэднявечча і Готыкі, падабенству строяў эліт. У эпоху Рэнесансу касцюмы жыхароў еўрапейскіх краін былі вельмі блізкія, вельмі падобныя, пры гэтым у кожнай краіне з явіліся свае ўнікальныя ўзоры касцюмаў. І беларусы ў тым ліку стварылі свой, непаўторны касцюм эпохі Рэнесансу. Творы Францыска Скарыны, мова яго прамоў і перакладаў, гравюры дазваляюць убачыць хараство мужчынскага і жаночага строяў жыхароў Вялікага Княства Літоўскага. Franciszek Skaryna Крыніцы і іх скарачэнні: Ап Скарына. Апостал (Skaryna. Apostoł) ДЗ Скарына. Другі закон (Skaryna. Księga Powtórzonego Prawa) ДП Кніга Данііла Прарока (Księga Daniela) ДЦ Другая кніга Царстваў (Druga Księga Królewska) ІН Кніга Ісуса Навіна (Księga Jozuego) ІС Кніга Ісуса, сына Сірахава (Mądrość Syracha) КБ Кніга Быцця (Księga Rodzaju) Bibliotekarz Podlaski 181

182 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny КВ Кніга Выхад (Księga Wyjścia) КЕ Кніга Еклесіяст (Księga Eklezjastesa) КІ Кніга Іова (Księga Hioba) КЛ Кніга Лявіт (Księga Kapłańska) КР Кніга Руф (Księga Rut) КС Кніга Суддзяў (Księga Sędziów) КЭ Кніга Эсфір (Księga Estery) КЮ Кніга Юдзіф (Księga Judyty) ЛК Кніга Лічбаў (Księga Liczb) ПБ Кніга Прамудрасць божая (Księga Mądrości) ПЕ Плач Ерамеі (Lamentacje Jeremiasza) ПП Песня песняў (Pieśń nad Pieśniami) Пс Псалтыр (Psałterz) ПС Прытчы Саламонавы (Księga Przysłów) ПЦ Першая кніга Царстваў (Pierwsza Księga Królewska) ТЦ Трэцяя кніга Царстваў (Trzecia Księga Królewska) ЦЧ Чацвертая кніга Царстваў (Czwarta Księga Królewska) Литература Барвенава, Г. А. Тэкстыль Сярэднявечча на землях Беларусі. Мінск Біблія: Факс. ўзнаўленне Бібліі, выд. Францыскам Скарынаю ў гг. Т Мінск, Бохан, Ю. М. Узбраенне войска ВКЛ другой паловы XІV канца XVI ст. Мінск Валодзіна, Т. В. Семантыка рэчаў у духоўнай спадчыне беларусаў. Мінск Дучыц, Л. У. Касцюм жыхароў Беларусі Х ХІІІ стст.: паводле археалагічных звестак. Мінск Забелин, И. Е. Домашний быт русских цариц в ХVI и ХVII веках. Москва Костомаров, Н. И. Очерк домашней жизни и нравов великорусского народа в XVI и XVII столетиях. Спб Слоўнік мовы Скарыны. Т. 1. А-О. Мінск Bibliotekarz Podlaski

183 Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Слоўнік мовы Скарыны. Т. 2. П-Я. Мінск Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік. Менск Францыск Скарына. Зборнік дакументаў і матэрыялаў / уклад. В. Дарашкевіч, Я. Неміроўскі. Менск Franciszek Skaryna Ілюстрацыі 1. Францыск Скарына Гравюра. 2. Гравюра Эсфір царыца і цар Ясвер з кнігі Эсфір. 3. Фрагмент гравюры Царыца Саўская з царом Саламонам з кнігі Еклісіаст. 4. Фрагмент гравюры Дачка фараона знайшла Маісея ў вадзе з кнігі Выхад. 5. Фрагмент гравюры Будаўніцтва храма ў Іерусаліме з 3-й кнігі Царствы. 6. Фрагмент гравюры Дачка фараона знайшла Маісея ў вадзе з кнігі Выхад. 7. Фрагмент гравюры Будаўніцтва храма ў Іерусаліме з 3-й кнігі Царствы. 8. Барвенава Ганна. Жаночы касцюм Жыхароў Вялікага княства Літоўскага XVI ст. Рэканструкцыя. Музей гісторыі Магілёва. 9. Барвенава Ганна. Мужчынскі касцюм Жыхароў Вялікага княства Літоўскага XVI ст. Рэканструкцыя. Музей гісторыі Магілёва. Bibliografia Barvenava G. A., Tèkstylʹ Sârèdnâvečča na zemlâh Belarusì, Mìnsk Bìblìâ: Faks. ŭznaŭlenne Bìblìì, vyd. Francyskam Skarynaû ŭ gg., t. 1 3, Mìnsk Bohan Û. M., Uzbraenne vojska VKL drugoj palovy XIV kanca XVI st., Mìnsk Dyčyc L. U., Kascûm žyharoŭ Belarusì X XIII stst.: pavodle arhealagìčnyh zvestak, Mìnsk Francysk Skaryna i âgo čas. Êncyklapedyčny davednìk, Mensk Francysk Skaryna. Zbornìk dakumentaŭ ì materyâlaŭ / uklad. V. Daraškevič, Nemìroŭskì, Mensk Kostomarov N. I., Očerk domašnej žizni i nravov velikorusskogo naroda XVI i XVII stoletiâh, SPb Bibliotekarz Podlaski 183

184 Franciszek Skaryna Hanna Bervenava, Renesansowy kostium na rycinach Biblii autorstwa Franciszka Skaryny Sloŭnìk movy Skaryny, t. 1: A O, Mìnsk Sloŭnìk movy Skaryny, t. 2: P Â, Mìnsk Valodzìna T. V., Semantyka rèčaŭ u duhoŭnaj spadčyne belarusaŭ, Mìnsk Zabelin I. E., Domašnij byt russkih caric v XVI i XVII vekah, Moskva Bibliotekarz Podlaski

185 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński* Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach Mickiewicza (Sonety krymskie), Norwida (Vade-mecum) i Baudelaire a (Kwiaty zła) Streszczenie: Praca porównuje ze sobą trzy cykle poetyckie: Sonety krymskie Adama Mickiewicza, Vade-mecum Cypriana Norwida i Les Fleurs du mal (pol. Kwiaty zła) Charles a Baudelaire a. Szuka powinowactwa duchowego, podobieństwa sytuacyjnego, pokrewieństwa w sposobie reagowania na otaczającą rzeczywistość. Zwraca uwagę, że cykle te wiąże topos wędrówki zawierający interpretację losu ludzkiego, ujawniający jakąś filozofię istnienia, postawę wobec życia, stosunek do wartości, dziedzictwa kulturowego. Praca uwzględnia wskazywaną czasem przez badaczy relację pomiędzy tymi dziełami a Boską komedią Dantego, dochodząc do wniosku, że podobieństwo zachodzi w sferze użytych motywów, zwłaszcza dążenia, przemiany, przewodnictwa, wędrówki. Niepodważalnym punktem stycznym wydaje się jednak przede wszystkim to, że w podmiocie lub bohaterze lirycznym * Grzegorz Igliński dr hab., prof. UWM; Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Humanistyczny, Instytut Polonistyki i Logopedii. Jako reprezentant nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa specjalizuje się w badaniach nad literaturą okresu Młodej Polski i modernizmu europejskiego przełomu XIX i XX wieku. Najważniejsze monografie: Świadomość grzechu, cierpienia i śmierci w Hymnach Jana Kasprowicza (Olsztyn 1996); Pieśni wieczystej tęsknoty. Liryka Jana Kasprowicza w latach (Olsztyn 1999); Magia serca i słowa w modernistycznych snach i wizjach (Warszawa 2005). 185

186 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... każdego z cykli czy ma on w sobie coś z autora, czy nie kryje się najczęściej kondycja poety. Słowa-klucze: cykl, liryka, romantyzm, Mickiewicz, Norwid, Baudelaire The Romantic Being on the Road : On the Travel Cycles by Mickiewicz (Crimean Sonnets), Norwid (Vade-mecum) and Baudelaire (The Flowers of Evil) Summary: The article compares three poetic cycles: Crimean Sonnets by Adam Mickiewicz, Vade-mecum by Cyprian Norwid and The Flowers of Evil by Charles Baudelaire, demonstrating their common art of spiritual affinity, situational resemblance and an analogy in their reaction to the surrounding reality. The three cycles, linked by the theme of wandering, contain interpretations of human condition, reveal a certain philosophy of existence and attitudes towards life, as well as the authors values and cultural heritage. The article also considers the relation between these works and Dante s Divine Comedy. This is done because numerous researchers have argued that there is a similarity in the motifs used, particularly those of striving, transformation, guidance and wandering. However, the fact is that the persona or a lyrical character in each cycle whether it resembles the author or not most frequently hides the stance of the author himself. This seems to be an indisputable common characteristic of all these works. Key words: cycle, lyric poetry, Romanticism, Mickiewicz, Norwid, Baudelaire Romantyzm to jedna z najważniejszych epok w dziejach kultury. Próbując zdefiniować to zjawisko, Marian Śliwiński zestawia ze sobą tradycję antyczno-średniowieczną i tradycję czasów nowożytnych. Takie zestawienie ujawnia opozycje, które pozwalają określić romantyzm jako afirmację heterogeniczności, czyli różnorodności. Tym pierwiastkiem romantycznej konstrukcji światopoglądowej, wobec którego wszystkie inne pierwiastki określają się jako heterogeniczne, jest ja nowożytnej 186 Bibliotekarz Podlaski

187 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... filozofii podmiotowej 1. Owe inne pierwiastki, składające się na romantyczny obraz świata, a różne wobec ja, to: natura, historia, etnos (lud, naród, plemię), tradycja antyku i średniowiecza. Przyjmując ten punkt widzenia, porównujemy ze sobą trzy, wydawałoby się nieporównywalne, cykle poetyckie: Sonety krymskie Adama Mickiewicza, Vade-mecum Cypriana Norwida i Les Fleurs du mal (pol. Kwiaty zła) Charles a Baudelaire a. Szukać będziemy powinowactwa duchowego, podobieństwa sytuacyjnego, pokrewieństwa w sposobie reagowania na otaczającą rzeczywistość. Napięcie między ja i światem przyjmuje w tych dziełach postać konfrontacji uświadamiającej własną inność czy wyobcowanie: Obrazy XIX wieku [ ] konflikt jednostki ze społeczeństwem i historią przybiera z zastanawiającą prawidłowością postać konfliktu poety z odbiorcą [ ]. Modelowy bohater romantyczny jest nie tylko samotnym geniuszem, jest, jakże często, samotnym geniuszem poetyckim. Samotnym i niezrozumianym, niezależnie od tego, jaką akurat pozycję w życiu literackim zajmuje sam autor. [ ] Stosunki te są więc złożone i poczucie wyobcowania społecznego pisarza nie jest bynajmniej funkcją jego uznania lub nieuznania, choć w świadomości twórcy może występować motywacja tego rodzaju 2. We wspomnianych cyklach można zaobserwować współobecność kilku form świadomości: a) ukierunkowaną na świat zewnętrzny; b) ukierunkowaną na świat wewnętrzny podmiotu; c) wychylającą się ku jakiejś tajemniczej pozaświatowej sferze bytu. Wiąże się z tym poszukiwanie ratunku dla własnego ja. Poznając otaczającą rzeczywistość lub doświadczając transcendencji, romantyczny bohater odkrywa głównie samego siebie i swoją sytuację w bycie. Dość rozpowszechniona jest opinia, iż romantyzm zapoczątkował sztukę i świadomość nowożytną tworząc poezję dojrzewania ja wewnętrznego [ ]. Indy- 1 M. Śliwiński, Romantyzm jako afirmacja heterogeniczności, [w:] tegoż, Czytając romantyków, Zielona Góra 1997, s Z. Stefanowska, Pisarz wieku kupieckiego i przemysłowego, [w:] tejże, Strona romantyków. Studia o Norwidzie, Lublin 1993, s. 16. Bibliotekarz Podlaski 187

188 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... widualistyczna antropologia filozoficzna romantyzmu, rozkwit introspekcji i wyostrzenie samoświadomości jednostki, kształtowanie osobowości wewnętrznej, duchowej poprzez drążenie własnej wyobraźni, wrażliwości i uczuć oraz sprawdzanie możliwości własnego rozumu [ ] to nakierowanie ku własnemu ja prowadzi do uświadomienia sobie rozdarcia ontologicznego między ja i nieja, między człowiekiem i naturą, przedmiotem i podmiotem, wiedzie do uczucia wydziedziczenia człowieka z porządku natury, a nawet jego inności i obcości w kosmicznym universum istnienia. W antropologii filozoficznej romantyzmu człowiek jest istotą wydziedziczoną, bezdomną [ ] 3. Cykl sam w sobie jest rodzajem podróży, w której każde z ogniw współtworzących go stanowi swoisty przystanek w lekturze. Wybrane przez nas dzieła wyróżnia jednak też inny rodzaj podróżowania. Zwrócić wypada uwagę na to, że cykle Mickiewicza, Norwida i Baudelaire a wiąże topos wędrówki zawierający interpretację losu ludzkiego. Ujawnia jakąś filozofię istnienia, postawę wobec życia, stosunek do wartości, historycznego dziedzictwa kulturowego. Model wiecznie poszukującego wędrowca należy obok typu artysty geniusza do najlepiej ukształtowanych w romantyzmie wizerunków bohatera. Dla prawdziwie romantycznych wędrowców bycie w drodze jest jak gdyby stanem permanentnym, nie tyle celowym (lub bezcelowym) przemieszczaniem się w przestrzeni, ile formą istnienia, zasadą życia. Są to wędrowcy szczególni [ ] mający wielkie ambicje poznawcze i samopoznawcze oraz silne pragnienie doskonalenia siebie i świata, lecz niepewni swego losu [ ] 4. W przypadku Mickiewicza wędrówka po Krymie stanowi próbę samopoznania, zobaczenia siebie w zwierciadle natury i kultury, próbę odkrycia zasady tworzenia, kreacji sensu i wartości. Pejzaż powstaje przez współuczestnictwo w dramacie istnienia. Pod wpływem kontaktu z przyrodą i znakami kulturowymi zarysowują się niestałe formy 3 J. Kamionka-Straszakowa, Zbłąkany wędrowiec. Z dziejów romantycznej topiki, Wrocław Warszawa Kraków 1992, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

189 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... pejzażu i osobowości. Podmiot stwarza siebie przez spotkanie z przedmiotem. Cechą Sonetów krymskich jest widzenie podwójne. Krajobrazy opisane znaczą siebie. Ale zarazem znaczą świat wewnętrzny wędrowca, tworzenie poezji i wpisywanie się poezją w krajobraz i w kulturę. [ ] Jest to wędrówka wielowarstwowa, wielokierunkowa: poznawcza, kreacyjna, artystyczna, kontemplacyjna, inicjacyjna 5. Obrazy XIX wieku Inaczej współuczestnictwo przedstawia się w cyklu Norwida. Tytuł Vade-mecum można rozumieć jako wezwanie: a) do uczestniczenia w wędrówce (do bycia świadkiem); b) do przeobrażenia siebie i swojej świadomości; c) do nauki życiowej. Te trzy zadania pokazać coś, nawiązać dialog w dochodzeniu do prawdy, nauczyć postępowania mogą wynikać z wielorakiej aluzyjności tytułu. Wskazuje się aluzję do słów Wergiliusza z pierwszej pieśni Piekła Dantego Alighieri (tłumaczonej zresztą przez Norwida), aluzję do głosu z nieba słyszanego przez św. Jana (Ap 10, 8), aluzję do słów Chrystusa (Mt 4, 18) skierowanych do rybaków braci Szymona (zwanego Piotrem) i Andrzeja, aluzję do nazwy podręcznego kompendium wiedzy w wybranym zakresie (poradnika, przewodnika). Zasłużony badacz i edytor pism Norwida, Juliusz Wiktor Gomulicki, proponuje rozpatrywać tytuł cyklu w czterech aspektach: 1. jako wezwanie skierowane do czytelnika, aby poszedł za autorem, a to znaczy: odbył razem z nim, na kartach jego książki, jakąś wędrówkę [ ]; 2. jako wezwanie do czytelnika-poety, aby w swojej przyszłej twórczości poszedł drogą wytyczoną mu teraz przez autora [ ]; 3. jako wezwanie do czytelnika-miłośnika poezji, aby w swoich poglądach na poezję przychylił się do zdania i przykładu autora; 4. jako wezwanie do wszystkich czytelników, aby potraktowali VM [Vade-mecum G. I.] tak, jakby stanowiło ono coś ważnego i bardzo potrzebnego, 5 Tamże, s Zdaniem Stanisława Furmanika istota wędrówki Mickiewiczowskiego Pielgrzyma leży całkowicie w sferze duchowej: krajem jest własna dusza Pielgrzyma, celem spokój wewnętrzny, drogą opanowanie wszelkich pierwiastków sprzecznych i poddanie ich harmonijnemu działaniu woli twórczej (S. Furmanik, Ze studiów nad sonetami Mickiewicza, [w:] tegoż, Słowo i obraz, słowo wstępne E. Balcerzana, Poznań 1967, s ). Bibliotekarz Podlaski 189

190 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... początkując pewien przełom w poezji i zasługując z tego powodu na pilną i często powtarzaną lekturę zainteresowanych 6. Uwzględniając rozliczne aluzje tytułu, podkreślić trzeba dwa elementy: podróż i dialog. Przestrzenią poruszania się jest ziemia ujmowana w kategoriach piekła współczesności, a cel dialogu (z tradycją literacką, z krytyką, z czytelnikiem) to poznawanie nowej poetyckiej prawdy 7. Formuła zaproszenia do wspólnej wędrówki dotyczy zarówno metody dochodzenia do prawdy, jak i dialogowej organizacji samego tekstu. Wzorem pozostaje więc dla Norwida d i a l o g o w e o b c o w a n i e: Ducha z literaturą, pojedynczości z prawem,»nocnej głębokości z jawą«, przeszłości z teraźniejszością, teraźniejszości z sobą samą, ideału z brukiem, Nieba z ziemią i ziemi z Niebem, a nade wszystko człowieka z człowiekiem 8. Pomijając tytuł zbioru, można zauważyć inne sygnały podróżniczego statusu dzieła, a ściślej przenośnego traktowania drogi jako wyobrażenia pogłębiającego się procesu poznania. Wśród znawców twórczości Norwida występuje nawet skojarzenie Vade-mecum (na zasadzie analogii) z antyczną periegezą (opisem podróży o charakterze sprawozdania bądź przewodnika). Ponadto obcujemy [ ] w wielu tekstach z podmiotem lirycznym pielgrzymem (jego cechy odwołują się do nadrzędnej kategorii wędrówki, peregrynacji, podróży misyjnej ); do tego prototypu osobowej roli nagięci zostali również inni bohaterowie liryczni [ ] 9. Józef Fert uznał za dominantę tematyczną zbioru motywy żałobne i motyw skamienienia. Vade-mecum przypomina jego zdaniem przewodnik po cmentarzu, podróż przez Ziemię grobami ciężarną, pomiędzy ludźmi»zaklętymi w umarłe formuły«, niczym statuy nagrobne śniącymi kamienne sny lub uciekającymi w pozór istnienia J. W. Gomulicki, Komentarz, [w:] C. Norwid, Dzieła zebrane, oprac. J. W. Gomulicki, t. 2: Wiersze. Dodatek krytyczny, Warszawa 1966, s M. Inglot, Opus magnum Norwidowskiej liryki. Rzecz o Vade-mecum, [w:] tegoż, Wyobraźnia poetycka Norwida, Warszawa 1988, s J. F. Fert, Norwid poeta dialogu, Wrocław 1982, s Tenże, Poeta sumienia. Rzecz o twórczości Norwida, Lublin 1993, s Tenże, Wstęp, [w:] C. Norwid, Vade-mecum, oprac. J. Fert, Wrocław 1990, s. LXXXVI. 190 Bibliotekarz Podlaski

191 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... Odłamków tego kamiennego świata jest w VM [Vade-mecum G. I.] tak wiele, że da się powiedzieć wprost, iż w znacznej mierze z cmentarnych okruchów ułożona jest ta via dolorosa [ ]. Narzucająca się tu logika znaczeń, która subtelną nicią zespala te sto rapsodów, to logika łez znaku współczucia dla siebie i bliźnich i znaku cierpienia [ ] 11. Obrazy XIX wieku Wspólne bycie w drodze jako najważniejszy czynnik jednoczący Vade-mecum bywa rozumiane w znaczeniu wezwania do wyboru określonego horyzontu wartości 12. Elżbieta Feliksiak, uznając figurę drogi za znak sygnalizujący jedność, przyjmuje, że ukrytą strukturę cyklu Norwidowskiego stanowi wiążąca go w całość idea drogi życia, która okazuje się wielowymiarową konfrontacją człowieka z pustynią (marazmem duchowym, martwą przeszłością, zwietrzałymi wartościami) doświadczanego świata 13. Tytuł dzieła należy tłumaczyć idź ze mną, a nie idź za mną, bowiem nie chodzi tu o podporządkowanie się przewodnikowi czy jego naśladowanie, ale o własną drogę wzrostu i dojrzewania do człowieczeństwa, odpowiedzialność za siebie i świat. Istniejące w badaniach nad kompozycją Vade-mecum dwa kierunki interpretacyjne 1) opowiadający się za linearnością drogi; 2) starający się wyróżnić kilka nurtów czy ośrodków tematycznych nie powinny być traktowane jako alternatywne, wykluczające się wzajemnie 14. Zarysowana została w cyklu ogólna linia drogi życiowej jako pielgrzymki przez pustynię świata od narodzin do śmierci. Odbiorca otrzymuje jednak swobodny wybór wśród drogowskazów dotyczących zmagań z losem i postaw wobec zachodzących zjawisk. Linearny układ rozwijającego się cyklu poetyckiego, stanowiący formalną osnowę kompozycji, nie pozostaje w sprzeczności z wertykalnym układem myśli, treści przedmiotowych i relacji wskazujących na wartość 15. W postaci drogowskazów 11 Tamże, s. LXXXVI, XCII. 12 E. Feliksiak, Ukryta struktura Vade-mecum, [w:] Norwid a chrześcijaństwo, red. J. Fert, P. Chlebowski, Lublin 2002, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 191

192 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... czy punktów orientacyjnych uobecnia się to, co wykracza poza linearny porządek, pozostając w przestrzeni drogi. Będą to zdaniem Feliksiak wiersze skoncentrowane na wartościach (np. Moralności), rozproszone w różnych miejscach cyklu wyobrażenia kosmiczno-przyrodniczych, historycznych i kulturowych konkretów 16 (materialnych i osobowych), jak też nazwy pojęć ogólnych związanych z całością bytu. Powstaje w ten sposób swoista mapa świata. Przyjmując, że dominantą kompozycyjną Vade-mecum jest idea drogi życia, która łączy się z określonym kompleksem wartości, badaczka uznaje, iż zarówno w pojedynczych wierszach, jak i w całości cyklu ujawnia się integrująca funkcja osoby ludzkiej 17, a więc dzieło Norwida prezentuje zarys filozofii człowieka. Les Fleurs du mal (pol. Kwiaty zła) Baudelaire a pierwotnie mające nosić tytuł Les Lesbiennes (pol. Lesbijki), a później Les Limbes (pol. Otchłań, Głębia) uważane za poezję egzystencji, przestają opisywać i wyrażać, a zaczynają być sposobem życia niczemu niepodległej i niezaspokojonej wyobraźni. Wyobraźnia wnika tu w najintymniejsze sfery rzeczy, po to jednak, by intymność ta zalśniła i połączyła się w swej głębi z całym światem. Prawo powszechnej analogii może więc być tu rozumiane jako stałe z a p r o s z e n i e d o p o d r ó - ż y : proponuje ono wyobraźni, by podążała po zmysłowej sieci odpowiedników szlakiem jedynego znaczenia, które krążąc wśród rzeczy, staje się coraz głębsze, by w końcu zatracić się w swoim pierwotnym źródle 18. Na dnie każdej zawładniętej rzeczy pojawia się wołanie innej. Szlak wyobraźni musi bowiem zawsze prowadzić przez nieznaną krainę 19, przy czym w tej nieskończenie żyznej otchłani, z której wyobraźnia wyłania nową rzeczywistość, nie ma niczego niebiańskiego, nie słychać głosu trans- 16 Tamże. 17 Tamże, s J.-P. Richard, Głębia Baudelaire a, [w:] tegoż, Poezja i głębia, przekł. i posłowie T. Swoboda, Gdańsk 2008, s Tamże. 192 Bibliotekarz Podlaski

193 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... cendencji. Wędrówka jest nieustannym poszukiwaniem nowości. To niemal wizja dantejska, ale pozbawiona epickiego i mistycznego optymizmu. Jest w Kwiatach zła echo wielkiego poematu Danta: Kwiaty zła to podróż poetycka przez życie uznane za limbus [ ], czyli przedpiekle. Zawiedzione nadzieje, próżne żale, rozpaczliwe próby ratunku i zapomnienia, gorycz grzechu, wreszcie pełna, ostateczna świadomość zła, bezradny bunt i śmierć oto egzystencja ludzka, oto limbus, przedpiekle, miejsce, gdzie nie istnieje ani wieczna męka, ani wieczna szczęśliwość, lecz tylko bezradna i zrezygnowana tęsknota za nieosiągalnym ideałem 20. Obrazy XIX wieku W utworze Baudelaire a życie okazuje się burzliwą podróżą, którego linia tworzy w swoim całościowym przebiegu krzywą opadającą koniec okazuje się najniżej położonym punktem, noszącym nazwę otchłani, z którą jednak wiąże się kolejną nadzieję. Tytuł: Limby podkreślał lokalizację wierszy, pozwalał lepiej ujrzeć ustalony między nimi porządek, który jest porządkiem podróży, czwartej, po trzech poprzednich Dantego, Piekle, Czyśćcu i Raju 21. Świat Baudelaire a to jakby czwarta część zaświatów, miejsce pośrednie, gdzie można znaleźć się między Bogiem i szatanem. Dzieło poety wyróżnia się także swoją strukturą, tworzy bowiem w wydaniu pierwszym (1857) pięć, a w wydaniu drugim (1861) sześć mniejszych cykli (cykli w cyklu): Spleen et Idéal (pol. Spleen i Ideał), Tableaux parisiens (pol. Obrazki paryskie), Le Vin (pol. Wino), Fleurs du mal (pol. Kwiaty zła), Révolte (pol. Bunt), La Mort (pol. Śmierć). To sześć momentów przeznaczenia, sześć dantejskich kręgów, sześć etapów podróży, która stopniowo staje się coraz bardziej niebezpieczna. Ostatnia część może być jedynie śmiercią. Baudelaire owska śmierć ani nie daje nadziei raju, ani nie jest oczyszczeniem poprzez próby, ani strąceniem w piekło 22 oznacza nową podróż. Podróż jest końcowym akcentem 20 J. Adamski, Historia literatury francuskiej. Zarys, wyd. 3 popr. i rozsz., Wrocław 1989, s A. Thibaudet, Historia literatury francuskiej. Od Rewolucji Francuskiej do lat trzydziestych XX wieku, przekł. J. Guze, Warszawa 1997, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 193

194 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... wszystkich podróży poprzez świat ludzki aż po jego granice i poza jego granice 23. W ten sposób ostatni krąg (i jego ostatni wiersz) łączy się z pierwszym kręgiem (i jego pierwszym wierszem). Chociaż cykle Mickiewicza, Norwida i Baudelaire a 24 to trzy różne podróże, zawierają niektóre ze stałych elementów właściwych romantycznemu byciu w drodze. Analizując teksty wielu autorów, Janina Kamionka-Straszakowa wyszczególnia następujące konstanty: świadomość różnorodnych form zła w otaczającej rzeczywistości [ ]; wiara w istnienie ideału i w szansę jego odnalezienia i dosięgnięcia [ ]; wola poszukiwania, wola podróży, afirmacja wszystkich, nawet najcięższych prób [ ]; niemożność realizacji ideału, ciągłe jego wymykanie się poszukującemu umysłowi i działającemu człowiekowi [ ]; iluzoryczność szczęścia, niedostępność celu [ ]; 23 Tamże. 24 Wiele pisano o relacji Norwid Baudelaire. Dyskusję tę sprowokował Gomulicki, twierdząc, że zasadnicza idea przyświecająca Norwidowskiemu cyklowi (podróż przez piekło życia współczesnego i zapamiętanej przeszłości) ma rodowód dantejski, a kształt (kompozycja) baudelaire owski (J. W. Gomulicki, Komentarz, [w:] C. Norwid, Dzieła zebrane, t. 2, s. 741). Za rozważaniami Gomulickiego podąża na przykład Rolf Fieguth, uważając, że poza różnicami da się zgromadzić wystarczającą liczbę cech porównywalnych i nawet wspólnych, pozwalających sformułować tezę, że z europejskiego punktu widzenia oba cykle [tj. Baudelaire a i Norwida G. I.] należą do tej samej sytuacji historycznopoetyckiej (R. Fieguth, Vade-mecum Cypriana Norwida w kontekście Wiktora Hugo i Charles a Baudelaire a, [w:] tegoż, Gombrowicz z niemiecką gębą i inne studia komparatystyczne, Poznań 2011, s. 244). Łączy poetów reakcja na ten fragment Piekła Dantego, który traktuje o podróży przez przeklętą współczesność, co skutkuje stylizacją podmiotów lirycznych obu cykli na pielgrzymów, wędrowców, podróżnych lub spacerowiczów pełnych melancholii, nudy, zwątpienia w siebie i napiętnowanych utratą jedności swojego»ja«(tamże, s. 263). Za najważniejszą paralelę pomiędzy Kwiatami zła a Vade-mecum uznał jednak badacz reakcję na epickość Boskiej komedii, co przejawia się w przeciwstawieniu tej epickości nieepickiej formy cyklu lirycznego, a więc widoczne jest w redukcji narracyjności (tamże). Przed Gomulickim podobieństwo między Norwidem a Baudelaire em zauważył Stefan Kołaczkowski, sprowadzając je do kwestii socjologicznej (S. Kołaczkowski, Ironia Norwida, [w:] tegoż, Dwa studia. Fredro, Norwid, Warszawa 1934, s ). Por. inne prace: A. Lisiecka, O baudelairyzmie Vade-mecum, Twórczość 1968, nr 3, s (przedruk [w:] tejże, Norwid poeta historii, Londyn 1973, s ); M. Siwiec, Ze stygmatem romantyzmu. O Norwidzie i Baudelairze z perspektywy nowoczesności, Teksty Drugie 2014, nr 4, s Bibliotekarz Podlaski

195 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... stąd uporczywe trwanie w podróży, nieuchronność wciąż ponawianej wędrówki [ ] 25. Szukając rozlicznych odniesień literackich dla cykli Mickiewicza, Norwida i Baudelaire a, badacze przywołują różne utwory. Powtarza się jednak jeden wspólny tytuł La Divina Commedia (powst , pol. Boska komedia), wiązany z każdym z tych trzech dzieł. Poemat Dantego też jest zresztą rodzajem cyklu, tworzą go trzy części: Inferno (pol. Piekło, 34 pieśni), Purgatorio (pol. Czyściec, 33 pieśni), Paradiso (pol. Raj, 33 pieśni). Liczy zatem w sumie 100 pieśni złożonych z tercyn. Liczba 100 symbolizuje doskonałość 26. Swoją drogą przypomnijmy sto wierszy zawierało Vade-mecum oraz pierwsze wydanie Kwiatów zła. Kluczowe dla budowy Boskiej komedii są też cyfry: (3, 7, 9, 10) 27. Każdą z trzech części zamyka wers kończący się słowem stelle (pol. gwiazdy). O spoistości wewnętrznej i jednolitości decyduje jednak przede wszystkim tożsamość podmiotu wypowiedzi, którym okazuje się sam Dante. Utwór jest jednocześnie historią duszy Dantego i opisem jego podróży w zaświaty, ale ideę przewodnią stanowi spełnienie misji moralnej, wyciągnięcie świata z odmętów zła i grzechu, w które się stoczył 28. Dante jawi się protagonistą dramatu ludzkości: punktem wyjścia jest przebudzenie się z marazmu duchowego wywołanego grzechem, a punktem dojścia osiągnięcie szczęścia dzięki pokonaniu przeszkód. Boska komedia to manifestacja osobowości poety, który ujawnia własne przeżycia, uczucia, fascynacje, refleksje. Dzieło znamionuje zatem wyraźny subiektywizm, będący kolejnym czynnikiem nadającym spoistość częściom i zawartym w nich pieśniom. Do takich czynników jednoczących można też zaliczyć między innymi mistyczny klimat utworu, związany właśnie z osobą autora i podjętą przez niego misją. Podobieństwo Sonetów krymskich, Vade-mecum i Kwiatów zła do Boskiej komedii nie wyraża się może w zakresie idei i myśli, jak też w sposo- Obrazy XIX wieku 25 J. Kamionka-Straszakowa, dz. cyt., s D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przekł. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, wybór il. i komentarz T. Łozińska, Warszawa 1990, s Zob. K. Morawski, Dante Alighieri, Warszawa 1961, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 195

196 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... bie ich obrazowania, ale zachodzi w sferze użytych motywów, zwłaszcza dążenia, przemiany, przewodnictwa, wędrówki. W każdym z tych cykli zetkniemy się na przykład z piekłem, chociaż nie jest ono rozumiane w sensie dantejskim. Częściej jest to męka duchowa lub piekło współczesności. Jak Dante po długotrwałych przygodach życia staje u stóp tajemniczej góry, by odtąd wędrować po coraz wyżej wznoszących się kręgach zaświata ze swym ukochanym mistrzem [Wergiliuszem G. I.] aż do bram raju, podobnie Pielgrzym Mickiewicza, który przepłynąwszy morze, uświadomiwszy sobie tutaj samotność absolutną i cały ciężar boleści z tym związanej, wstępuje na nowy ląd. Przebiegając go pod przewodnictwem Mirzy, doznaje piekła udręczeń duchowych, a wyzwoliwszy się z nich, wznosi się na szczyty gór, by stąd ponownie stanąć na brzegu morza. [ ] Mirza (co znaczy szlachetnie urodzony, szlachcic) nie jest zwykłym prostaczkiem [ ]. Jest w Mirzy coś z charakteru mistrza 29. Kwiaty zła posuwają się czasem do bluźnierstw, ale otwiera tom wiersz Bénédiction (pol. Błogosławieństwo), w którym padają znamienne słowa: Je sais que vous gardez une place au Poète Dans les rangs bienheureux des saintes Légions, Et que vous l invitez à l éternelle fête Des Trônes, des Vertus, des Dominations. Je sais que la douleur est la noblesse unique Où ne mordront jamais la terre et les enfers, Et qu il faut pour tresser ma couronne mystique Imposer tous les temps et tous les univers S. Furmanik, dz. cyt., s Ch. Baudelaire, Kwiaty zła, wybór M. Leśniewska i J. Brzozowski, red. i posłowie J. Brzozowski, przeł. Z. Bieńkowski [i in.], [wyd. dwujęzyczne], Kraków 1990, s. 14. W tłumaczeniu Ireneusza Kani: Wiem, żeś wyznaczył tam miejsce poecie Wśród przenajświętszych i szczęsnych Legionów, I że go chcesz mieć na wiecznym bankiecie Wśród Panowania, pośród Cnót i Tronów. 196 Bibliotekarz Podlaski

197 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... Autorzy zestawianych w niniejszej pracy cyklów musieli dobrze znać Boską komedię. Mickiewicz i Norwid tłumaczyli zresztą jej fragmenty 31. Bez względu na to, jak dużym doświadczeniem własnym każdego z autorów obdarzeni są wykreowani przez nich bohaterowie, w żadnym cyklu nie można bez zastrzeżeń identyfikować podmiotu lub bohatera lirycznego wprost z autorem danego dzieła tak, jak wolno to robić w przypadku Boskiej komedii, w której bohater jest alter ego Dantego. Niemniej trudno uciec od sugestii autobiografizmu (zaprojektowanego sposobu odczytania tekstów, uwzględniającego biografię autora). Wprowadzenie w przestrzeń świata przedstawionego realiów miejsc, przeżyć i wydarzeń związanych z życiem autora, prowadzi do celowego przenikania się dwóch biografii: twórcy dzieła i bohatera utworu. Wynika to częściowo z towarzyszącego literaturze romantycznej od samego początku postulatu prawdy i szczerości jako podstawowego kryterium jej autentyczności i wartości 32. Za jeden z niezbędnych warunków, jakie musi spełniać cykl poetycki, Wiesława Wantuch uznała możliwość takiego przeformułowania tekstów składowych, by całość stała się komunikatem jednego nadawcy, skierowanym do jednego odbiorcy na dający się określić temat (hipertemat) 33. Zdarza się, że podmiot cykliczny ( ja poety) utożsamia się z podmiotami poszczególnych wierszy. W rezultacie w każdym z nich manifestuje się ten sam podmiot. Rolf Fieguth zaleca w tym względzie ostrożność, opowiadając się za rozróżnieniem pojęcia nadrzędnego cy- Obrazy XIX wieku Wiem, że szlachectwem jedynym cierpienie, Ziemia ni piekło go nie nadweręży; I że, bym uplótł mój mistyczny wieniec, Trzeba mi czasy i światy zwyciężyć! (Tamże, s. 15). 31 A. Mickiewicz, Ugolino. Wyjątek z Boskiej Komedyi, [w:] tegoż, Dzieła, komitet red. Z. J. Nowak [i in.], t. 1: Wiersze, oprac. Cz. Zgorzelski, Warszawa 1993, s ; C. Norwid, [Z Boskiej komedii Dantego]; Ziemia ( Komedii Danta czwarty tom), [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, t. 3: Poematy, cz. 1, oprac. S. Sawicki, A. Cedro, Lublin 2009, s. 9 30, J. Lyszczyna, Vade-mecum Cypriana Norwida romantyczny cykl dygresyjny, [w:] Semiotyka cyklu. Cykl w muzyce, plastyce i literaturze, pod red. M. Demskiej-Trębacz, K. Jakowskiej i R. Siomy, Białystok 2005, s W. Wantuch, O poetyce cyklu lirycznego, [w:] Miejsca wspólne. Szkice o komunikacji literackiej i artystycznej, pod red. E. Balcerzana i S. Wysłouch, Warszawa 1985, s. 61. Bibliotekarz Podlaski 197

198 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... klicznego ja i lirycznego ja konkretnego wiersza. Ja cykliczne nie może być w pełni utożsamiane z rzeczywistym autorem tekstu 34. Argumenty, jakie przedstawia, znajdują częściowe uzasadnienie w związku z występowaniem tzw. obcego mówcy. Chociaż Fieguth precyzuje, kogo należy rozumieć przez obcego mówcę, to z jego rozważań nie wynika jednak jasno, czy może nim być głos postaci wyimaginowanej, której słowa mieszczą się w wypowiedzi podmiotu pojedynczego wiersza, są przez niego niejako przytaczane, czyli są w rzeczywistości jego słowami: [ ] nie wolno także zapomnieć o przedstawianych w wierszach osobach. W harmonii cyklu wszystkie liryczne podmioty mówiące poszczególnych tekstów i kilka przedstawionych»osób trzecich«mają wkład w projekcję i budowę nadrzędnego [ ] podmiotu cyklicznego 35. A taka sytuacja nader często ma miejsce na przykład w Vade-mecum i bylibyśmy skłonni do widzenia w niej jakiegoś wariantu obcego mówcy : Zastąpił mi raz Sfinks u ciemnej skały, Gdzie jak zbójca, celnik lub człowiek biedny P r a w d! wołając, wciąż prawd zgłodniały, Nie dawa gościom tchu; * C z ł o w i e k? J e s t t o k a p ł a n b e z - w i e d n y I n i e d o j r z a ł y Odpowiedziałem mu 36. Wspomniany badacz zauważa, że każde odkryte przez czytającego cykl powiązanie konkretnego wiersza z innymi wierszami, już w zarodku wychodzi poza ten tekst i równa się zajęciu pozycji metapoetyckiej w ten sposób zachodzi projekcja danego ruchu na podmiot cykliczny 34 R. Fieguth, Rozpierzchłe gałązki. Cykliczne i skojarzeniowe formy kompozycyjne w twórczości Adama Mickiewicza, przeł. M. Zieliński, Warszawa 2002, s Tamże, s C. Norwid, Sfinks, [w:] tegoż, Vade-mecum, s Bibliotekarz Podlaski

199 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... jako jego sprawcę. Cykl tworzy własny podmiot, który równocześnie przedstawia się jako produkt progresywnej akumulacji znaczeń i sensów 37. Szukając punktu stycznego wszystkich przywoływanych cykli (także Dantego), można wskazać jeden, który wydaje się niepodważalny. W podmiocie lub bohaterze lirycznym czy ma on w sobie coś z autora, czy nie kryje się najczęściej kondycja poety. Od dawna podróż bywała źródłem inspiracji artystycznej i zachwytu. Mimo że w początkowych wierszach interesujących nas cykli trudno mówić o zachwycie czy entuzjazmie, a raczej o jakimś rozstrojeniu, to w kolejnych ulega to zmianie. Rozstrojeniu zaczyna towarzyszyć uniesienie: Obrazy XIX wieku Wyciągam ręce, padam na piersi okrętu, Zdaje się, że pierś moja do pędu go nagli: Lekko mi! rzeźwo! lubo! wiem, co to być ptakiem 38. Nad stanami jest i s t a n ó w - s t a n, Jako wieża nad płaskie domy Stércząca w chmury 39 Celui dont les pensers, comme des alouettes, Vers les cieux le matin prennent un libre essor 40. O ile Mickiewicz i Baudelaire wydają się unikać w takich sytuacjach nacechowania religijnego, o tyle u Norwida jest ono wyraźne. Ajudah, ostatni wiersz Sonetów krymskich, podnosi wartość burzy (chaosu) jako warunku poetyckiej rewelacji: 37 R. Fieguth, Rozpierzchłe gałązki, s A. Mickiewicz, Żegluga, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, s C. Norwid, Pielgrzym, [w:] tegoż, Vade-mecum, s Ch. Baudelaire, Élévation, [w:] tegoż, Kwiaty zła, s. 18. W tłumaczeniu Wisławy Szymborskiej: Szczęśliwy, czyje myśli zdolne są do lotów, / Kto z chyżością skowronka wznosi się nad chmury (Ch. Baudelaire, Wzlot, [w:] tegoż, Kwiaty zła, s. 19). Bibliotekarz Podlaski 199

200 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... Namiętność często groźne wzburza niepogody, Lecz gdy podniesiesz bardon, ona bez twej szkody Ucieka w zapomnienia pogrążyć się toni I nieśmiertelne pieśni za sobą uroni 41. Ostatni wiersz drugiego wydania Kwiatów zła Le Voyage (pol. Podróż), okazuje się jakimś negatywnym wzlotem jako hymniczne ukształtowanie idei podróży z ciemności świata ziemnego w światłość świata pozaziemskiego, do której prowadzi śmierć. Stanowi paradoksalną syntezę wniebowzięcia i upadku w przepaść piekielną 42. Zdaniem Fiegutha odpowiednikiem Podróży Baudelaire a (pod względem funkcji pełnionej w cyklu) jest Fortepian Szopena, przedostatni wiersz Vade-mecum. Podobnie jak Le Voyage, poemat ten stanowi punkt paradoksalnie kulminacyjny całego procesu inspiracyjnego, odbywającego się skrycie w trakcie cyklu, procesu nie mniej podszytego melancholią i śmiercią niż u Baudelaire a. Podobnie jak Le Voyage, poemat przyćmiewa swoim dużym rozmiarem wszystkie inne wiersze cyklu 43. W obu utworach, tak przecież różnych, uniesienie (zachwyt) sąsiaduje z uczuciami przygnębiającymi i destrukcyjnymi. Nowa podróż lub ciągła podróż, mimo przykrych wcześniejszych doświadczeń i rozczarowań, wiąże się u Baudelaire a z entuzjazmem: Si le ciel et la mer sont noirs comme de l encre, / Nos coeurs que tu connais sont remplis de rayons! 44. Nieustanne rozpoczynanie na nowo łączy się zaś u Norwida z pogwałceniem lub przezwyciężaniem osiągniętej doskonałości. Zwią- 41 A. Mickiewicz, Ajudah, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, s R. Fieguth, Podróż i problematyczny zachwyt. O dwu wątkach w Kwiatach zła Baudelaire a i w Vade-mecum Norwida, [w:] Dziedzictwo Odyseusza. Podróż, obcość i tożsamość, identyfikacja, przestrzeń, red. M. Cieśla-Korytowska, O. Płaszczewska, Kraków 2007, s Tamże, s Ch. Baudelaire, Le Voyage, [w:] tegoż, Kwiaty zła, s W tłumaczeniu Marii Leśniewskiej: Chociaż niebo i morze są czarne jak smoła, / Nasze serca ty znasz je są pełne promieni! (Ch. Baudelaire, Podróż, [w:] tegoż, Kwiaty zła, s. 345). 200 Bibliotekarz Podlaski

201 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... zek tworzenia z niszczeniem okazuje się przejawem prawa wyższego, nieubłaganego. O! Ty D o s k o n a ł e - w y p e ł n i e n i e, Jakikolwiek jest Twój i gdzie? znak Czy w F i d i a s u? D a w i d z i e? czy w S z o p e n i e? Czy w E s c h y l e s o w e j scenie? Zawsze zemści się na tobie Br a k! Piętnem globu tego niedostatek: D o p e ł n i e n i e? go boli! On r o z p o c z y n a ć woli 45. Obrazy XIX wieku Przyjmując, że nadrzędnym podmiotem cyklicznym, którego nie utożsamiamy z podmiotami poszczególnych wierszy, jest w Sonetach krymskich, Vade-mecum i Kwiatach zła poeta, możemy stwierdzić, iż funkcjonuje on w obcym sobie, a może nawet wrogim środowisku jest poetą bezdomnym, wręcz wygnańcem. W przypadku dzieł Mickiewicza i Baudelaire a potrafi jednak czasem ekscytować się podróżą lub myślą o niej, a u Norwida pozostaje najczęściej ironiczny i zgorzkniały, odczuwa niedobrowolność podróżowania. Z kolei podmiot Mickiewiczowski wydaje się bardziej harmonijny i zgodny ze sobą niż ten w Vade-mecum i Kwiatach zła, gdzie ulega jakiemuś rozszczepieniu, rozdrobnieniu na wiele projektów, zdefragmentowaniu 46, jest podmiotem błądzącym. Jednak błądzenie Baudelaire a można zawęzić do poszukiwania doskonałego, odurzającego piękna, tęsknoty za czymś odmiennym od płaskiej rzeczywistości, za czymś ekscytującym, porywającym, upajającym, uskrzydlającym. Natomiast błądzenie Norwida przypomina miotanie się pomiędzy niebem i ziemią w podążaniu za prawdą. Górnolotnych myśli nie można odmówić obu poetom, co uwidacznia się w ich sposobie widzenia świata, ale w przeciwieństwie do Baudelaire a Norwidowi zależy na tym świecie, chciałby go widzieć innym niż jest. Oto dwa pokrewne sobie fragmenty, ujawniające zarazem różnicę pomiędzy poetami: 45 C. Norwid, Fortepian Szopena, [w:] tegoż, Vade-mecum, s R. Fieguth, Podróż i problematyczny zachwyt, s Bibliotekarz Podlaski 201

202 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... [ ] m a p ę - ż y c i a gdyby kto z wysoka Kreślił jak m a p ę - g l o b u? góry i pustynie Przeniosłyby się w krótkie jedno mgnienie oka; Ocean by zaś przepadał gdzie łza drobna płynie! 47 Pour l enfant, amoureux de cartes et d estampes, L univers est égal à son vaste appétit. Ah! que le monde est grand à la clarté des lampes! Aux yeux du souvenir que le monde est petit! 48 Dwa rodzaje pomniejszenia. W wierszu Norwida spojrzenie na świat z wyższej, duchowej perspektywy pozwala uświadomić sobie znikomość spraw zaprzątających umysł człowieka i dostrzec to, co naprawdę jest ważne lub upodabnia czy zbliża ludzi do siebie (jak na przykład łza drobna, czyli cierpienie), usuwa przepaści między nimi. Tymczasem boli, że nad nimi jedna lampa zapalona, dzięki której są widoczni. Wystarcza i przyświeca wszystkim jedna i ta sama myśl stwarzanie pozoru kochającej się wspólnoty, gdyż swoją wagę ma sąd opinii publicznej 49. Co innego boli podmiot Baudelaire a i o inną lampę złudzeń chodzi. W jej świetle świat jawi się obietnicą nieskończonego szczęścia. O jego pięknie stanowi urok tajemnicy. Świat traci swą atrakcyjność, ulega po- 47 C. Norwid, Kółko, [w:] tegoż, Vade-mecum, s Ch. Baudelaire, Le Voyage, [w:] tegoż, Kwiaty zła, s W tłumaczeniu Marii Leśniewskiej: Dziecku zapatrzonemu w mapy i ryciny Ziemia zdaje się wielka jak jego pragnienia. Ach, jakże w świetle lampy ten świat jest olbrzymi! Jakże mały wydaje się w oczach wspomnienia! (Ch. Baudelaire, Podróż, [w:] tegoż, Kwiaty zła, s. 335). 49 Inaczej strofę Norwidowskiego Kółka interpretuje Gomulicki: [ ] w życiu oczywiście w życiu całej ludzkości na pierwszy plan wysuwają się elementy trudu i walki (»góry«) oraz jałowości i osamotnienia (»pustynie«), na ostatnim zaś znajdują się elementy uczucia, ściślej zaś: współczucia dla bliźnich (»łza«) (J. W. Gomulicki, dz. cyt., s. 809). Na temat Kółka napisano sporo. Por. A. Kowalska, Wiersze Cypriana Kamila Norwida, Warszawa 1978, s ; S. Rzepczyński, Kółko Cypriana Norwida, [w:] Czytając Norwida. Materiały z konferencji poświęconej interpretacji utworów Cypriana Norwida zorganizowanej przez Katedrę Filologii Polskiej WSP w Słupsku, pod red. S. Rzepczyńskiego, 202 Bibliotekarz Podlaski

203 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... mniejszeniu, skarleniu ( Le spectacle ennuyeux, pol. nudne widowisko ), a może zohydzeniu czy zepsuciu wraz z upływem czasu, w miarę postępującego podróżowania przez życie. Szukanie nieskończoności w skończoności, ciągłych (wiecznych) upojeń i zachwytów przynosi rozczarowanie, ma bowiem swój kres. Stąd pragnienie wykroczenia poza świat, ku nowej tajemnicy, a tym samym nowemu pięknu (urok nowości). W cyklach Mickiewicza, Norwida i Baudelaire a można widzieć dzieje duszy artysty przedstawione jako podróż o zaprojektowanym z góry porządku. Taki sposób czytania wydaje się zresztą możliwy w przypadku prawie każdego cyklu poetyckiego. Byłaby to zatem cecha niezbyt specyficzna dla omawianych zbiorów. Jeżeli cykl jest zaplanowanym ciągiem wierszy, mającym swoją ramę kompozycyjną (początek i koniec), to oznacza, że stanowi coś na kształt wspomnień, a nie spontaniczną relację z pokonywanej aktualnie drogi czy reakcję na bieżące przeżycia (w takiej sytuacji koniec musiałby być nieprzewidywalny). W ostatnim wierszu Sonetów krymskich sugeruje się, że twórczość ( nieśmiertelne pieśni ) to efekt minionej namiętności, która Ucieka w zapomnienia pogrążyć się toni 50, czyli to, co pozostało na brzegu ( muszle, perły i korale ) po przeszłej fali. Pierwszy numerowany wiersz Vade-mecum, zaczynający się słowami [Klaskaniem mając obrzękłe prawice], podpowiada, jak traktować cykl Norwida, mianowicie jako pamiętnik artysty / [ ] Obłędny! ależ wielce rzeczywisty! 51. Natomiast w wierszu Finis, jednym z ostatnich w zbiorze, o Vade-mecum mówi się, że jest Złożone ze s t u perełek nawlekłych / Logicznie w siebie jak we łzę łza wciekłych 52. Obrazy XIX wieku Słupsk 1995, s ; M. Inglot, W kręgu Norwidowskiego Kółka. (Analiza intertekstualna), Język Polski w Szkole Średniej , z. 4, s ; M. Inglot, Krajowe konteksty Norwidowego Kółka, [w:] Muzy i Hestia. Studia dedykowane Profesor Ludwice Ślękowej, pod red. M. Cieńskiego i J. Sokolskiego, Wrocław 1999, s (przedruk [w:] tegoż, Drogami pielgrzyma. Studia i artykuły o twórczości czwartego wieszcza, Lublin 2007, s ); M. Śliwiński, Kółko czyli o rozpadzie wspólnoty chrześcijańskiej, [w:] tegoż, Romantyzm, Piotrków Trybunalski 2000, s ; J. Puzynina, Kółko po raz n-ty, Studia Norwidiana t ( ), s A. Mickiewicz, Ajudah, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, s C. Norwid, [Klaskaniem mając obrzękłe prawice], [w:] tegoż, Vade-mecum, s Tenże, Finis, [w:] tegoż, Vade-mecum, s Bibliotekarz Podlaski 203

204 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... Cykle liryczne Mickiewicza, Norwida i Baudelaire a można zatem uznać za powtórzenie bądź ponowne przeżycie podróży już odbytej (rzeczywistej lub mentalnej) rejestr przystanków, budowlę z klocków, które powstały w różnych momentach, ale które tworzą jednak jako całość nową jakość, sznur korali czy pereł zlewających się w jednolity, przemyślany ciąg, zupełnie nowe dzieło. Bibliografia Adamski J., Historia literatury francuskiej. Zarys, wyd. 3 popr. i rozsz., Wrocław Baudelaire Ch., Kwiaty zła, wybór M. Leśniewska i J. Brzozowski, red. i posłowie J. Brzozowski, przeł. Z. Bieńkowski [i in.], [wyd. dwujęzyczne], Kraków Feliksiak E., Ukryta struktura Vade-mecum, [w:] Norwid a chrześcijaństwo, red. J. Fert, P. Chlebowski, Lublin 2002, s Fert J., Poeta sumienia. Rzecz o twórczości Norwida, Lublin Fert J. F., Norwid poeta dialogu, Wrocław Fieguth R., Podróż i problematyczny zachwyt. O dwu wątkach w Kwiatach zła Baudelaire a i w Vade-mecum Norwida, [w:] Dziedzictwo Odyseusza. Podróż, obcość i tożsamość, identyfikacja, przestrzeń, red. M. Cieśla-Korytowska, O. Płaszczewska, Kraków 2007, s Fieguth R., Rozpierzchłe gałązki. Cykliczne i skojarzeniowe formy kompozycyjne w twórczości Adama Mickiewicza, przeł. M. Zieliński, Warszawa Fieguth R., Vade-mecum Cypriana Norwida w kontekście Wiktora Hugo i Charles a Baudelaire a, [w:] tegoż, Gombrowicz z niemiecką gębą i inne studia komparatystyczne, Poznań 2011, s Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, przekł. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, wybór il. i komentarz T. Łozińska, Warszawa Furmanik S., Ze studiów nad sonetami Mickiewicza, [w:] tegoż, Słowo i obraz, słowo wstępne E. Balcerzana, Poznań 1967, s Gomulicki J. W., Komentarz, [w:] C. Norwid, Dzieła zebrane, oprac. J. W. Gomulicki, t. 2: Wiersze. Dodatek krytyczny, Warszawa 1966, s Bibliotekarz Podlaski

205 Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... Inglot M., Krajowe konteksty Norwidowego Kółka, [w:] Muzy i Hestia. Studia dedykowane Profesor Ludwice Ślękowej, pod red. M. Cieńskiego i J. Sokolskiego, Wrocław 1999, s (przedruk [w:] tegoż, Drogami pielgrzyma. Studia i artykuły o twórczości czwartego wieszcza, Lublin 2007, s ). Inglot M., Opus magnum Norwidowskiej liryki. Rzecz o Vade-mecum, [w:] tegoż, Wyobraźnia poetycka Norwida, Warszawa 1988, s Inglot M., W kręgu Norwidowskiego Kółka. (Analiza intertekstualna), Język Polski w Szkole Średniej , z. 4, s Kamionka-Straszakowa J., Zbłąkany wędrowiec. Z dziejów romantycznej topiki, Wrocław Warszawa Kraków Kołaczkowski S., Ironia Norwida, [w:] tegoż, Dwa studia. Fredro, Norwid, Warszawa 1934, s Kowalska A., Wiersze Cypriana Kamila Norwida, Warszawa Lisiecka A., O baudelairyzmie Vade-mecum, Twórczość 1968, nr 3, s (przedruk [w:] tejże, Norwid poeta historii, Londyn 1973, s ). Lyszczyna J., Vade-mecum Cypriana Norwida romantyczny cykl dygresyjny, [w:] Semiotyka cyklu. Cykl w muzyce, plastyce i literaturze, pod red. M. Demskiej- Trębacz, K. Jakowskiej i R. Siomy, Białystok 2005, s Mickiewicz A., Dzieła, komitet red. Z. J. Nowak [i in.], t. 1: Wiersze, oprac. Cz. Zgorzelski, Warszawa Morawski K., Dante Alighieri, Warszawa Norwid C., Dzieła wszystkie, t. 3: Poematy, cz. 1, oprac. S. Sawicki, A. Cedro, Lublin Norwid C., Vade-mecum, oprac. J. Fert, Wrocław Puzynina J., Kółko po raz n-ty, Studia Norwidiana t ( ), s Richard J.-P., Głębia Baudelaire a, [w:] tegoż, Poezja i głębia, przekł. i posłowie T. Swoboda, Gdańsk 2008, s Rzepczyński S., Kółko Cypriana Norwida, [w:] Czytając Norwida. Materiały z konferencji poświęconej interpretacji utworów Cypriana Norwida zorganizowanej przez Katedrę Filologii Polskiej WSP w Słupsku, pod red. S. Rzepczyńskiego, Słupsk 1995, s Siwiec M., Ze stygmatem romantyzmu. O Norwidzie i Baudelairze z perspektywy nowoczesności, Teksty Drugie 2014, nr 4, s Stefanowska Z., Pisarz wieku kupieckiego i przemysłowego, [w:] tejże, Strona romantyków. Studia o Norwidzie, Lublin 1993, s Obrazy XIX wieku Bibliotekarz Podlaski 205

206 Obrazy XIX wieku Grzegorz Igliński, Romantyczne bycie w drodze. O cyklach-podróżach... Śliwiński M., Kółko czyli o rozpadzie wspólnoty chrześcijańskiej, [w:] tegoż, Romantyzm, Piotrków Trybunalski 2000, s Śliwiński M., Romantyzm jako afirmacja heterogeniczności, [w:] tegoż, Czytając romantyków, Zielona Góra 1997, s Thibaudet A., Historia literatury francuskiej. Od Rewolucji Francuskiej do lat trzydziestych XX wieku, przekł. J. Guze, Warszawa Wantuch W., O poetyce cyklu lirycznego, [w:] Miejsca wspólne. Szkice o komunikacji literackiej i artystycznej, pod red. E. Balcerzana i S. Wysłouch, Warszawa 1985, s Bibliotekarz Podlaski

207 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich* Uniwersytet w Białymstoku Czy romantycy nie lubili dzieci? Streszczenie: Dziecko w literaturze romantycznej nie jest tylko bohaterem, ale tematem wzbudzającym zainteresowanie z powodu niejednoznacznych skojarzeń, budzącym ciekawość, a nierzadko lęk. Powodem wzbudzanych przez dziecko emocji jest wielki potencjał znaczeń wpisany w symboliczne funkcje takiego bohatera. Romantyczne dziecko zawiera cechy wyraźnie ambiwalentne: wrażliwość, niewinność, naiwność, czystość, życie, nadzieję oraz inne wartości, zrównoważone jednakże cechami budzącymi lęk. Może posiadać demoniczny rys, piętno śmierci, klątwę, nosić w sobie chorobę, a wszystko to przypomina o niejednorodnej naturze człowieka. Dziecko może być w romantyzmie emanacją sił diabelskich, których człowiek nie potrafi rozpoznać, a nieświadomie im ulega. W wielu utworach dziecko pełni rolę alter ego dorosłego, wskazując jego mroczną stronę egzystencji, ukazując niewygodną i niechcianą prawdę o naturze człowieka. Słowa-klucze: dziecko, romantyzm, XIX wiek, Children Studies * Krzysztof Korotkich dr, adiunkt w Katedrze Badań Filologicznych Wschód Zachód Uniwersytetu w Białymstoku, badacz literatury romantyzmu; autor monografii Wyobraźnia apokaliptyczna Juliusza Słowackiego. Obrazy wizje symbole (Białystok 2011). 207

208 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? Didn t Romantics Like Children? Summary: A child in Romantic literature is not just a character but a subject which stimulates common interest because of its ambiguous associations, stirring curiosity and, often, anxiety. These emotions are caused by the enormous potential of meanings imprinted in the symbolic functions of such a character. A Romantic child is clearly ambivalent: sensitivity, innocence, naivety, purity, life, hope (and other) are counterbalanced by the features that give rise to anxiety. A child may have demonic features, a death stamp, a hidden sickness, or it may be cursed. All that should remind the readers about an inherent ambiguity of human nature. A child in Romanticism may be an emanation of diabolic forces, which are difficult to recognise, but which people often succumb to. In numerous texts of this period, a child is an alter ego of adults, showing a dark side of their lives, and unwanted truth about human nature. Keywords: Children, Romantic era, Children Studies Pytanie postawione w tytule może się wydawać prowokacją, gdyż to właśnie romantyzm zdołał przywrócić literaturze i sztuce miejsce właściwe dziecku jako bohaterowi, postaci coraz chętniej umieszczanej w centrum uwagi. Dziecko stało się tematem wielu utworów literackich, popularnym motywem, swego rodzaju narzędziem zdolnym wyrażać nowe idee, konstruować manifesty światopoglądowe i artystyczne. Dziecko jednak mimo niewątpliwej popularności oraz wymownej frekwencji w utworach krajowych oraz europejskich nie zdołało, poza nielicznymi przykładami, zdobyć miejsca należnego podmiotowi; większość z małych bohaterów stała się przedmiotem artystycznych, ideologicznych gier, co dodajmy wcale nie przeszkadza w ich literackim trwaniu jako bytów wzbudzających nie mniejsze zainteresowanie czytelników i badaczy. Dziecko romantyczne miało się stać przede wszystkim obrazem niewyrażalnego, miało odegrać ważną rolę przy rekonstrukcji widzialnego i niewidzialnego świata, odpowiadało bowiem za rozpoznanie rzeczywi- 208 Bibliotekarz Podlaski

209 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? stości dotychczas unikanej, zakrywanej, niewygodnej i niepasującej do kształtów wylansowanych przez epokę rozumu. Oczywiście znajdą się arcydzieła, które przekraczają granice owego, uproszczonego schematu, czego przykładem mogą być wspaniałe wiersze Teofila Lenartowicza, czy bogata twórczość pisarzy w pełni poświęcających talent problematyce dziecięcej, by przypomnieć Hansa Ch. Andersena, A. de Musseta czy wreszcie Stanisława Jachowicza. Ten ostatni potrafił skutecznie zdystansować się od retoryki oraz swoistego radykalizmu pedagogicznego Klementyny Hoffmanowej z Tańskich, która uosabiała klasyczne modele i tradycję z ducha Jana J. Rousseau. Dziecko romantyczne bez wątpienia było atrakcyjnym tematem, dlatego nie jest zamiarem poniższych rozważań walka z przekonaniem o roli, jaką odegrało ono w literaturze i sztuce XIX wieku, ale wskazanie kilku miejsc co najmniej niepasujących do tego wygodnego modelu myślenia o dziecku jako ideale poetyckim. Pisał o tym u zarania epoki Friedrich Schiller: Obrazy XIX wieku Dziecko jest dla nas uprzytomnieniem ideału, wprawdzie nie ideału niespełnionego, lecz zadanego; toteż unaocznienie sobie nie jego słabości i granic, lecz, przeciwnie, właśnie jego siły czystej i wolnej, jego nieskazitelności, jego nieskończoności jest tym, co nas wzrusza 1. Dziecko jako uprzytomnienie ideału, jako unaocznienie wartości, staje się w koncepcji niemieckiego romantyka raczej punktem odniesienia, istotnym, ale jednak jedynie narzędziem w budowaniu nowej koncepcji romantycznej wrażliwości. Potencjał zamknięty w dziecku pozwalał na eksplorowanie trudnych dotychczas i niechętnie poruszanych problemów. 2. O przełomie w postrzeganiu dziecka inspirująco pisze Philippe Ariès, śledzący motyw dziecka w sztuce, ale w kontekście przemian światopoglądu Europy od średniowiecza po wiek XIX. Badacz zwraca uwagę na to, jak długo dziecko pozostawało poza sferą postrzegania go jako czło- 1 F. Schiller, O poezji naiwnej i sentymentalnej, [w:] Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy, przeł. I. Krońska, Warszawa 1972, s Bibliotekarz Podlaski 209

210 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? wieka, na swój sposób było one skazane na trwanie bez atrybutów pełnowartościowej osoby. Powszechne stawały się deformacje bohaterów, manipulacje w zakresie właściwego ich wieku, a także samego powodu umieszczania ich w dziele malarskim czy literackim, i to nie tylko dodajmy w średniowieczu: Sztuka średniowieczna aż do mniej więcej XII wieku dziecka nie znała bądź nie usiłowała go przedstawiać. Trudno przypuszczać, by wynikało to z nieudolności czy niemocy. Należy raczej sądzić, że w tamtym świecie nie było miejsca dla dzieciństwa. Pewna miniatura ottońska z XI wieku daje nam pojęcie o deformacji, jakiej artysta poddawał ciało dziecięce; [...] Tematem jej jest scena z Ewangelii, w której Jezus prosi, by dopuszczono doń dzieci. Tekst łaciński mówi wyraźnie: parvuli. Tymczasem miniaturzysta gromadzi wokół Jezusa ośmiu prawdziwych mężczyzn pozbawionych jakichkolwiek cech dziecięcych, są tylko przedstawieni w mniejszej skali 2. Motyw wydaje się na tyle oryginalny, że nie pogardził pomysłem wykorzystania wieloznacznej symboliki dziecka Antoni Malczewski, jeden z najważniejszych romantyków, autor pierwszej polskiej powieści poetyckiej Maria z 1825 roku. W II Pieśni przepełnionego melancholią arcydzieła pojawia się postać chłopca, któremu poeta przypisał cechy starca, obciążając doświadczeniem i bólem egzystencjalnym, zdobytym przez młodego starca w czasie długich wędrówek, pielgrzymek. Puer senex dzieli się gorzką wiedzą o świecie, obnaża ze złudzeń, poucza nie jak dziecko, ale jak mędrzec, co tworzy obraz paradoksu, a dziecko staje się w konsekwencji bytem tajemniczym, przerażającym, ulokowanym na granicy światów realnego i wyobrażonego. Tuż przed apogeum wydarzeń, przed domem Marii, do której zbliża się nieuchronna śmierć, toczy się tajemniczy dialog: Moje młode pacholę gdzież to ty wędrujesz? Czy z Ziemi Świętej wracasz, że tak utyskujesz? Oh! nie ja wszystkim obcy wśrzód mojej ojczyzny 2 Ph. Ariès, Miejsce dla dzieciństwa. Odkrycie dzieciństwa, [w:] Dzieci, wybór, opracowanie i redakcja M. Janion i S. Chwin, Gdańsk 1988, t. II, s Bibliotekarz Podlaski

211 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? I Śmierć mi zostawiła czarne w piersiach blizny I świata jadłem gorszkie, zatrute kołacze To mnie ciężko na sercu, i ja sobie płaczę. A kiedy się rozśmieję to jak za pokutę; A kiedy będę śpiewał to na smutną nutę; Bo w mojej zwiędłej twarzy zamieszkała bladość, Bo w mej zdziczałej duszy wypleniono radość, Bo wpływ mego Anioła grób w blasku zobaczy. To czego chcesz, pacholę? Uciec od Rozpaczy. 3 Obrazy XIX wieku Pacholę zapowiada nieszczęście i nie uosabia żadnych cech charakterystycznych dla dziecka. Jego pojawienie się burzy spokój, zapowiada zwycięstwo zła, wpisuje się w dominantę chaosu, nie wróży dobrej przyszłości, ba! sieje wątpliwość, że taka może nadejść. Po śmierci ukochanej, wracający z wojny Wacław, zapewne wciąż zakrwawiony, nie chowa miecza, ale wskakuje na koń, by tym samym mieczem pomścić zamordowaną żonę. Towarzyszyć mu będzie nie wiedzieć czemu właśnie pacholę, które było akurat w okolicy dworku przed zbrodnią, było tam także po niej, a na koniec staje się nieproszonym towarzyszem gonitwy i zapewne mściwych zabójstw Wacława: Wtedy dobywszy miecza co świsnął, a w cięciu Srogim będzie, i w trupa zostanie ujęciu, Wyszedł i zaraz na koń a za nim usiadło pacholę. Lecz któż był ten człek mały z okiem zapłakanem? Czy Duchem jego losu? Aniołem? Szatanem? Czy szczerze drażni męki, lub smutek z nim dzieli? Nie wiem objął rycerza, i w czwał polecieli. 4 Pacholę może być kojarzone z nieszczęściem, antycypuje tragiczne wydarzenia, ale czy rzeczywiście jest jedynym dzieckiem w powieści 3 A. Malczewski, Maria. Powieść ukraińska, wprowadzenie H. Krukowska i J. Ławski, Białystok 1995, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 211

212 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? Malczewskiego? Poeta nie pokazuje innych dzieci, i jest to celowy zabieg, gdyż właśnie ich nieobecność może budzić ciekawość. Absencja potencjalnych, jakichkolwiek dziedziców tego świata jest symboliczna i ma wywoływać lęk przed przyszłością. Jeśli w przedstawionym świecie nie ma dzieci, jeśli nie mają ich młodzi małżonkowie, to czy nie może to być zapowiedź schyłku, nadchodzącego kresu rodu, narodu, może nawet ludzkości? Bohaterowie skazani są na wojny, na walkę z podstępną i wszechobecną śmiercią, zamiast wychowywać młodzież do lepszego świata. Brak dzieci w przedstawionej historii to koncept autora, polegający na tym, by zakrywając ślady młodości, milcząc o dzieciach, zapytać czytelnika o wymowne braki w krajobrazie, szczególnie po spektakularnym zjawieniu się chłopca-starca? Wielka miłość Wacława i Marii, stawiająca czoła nie tylko niechęci rodzica młodego rycerza, ale być może i samego Boga, u którego magnat szukał ślubów rozwiązania w Rzymie, miałaby znamiona zwycięstwa właśnie wtedy, gdyby wydała owoce, dziecko... Brak dziecka w wyobrażonym świecie podkreśli poeta wyostrzeniem tragicznego akcentu w scenie, w której Wacław wchodzi do pokoju by obejrzeć zwłoki ukochanej: Na nierozesłanym łożu, w żałobnej odzieży, Rozciągnięta niewiasta uśpiona tam leży; Ale jej snu twardego Wygoda nie pieści; I jakby nagłą przerwą gwałtownych boleści, Jeszcze w jej sinej twarzy cierpienie zostało, Choć spokojne, bez ruchu, wyprężone ciało: I długie jej warkocze spadały w nieładzie, Nie w takim, w jakim Miłość śpiące wdzięki kładzie; I smutnie się nadęła wysileniem tłusta, [...] To młoda śliczna Maria rycerz przed nią stoi Przyniosł jej ziemskie szczęście i czegoż się boi? To młoda śliczna Maria? oh! jakże zmieniona! Czy już się będzie robak tulić do jej łona? 5 5 Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

213 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? Zamiast radości, które mógłby małżonkom sprawić zaokrąglony w czasie ciąży brzuch Marii, perwersja losu każe znosić niespełnionemu ojcu widok nienaturalnie wyprężonego ciała kochanki, patrzeć na jej wymowne nadęcie. Nadęty brzuch Marii nie obiecuje wrzawy, szczęścia, chichotu radosnego dziecka, zapowiada ból rozstania i żałobę; kobieta nie wyda z siebie życia, ale wbrew marzeniom i planom stanie się żerem dla robaków symbolu śmierci, przemijania. Gdyby Maria nie była martwa, jej wzdęte ciało mogłoby opowiadać o nadchodzącym szczęściu, o rodzinie, wreszcie też o kwitnącej ojczyźnie. Poeta przekreśla jednak wizję nadziei, czyniąc wobec przyszłości brutalnie gorzką aluzję. Robak tulący się do jej łona ironicznie zastępuje i kochanka, i dziecko, które przecież nigdy nie będzie się w tym łonie rozwijać. Kochanek nigdy już nie przytuli pięknego do niedawna ciała, miłość nie będzie kwitła, a rozsypie się jak suchy kwiat zatryumfuje robak. Jeśli w rzeczywistości przedstawionej przez Malczewskiego pojawia się dziecko, to już zestarzałe, jeśli powstaje rodzina, to tylko na chwilę, z góry skazana nawet przez najbliższych! na tragiczne rozstanie 6. Obrazy XIX wieku 3. Aluzją literacką chętnie posługiwał się nie tylko Antoni Malczewski, można ją znaleźć jako sprawny zabieg oczywiście w innych arcydziełach romantyzmu, w ciekawy sposób używa aluzji w Balladynie Juliusz Słowacki. W dramacie tym dzieci pojawiają się nie jako słodkie, delikatne, niewinne istoty, ale jako byty kłopotliwe, budzące lęk lub nawet jako złośliwe i agresywne, wtedy, gdy atakują Grabca 7. W dramacie przenik- 6 Obraz Marii leżącej na łożu-katafalku w kontekście malarskich inspiracji Caravaggiem mistrzowsko interpretuje J. Ławski w rozdziale Liryczny caravaggionizm Marii Malczewskiego, [w:] Bo na tym świecie Śmierć. Studia o czarnym romantyzmie, Gdańsk 2008, tu zwłaszcza interesujące refleksje: Eros małżeńskiego pożądania przeobraża się w odrazę tanatycznej pułapki, sideł losu. Anioł przepoczwarza się w upiora-topielicę, czyli»upiorzycę«o przymrużonych, szklistych oczach. Śmierć, a nie piękna Maria, Thanatos, a nie szczęście ciał i duchów, zapraszają do małżeńskiego łoża. Ten kompleks idiosynkratycznych wyobrażeń kulminuje w wizji pocałunku, który nie budzi Marii jak baśniowej królewny ze snu śmierci, lecz napotka zimne, zwisające ciało, usta śmierci (s. 118). 7 Na temat niedobrego dziecka w literaturze XIX wieku obszernie pisze Magdalena Jonca, przywołując twórczość Mickiewicza, Krasińskiego, Norwida i innych romantyków. Zob. tejże Enfantes terribles. Dzieci złe, źle wychowane w literaturze polskiej XIX Bibliotekarz Podlaski 213

214 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? niętym śmiercią w istocie jednak niewiele osób ginie na oczach widza, jest to widowisko, w którym zbrodnie popełniane są z równą intensywnością w głowie bohaterów. Balladyna jest architektem wielu zbrodni, także własnej śmierci, zanim jednak się one wydarzą, bohaterka popełnia je wszystkie w swojej głowie. Jedna ze zbrodni nie została mimo to przez poetę opisana, ale podsunął ją autor jako możliwą, jako kolejny projekt zbrodniarki. Wcale nie musimy oglądać zabijania nienarodzonego dziecka, by się pojawiła myśl o Balladynie planującej jego zgładzenie, zupełnie jak to zrobił biblijny Herod. W przekonaniu, że jej władza jest zagrożona, zaszczuta własnymi myślami, Balladyna projektuje możliwe sposoby zapobieżenia upadku swego królowania i rozważa (akt V, sc. V): BALLADYNA Skończ także ze starcem, Co mięszka w celi a nas tylko dwoje Będzie wiedziało. KOSTRYN Ty ciężarna; troje. BALLADYNA Jak to? i dziecko noszone w żywocie Będzie wiedziało? Idź! W biednej istocie Nie urodzonej taka tajemnica. Ty się naigrawasz? Jeśliby tak było, Jak ty powiadasz, czy ja szalenica Porodzić żywe? Lecz nie będzie żyło, Dziecko nic nie wie... wieku, Wrocław 2005: Obróciwszy w mit dziecko i idealizując dzieciństwo, romantyzm podawał zarazem tę mitologizację w wątpliwość, kwestionował ją, grzęznąc w monstrualnych ambiwalencjach, których nie zdołał przezwyciężyć (s. 87). Zaprzedane złu, demoniczne dziecko było odkryciem romantyzmu, choć w polskiej wersji wybielało,»przeanieliło się«w mesjańskiej, genezyjskiej ofierze (s. 102). 214 Bibliotekarz Podlaski

215 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? KOSTRYN Niechaj moja lwica Spać się położy i zbudzi się świeża Do nowych czynów, w przyłbicy rycerza 8. Obrazy XIX wieku Zadziwiające jest nawet nie to, że Balladyna w katowskim odruchu mówi o śmierci swego dziecka, ale przede wszystkim to, że dziwi się nad własną ciążą; zupełnie jakby zapomniała, że jest w ciąży. Przypomina jej o tym Kostryn, mówiąc Ty ciężarna, zaraz po tym przestraszona królowa zapyta go, a może samą siebie, słowami Jak to?, co miałoby znaczyć, że nie wie, że nie pamięta, a może o swojej ciąży wolałaby zapomnieć. W głowie kobiety zalęgła się straszliwa myśl o dziecku, które mogłoby kiedyś zagrozić jej panowaniu, odebrać władzę, złoto, wyjawić tajemnicę popełnionych zbrodni. To oczywiście absurdalna myśl, ale tym mocniej wybrzmiewa w dramacie, wybija się na czoło tych momentów węzłowych akcji, które tworzą ostateczne wrażenie i pamięć tragicznego krajobrazu. Plan zamordowania dziecka dzieje się w przestrzeni wydarzeń potencjalnych, pozornych, nie zdąży czytelnik zobaczyć najpotworniejszego z wszystkich czynów Balladyny. Mimo tego przecież siła oddziaływania wymyślanej zbrodni nie jest mniejsza od widoku wbijanych w ciało noży. Przypomnijmy, że nawet pierwsza zbrodnia, którą popełnia Balladyna, zamordowanie własnej siostry, nie jest przez Słowackiego opisana wprost, ale poprzez ciąg aluzji i domysłów. Nie widzimy krwi lejącej się z otwartego nożem ciała Aliny, ale rozsypane po całej polanie maliny, które oczywiście pełnią rolę ekwiwalentu krwi siostrzanej. Poeta doskonale wie, że silniejszy jest obraz stworzony w głowie przez samego czytelnika, niż ten, który on by nakreślił ograniczając się do jedynego rozwiązania. Maliny rozsypane w lesie symbolizują krew, która się rozprzestrzenia daleko poza miejsce zbrodni, a dziecko Balladyny, któremu matka narodzić się nie pozwoli, opowiada o świecie, który nie ma przyszłości, który chyli się ku upadkowi. W Balladynie dzieci pojawią się jeszcze dwukrotnie; w I akcie Pustelnik opowie o zabójstwie swoich dzieci, zaś w III akcie autor przedstawi je jako istoty szydercze, złośliwe, są również świadkami spalenia chaty 8 J. Słowacki, Balladyna. Tragedia w pięciu aktach, [w:] Dzieła, pod red. J. Krzyżanowskiego, t. VII, Dramaty, oprac. M. Grabowska, Wrocław 1959, s Bibliotekarz Podlaski 215

216 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? Wdowy. W rozmowie z Kirkorem, na początku dramatu, Pustelnik skarży się na swój los, narzeka na zło, którego stał się ofiarą: Miałem dziatek troje, Nocą do komnat weszli brata zbóje, Różyczki moje trzy z łodygi ścięto! Dziecinki moje w kołyskach zarżnięto! Aniołki moje! wszystkie moje dzieci! (akt I, sc. I, w ) Zbrodnię wyznaną przez tragicznego ojca Kirkor natychmiast porównuje do plagi biblijnej, nadając jej charakter czynu ponadczasowego, ponadlokalnego: Bezprawie gorzej od Mojżesza plagi Kala tę ziemię i prędzej się szerzy; Popiel, skalany dzieci krwią niewinną, Niegodny rządzić tłumowi rycerzy. Niech więc się stanie, co stać się powinno, Pod okiem Boga, na tej biednej ziemi. (akt I, sc. I, w ) Poeta demaskuje w powyższej scenie coś więcej, niż tylko ponure dzieje piastowskiego króla, pokazuje drugie dno barwnej narracji; tragiczna opowieść nie przybliża przecież prawdy ani o dzieciach, ani o mordercach, nie ukazuje sensu wywołanej historii, ale przenosi narrację na plan wydarzeń mitycznych. To, co miało się stać upamiętnieniem dziejów zdetronizowanego władcy, zamienia się w dzieje bajeczne, w przypomnienie furii Faraona i plag, które zesłał na niego przez Mojżesza sam Bóg. Popiel miał szansę na ocalenie siebie i utraconych dzieci w pamięci Kirkora, ale obaj nie skorzystali z okazji wydobycia i zachowania imion, tożsamości Króla i jego rodziny, zgodził się natomiast Popiel na znikanie w oceanie anonimowych, symbolicznych bytów, pozwolił zniknąć swoim dzieciom na dobre. Dzieci zostały przypomniane przez Popiela bez imion, brutalny czyn natomiast porównał on do ścinania kwiatów... Eufemizm mógłby tu być próbą ucieczki od problemu, niekoniecznie zaś usprawiedliwianiem historii, jednak zadziwiać może nie mniej łatwość urwania wątku, zmiany tematu 216 Bibliotekarz Podlaski

217 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? z oni na ja. Podkreślił to Słowacki w nieprzypadkowym rymie: wszystkie moje dzieci! [...] / Ja... Król Popiel trzeci.... To, co wydobył z czeluści swojej pamięci, to nie twarze czy imiona dzieci, ale piękny eufemizm trzy różyczki zerżnięte mieczem brata. Kwiaty w dramacie Słowackiego wielokrotnie zastępują widok ścinanych głów, zupełnie jak maliny stają się ekwiwalentem przelanej przez Balladynę krwi. Chciałoby się wierzyć, że Pustelnik chce być po prostu delikatny, że uprawia narracyjną ekwilibrystykę, by nie przestraszyć, nie obrzydzić, nie skonfrontować siebie i rozmówcy z istotą rzeczywistości z prawdą. Trudno jednak w to uwierzyć, zwłaszcza w nieprzemijającą miłość do własnych dzieci, w żałobę, w pełnienie przezeń roli ojca. Pustelnik uciekł tak samo od tronu, korony, państwa, jak i od rodziny, dzieci, a nawet własnej tożsamości, wymownie zmieniając imię. Dzieci dla niego teraz to jedynie wspomnienie utraconej władzy, część krajobrazu, który majaczy smutno z niedobrej przeszłości. Nie tylko w Balladynie Słowacki wykorzystuje dzieci, by podkreślić zawiłości historii oraz mroki natury człowieka, równie ciekawe wydają się obrazy nakreślone w Śnie srebrnym Salomei. W dramacie tym poeta wzmacnia tragedię domu Gruszczyńskich widokiem ściętych dziecięcych główek, które oprawcy zatknęli na tyczkach, budząc tym samym i rozpacz, i bezradność, ale też potrzebę zemsty: Obrazy XIX wieku Te główki, które wiatr piecze; Wszakże to resztki człowiecze! Których świętościom ubliża Pogrzeb taki bez szacunku, Takie urąganie z ciałek; Taki mięsiwa kawałek, Ten z Boskiego wizerunku Łachman zatknięty na dzidę, I na strach pokazywany, Oczom ludzkim na ohydę, Berberysem krwi skapany, Którego kruk kozakom zazdrości. 9 9 J. Słowacki, Sen srebrny Salomei, akt III, w Bibliotekarz Podlaski 217

218 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? Wszakże to resztki człowiecze to konstatacja, która jest wołaniem o prawo do pochówku zamordowanych dzieci, ale między wierszami zamknął Słowacki coś więcej, trudno nie zauważyć bowiem ironicznego przypomnienia, że dzieci są ludźmi. Zupełnie, jakby bez takiej refleksji nie było to już oczywiste, jakby należało powracać do truizmów, upominać się o utracony status zbezczeszczonych istot. Pod zasłoną rytualnego żalu kryje się coś więcej przenikliwe odkrycie poety, że dziecko można z łatwością sprowadzić do roli kawałka mięsiwa czy łachmana ludzkim oczom na ohydę. Może dlatego w scenie iście apokaliptycznej zagłady, którą Słowacki buduje w swojej pierwszej powieści poetyckiej Żmija, gdy świat chowa się pod nieprzebranym rozlewiskiem, tak, że nie widać kresu potopu, punktem kulminacyjnym wydarzeń tragicznych będzie utonięcie dzieci: A w czajce dwoje płynęło dzieci. Łódka z pianami w głazy się wciska, A pod nią otchłań pieni się, burzy Te dzieci połkną dnieprowe fale! Młodsze chwyciło za kwiecie róży, Co się po nagiej zwieszała skale; I padło w przepaść z gałązką kwiatu. Starsze po sosnach pnie się na głazy, Na próżno ręce podaje bratu Słyszy huk fali i obłąkane, Mając na ustach modlitw wyrazy, Rzuca się z krzykiem w przepaść i pianę. 10 Dziecko skojarzone ze śmiercią, z okrucieństwem, sprofanowane i ogołocone z człowieczeństwa jest znakiem bardzo wymownym, należy jednak wyraźnie podkreślić, że to nie dziecko jest najważniejsze w tak tragicznym opisie, ale diagnoza rzeczywistości, miara okrucieństwa wypełniającego świat. Dziecko określa stopień rozstrojenia świata, intensywność jego rozpadu. Jest swego rodzaju narzędziem, środkiem wzmacniającym wyrażane spostrzeże- 10 J. Słowacki, Żmija. Romans poetyczny z podań ukraińskich w sześciu pieśniach, w Bibliotekarz Podlaski

219 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? nia i idee autora, zupełnie jakby pisarz odnajdywał w dziecku utraconą moc języka, gwarancję dotarcia do znieczulonych z nową, większą siłą przekazu. Odhumanizowane dzieci nie są w dziele literackim celem samym w sobie, ale głoszą prawdę o dorosłych, odzwierciedlają w przyswajalny sposób to, co dorosły skrzętnie chciałby skryć, oddalić, zapomnieć niewygodną prawdę o tym, że świat jest marzony przez dzieci, a urządzany przez dorosłych, że zbyt łatwo dorośli tracą wraz z wrażliwością język i tożsamość. Drogą powrotu do siebie prawdziwego, pozbawionego maski, jest powrót do utraconego stanu dzieciństwa, do naiwności i świeżości patrzenia, a przede wszystkim powrotu do harmonii z naturą. Obraz dziecka zwłaszcza doświadczonego chorobą, śmiercią ma wzbudzać szczególną wrażliwość, odbudowywać człowieka w człowieku: Obrazy XIX wieku Wrażliwość na naturę uświadamiają człowiekowi sentymentalnemu dzieci one bardziej niż jakiekolwiek inne przedmioty natury, bowiem jako związane z człowiekiem z istoty swej niejako skłaniają go do refleksji nad sobą samym i nad tym, co jest w nim zaprzeczeniem naturalności. Widok dzieci wzrusza człowieka sentymentalnego, bowiem przypominają mu one jego utraconą naturę, a zarazem wskazują ją jako ideał doskonalenia w kulturze, w historii 11. Dziecko miało jednak stać się nie tylko drogą powrotną do natury, w wielu utworach zostało z naturą skojarzone, budząc tym samym niejednoznaczne uczucia niezrozumienie lub lęk. Najbardziej rozpowszechnione kreacje to syn z ballady Goethego Król Olszyn, Karusia z Romantyczności Mickiewicza, albo dzieci z IV części Dziadów czy z Godziny myśli 12. Łączy je niepokojąco wielka wrażliwość oraz nadludzkie zdolno- 11 A. Kubale, Dziecko romantyczne. Szkice o literaturze, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1984, s Autorka klasycznej już książki o dziecku romantycznym porządkuje typy dziecięcych bohaterów literackich oraz wskazuje liczne role, jakie mieli do odegrania poza oczywiście tą dosłowną. O dziecku jako przedmiocie, a właściwie jako lalce, obszernie pisze G. Leszczyński, poświęcając wiele uwagi również znaczeniom przedmiotowego przedstawiania małych bohaterów w literaturze XIX wieku: Lalka zrazu odzwierciedlała dorosłego, a potem dziecko, by w końcu sprowadzić owo dziecko do roli lalki (Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze drugiej połowy XIX i w XX w., Warszawa 2006, s. 50). 12 O niepewności ontologicznej, dwóch wizjach świata oraz popularności ballady Goethego interesująco wspomina J. Górski w książce Dziecko w literaturze, Częstochowa Autor nazywa Króla Olszyn przebojem epoki, a w widzeniach dziecka dostrzega ideologię epoki. Bibliotekarz Podlaski 219

220 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? ści percepcji, widzą przecież więcej, a zwłaszcza to, czego nie chcą oglądać dorośli. Są przykładem bohaterów wykorzystanych przez autora do tego, by nieśli manifesty, idee i programy. Dziecko widzi w romantyzmie na wiele sposobów, najmniej oczywiście korzysta z oka, dominują pozazmysłowe sposoby poznawania świata. Do nich należy ponadto umiejętność poznawania zaświatów, stają się medium pośredniczącym między sferą rozumu i czucia. Wydawałoby się, że to zaszczytna rola, warta pozazdroszczenia, odwołuje się do takiej koncepcji także Anna Kubale w słowach: Dziecko, byt najbliższy świętości, jawiło się romantykom jako symbolizacja Bożego dziecięctwa człowieka szukającego kontaktu z absolutem [...]. Doktryna pojednania, kosmosu, która w przełomie wiązała dziecko z naturą, teraz objawiała się w jego związku z niebem, choć przecież zgodnie z wielogłosowością romantycznych idei już w obrębie prądu podjęty został dialog ze zmitologizowaną mistyczno-mesjanistyczną postacią dziecka 13. Jednakże trudno analizując poszczególne przykłady dzieci-bohaterów nie zauważyć wpisanego w pozornie wysoką pozycję w hierarchii czegoś, co można nazwać stygmatem, znamieniem skazującym je na ostatecznie tragiczny wymiar. Czy można bowiem zazdrościć Orciowi z Nie-Boskiej komedii nadprzyrodzonego talentu poetyckiego, zwłaszcza, że jest skutkiem przekleństwa rzuconego nań przez własną matkę? W obraz romantycznego dziecka wpisane są cechy wyraźnie ambiwalentne, mieszczą się w nim zarówno wrażliwość, niewinność, naiwność, czystość, siła życia, nadzieja oraz wiele innych wartości, ale pod gładkim licem kryją się równie liczne cechy budzące lęk 14. Demoniczny rys, 13 Tamże, s. 30. Na temat mitologizacji dzieciństwa w literaturze współczesnej, dziedziczącej topos dzieciństwa romantycznego, pisze obszernie Anna Szóstak w Między mitem a rzeczywistością. Topos dzieciństwa w prozie polskiej po roku 1989, Zielona Góra 2012: Świat wraz z końcem dzieciństwa przestaje być jednoznaczny, a wartości przejrzyste, ono samo jednak pozostanie już na zawsze drogowskazem i symbolem rzeczywistości doskonałej w swej skończoności i pięknie, rzeczywistości, w której ludzie żyją w harmonii ze sobą i światem (s. 84). Zob. również tejże: W poszukiwaniu tożsamości. Liryczne horyzonty mitu dzieciństwa w poezji polskiej drugiej połowy XX wieku, Zielona Góra 2007: Mit dzieciństwa to próba zbadania granic własnego ja, rodzaj gry, której reguły w każdym wypadku ustalane są indywidualnie (s. 14). 14 Niewykluczone, że właśnie do romantycznych kreacji dziecka odwoływali się autorzy współczesnych horrorów, wyjątkowo mocno oddziałujących zarówno poprzez język literacki, jak 220 Bibliotekarz Podlaski

221 Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? piętno śmierci, klątwa lub co najmniej choroba towarzyszą młodym bohaterom, przypominając o niejednorodnej naturze człowieka, zmąconej działaniem sił diabelskich, a może innych, których człowiek rozpoznać nie potrafi, a nieświadomie im ulega. Czy romantycy nie lubili dzieci? Może nawet lubili, może się nimi fascynowali, mogli obdarzać je zainteresowaniem, a także się inspirować. Pewne jest to, że wykorzystywali obraz ich niewinności do kreowania ekspresywnych obrazów, powoli rozładowujących swój potencjał, wraz z rozpoznawaniem owej podwójności małych bohaterów, niejednoznaczności. Gen zła, którego nosicielami są romantyczne dzieci, nie byłby jednak w stanie ujawnić się i rozwinąć, gdyby nie oddziaływanie dorosłych, otwierających w dziecku przestrzenie mroczne, skazując je na rezonowanie z siłami nocy. Jeśliby romantycy mieli nie lubić dzieci, to za to, że przypominały im o ich własnej naturze, burzyły wewnętrzny spokój, błogość, naruszały azyl bezpiecznych myśli. Dziecko w literaturze romantyzmu stało się symbolem najbardziej skrytych myśli, pragnień, zamiarów człowieka, tych prawdziwych, które wcale nie muszą pokrywać się z wypowiadanym słowem czy z kreślonym gestem. Dziecko jest odbiciem prawdy o kondycji duchowej dorosłego, ukazuje to, czego człowiek nie chce lub nie potrafi dostrzec, a spotkanie z prawdą może budzić sprzeciw, zdziwienie, albo lęk. Obrazy XIX wieku też przez obraz filmowy. Klasycznym już przykładem może być kanon filmów z dzieckiem w roli głównej lub ważnej epizodycznej, wzbudzającej strach: Dziecko Rosemary R. Polańskiego, Carrie B. de Palmy, Egzorcysta W. Friedkina, czy Lśnienie S. Kubricka, w którym ważną rolę odgrywa zarówno syn głównego bohatera, posiadający zdolności medium, jak też zjawy bliźniaczek, w niewytłumaczalny sposób ukazujące się w mrocznej scenerii hotelowych korytarzy. Bibliotekarz Podlaski 221

222 Obrazy XIX wieku Krzysztof Korotkich, Czy romantycy nie lubili dzieci? Bibliografia Ariès Ph., Miejsce dla dzieciństwa. Odkrycie dzieciństwa, [w:] Dzieci, wybór, opracowanie i redakcja M. Janion i S. Chwin, Gdańsk 1988, t. II. Dzieci, wybór, opracowanie i redakcja M. Janion i S. Chwin, Gdańsk 1988, t. I-II. Goethe J. W., Król olszyn, przeł. B. Grzegorzewska, [w:] Dzieci, dz. cyt. Górski J., Dziecko w literaturze, Częstochowa Jonca M., Enfantes terribles. Dzieci złe, źle wychowane w literaturze polskiej XIX wieku, Wrocław Kubale A., Dziecko romantyczne. Szkice o literaturze, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź Leszczyński G., Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze drugiej połowy XIX i w XX w., Warszawa Ławski J., Bo na tym świecie Śmierć. Studia o czarnym romantyzmie, Gdańsk Malczewski A., Maria. Powieść ukraińska, wprowadzenie napisali H. Krukowska i J. Ławski, Białystok Schiller F., O poezji naiwnej i sentymentalnej, [w:] Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy, przeł. I. Krońska, Warszawa Słowacki J., Balladyna. Tragedia w pięciu aktach, [w:] Dzieła, pod red. J. Krzyżanowskiego, t. VII, Dramaty, oprac. M. Grabowska, Wrocław Słowacki J., Sen srebrny Salomei, [w:] Dzieła, dz. cyt. Szóstak A., Między mitem a rzeczywistością. Topos dzieciństwa w prozie polskiej po roku 1989, Zielona Góra Szóstak A., W poszukiwaniu tożsamości. Liryczne horyzonty mitu dzieciństwa w poezji polskiej drugiej połowy XX wieku, Zielona Góra Bibliotekarz Podlaski

223 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska* Uniwersytet w Białymstoku Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach oczami krytyki. Refleksje przed kolejnym rokiem jubileuszowym Streszczenie: Badaczka odnosi się w swoim artykule do kwestii inscenizacji dramatów Juliusza Słowackiego w latach Interesuje ją przede wszystkim głos krytyki teatralnej. Swoje refleksje nad dorobkiem Słowackiego dedukuje ona również kolejnemu wielkiemu jubileuszowi pisarza, jaki przypadnie w przyszłym roku: 210. rocznicy urodzin oraz 170. rocznicy śmierci wieszcza. Badaczka dowodzi między innymi, iż spektrum artystycznych możliwości teatralizowania dramatów Słowackiego jest imponująco szerokie. To przede wszystkim efekt oczywistego dla współczesnych twórców przekonania, że nie ma żadnego kanonicznego modelu inscenizowania romantycznej klasyki, nie istnieje on nawet jako względny punkt odniesienia, hipotetyczny wzorzec, który można zanegować, przeciw któremu można by się zbuntować. Jej zdaniem, jakkolwiek byśmy dziś nie odpowiedzieli na pytanie: co teatry polskie wyprawiają ze Słowackim?, należy się cieszyć, że nadal możemy takie pytanie stawiać i nadal mieć problem z udzieleniem na nie jednoznacznej odpowiedzi. * Monika Kostaszuk-Romanowska dr, adiunkt w Międzywydziałowym Instytucie Kulturoznawstwa i Sztuki na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu w Białymstoku; kulturoznawca, teatrolog, filolog; wybrane publikacje: Wizje kultury własnej, obcej i wspólnej w sytuacji kontaktu, red. M. Kostaszuk-Romanowska, A. Wieczorkiewicz (Białystok 2009); Spektakle zmysłów, red. A. Wieczorkiewicz, M. Kostaszuk-Romanowska (Warszawa 2010), Glamour magia czy mistyfikacja? Dawny urok w nowym wymiarze, red. A. Kisielewska, M. Kostaszuk-Romanowska, A. B. Strawińska (Białystok 2016), Przyszłość kultury. Od diagnozy do prognozy, red. A. Kisielewska, A. Kisielewski, M. Kostaszuk-Romanowska, (Białystok 2017). 223

224 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Słowa-klucze: dramaty Słowackiego, romantyzm, krytyka teatralna, jubileusze urodzin i śmierci wieszcza Stage Adaptations of Juliusz Słowacki s Dramas from 2005 to 2009 as Viewed by Critics. A Handful of Reflections Before Yet Another Jubilee Summary: The author of the article considers stage adaptations of Juliusz Słowacki s dramas from 2005 to 2009, paying special attention to comments of critics, and reminding us of two important opportunities to commemorate the poet in the year to come: the 201th anniversary of his birthday and the 170 th anniversary of his death. As it is argued, stage adaptations of Słowacki s dramas are still surprising and innovative. This, of course, is the result of the commonly held conviction that there exists no canonical way of adapting Romantic texts for the theatre, and that there exists no benchmark rule for adaptations, against which one could rebel or which one could question. Whatever the answer to the question: What is and what is not permitted while staging Słowacki s text?, we need to be happy that such a question can be posed at all, and that the answer to it is still far from obvious. Key words: Słowacki s dramas, Romanticism, theatre criticism, anniversaries W kolejnym Roku Słowackiego [...] na autora Kordiana spadły niemal same nieszczęścia. Na pytanie co teatry polskie wyprawiają dzisiaj ze Słowackim? trudno odpowiedzieć, że próbują z sukcesem pokazać jego dzieło na scenie. Nad Słowackim zawisła jakaś siła fatalna 1. Tę gorzką refleksję sformułował, w związku z obchodami 150. rocznicy śmierci poety, Jan Ciechowicz w roku Kolejny jubileuszowy rok, 2009, tym razem oficjalnie ogłoszony Rokiem Słowackiego, znów 1 J. Ciechowicz, Słowacki mistyczny w teatrze współczesnym, [w:] Słowacki teatralny, red. K. Kurek, Poznań 2006, s Bibliotekarz Podlaski

225 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach przywołał pytania nie tylko o obecność jego dramatów na polskich scenach, ale także o to, jak w nowym tysiącleciu dokonuje się ich teatralnej lektury i jaki jest ich odbiór w odczytaniu współczesnej krytyki teatralnej. Przegląd zrealizowanych w latach spektakli można zacząć od konstatacji mimo wszystko optymistycznej: dramaty polskiego romantyka wciąż, jak się okazało, inspirowały kolejne pokolenia reżyserów. W tym okresie polskie teatry wielokrotnie brały na warsztat jego dzieła. Były to najczęściej inscenizacje tak zwanych lektur (nie mylić z komercyjnymi inscenizacjami lekturowymi ) szesnaście Balladyn i sześciu Kordianów. Ale pojawiły się też adaptacje innych dramatów w tym m.in. Mazepy, Fantazego, Księdza Marka, Beatryks Cenci 2. Teatralne zainteresowanie Słowackim spotęgowały okoliczności rocznicowe w roku 2009 odbyło się aż kilkanaście premier. Ten faktycznie bogaty i zróżnicowany materiał trudno poddać całościowej analizie i tym bardziej jednoznacznej ocenie. Zaproponowany przeze mnie przegląd obejmuje więc przedstawienia we wspomnianych sezonach najgłośniejsze, a jednocześnie jak się wydaje reprezentatywne ze względu na możliwość zarysowania ujawniających się tendencji w inscenizowaniu romantycznej klasyki. Ujęto w nim adaptacje najczęściej, jak już wspomniałam, wystawianych dramatów Słowackiego Balladyny i Kordiana ale także, na zasadzie kontrapunktu, adaptacje utworów, po które polscy reżyserzy sięgają zdecydowanie rzadziej Fantazego, Księdza Marka i Beatryks Cenci. Jeżeli w ogóle można dziś mówić o współczesnym paradygmacie inscenizowania dramatów Słowackiego, to samozwańczym autorem takiego modelu był niewątpliwie Adam Hanuszkiewicz. Jego pionierskie realizacje przede wszystkim Kordiana w 1970 roku i Balladyny w 1974 roku przełamywały interpretacyjne i estetyczne tabu limitujące wyobraźnię reżyserów podejmujących trud przełożenia na język teatru najważniejszych dzieł polskiego romantyka. Od czasu tamtych, legendarnych premier nastąpiła wyraźna zmiana generacyjna, miejsce Hanuszkiewicza zajęli młodsi twórcy, a kultowy Kordian na drabinie i Balladyna na Obrazy XIX wieku 2 W tej statystyce uwzględniam wszystkie realizacje rejestrowane przez portal Bibliotekarz Podlaski 225

226 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach motorach stali się z rzadka, i chyba tylko przez filologów, przywoływaną klasyką polskiego teatru. Jednak trudno przecenić wkład wspomnianych inscenizacji w ambitne dzieło odbrązawiania romantyzmu i uprzystępniania go współczesnemu, przede wszystkim młodemu, odbiorcy. Tomasz Mościcki w artykule Wdzięk i pomysły podsumował dokonania niegdysiejszego skandalisty w sposób następujący: Jego gry z klasycznymi tekstami, obrazoburcze interpretacje wielkiej literatury, umieszczanie jej w kontekstach wchodzącej wówczas do naszego kraju popkultury wszystko to miało przybliżyć wielkie pomniki literackie przeciętnemu widzowi, dla którego romantyzm był nieznośną lekcją do odrobienia, albo złym wspomnieniem z czasów szkolnych 3. Sam Hanuszkiewicz swój pomysł na inscenizowanie romantyków niezmiennie objaśniał potrzebą wciąż aktualizowanej lektury: trzeba tłumaczyć klasykę każdorazowo, dostosowując ją do naszej optyki czy akustyki, a ta się zmienia co dziesięć, piętnaście lat 4. Ścieżki zostały przetarte, emocje opadły, czasy się zmieniły, a teza Hanuszkiewicza dziś już całkowicie pozbawiona swej kontrowersyjności nadal motywuje teatralne wybory współczesnych reżyserów. W ocenie tych wyborów zagadnienie prawa do aktualizacji już niemal się nie pojawia, jego miejsce zastąpiło pytanie o dobór konwencji, jej merytoryczną zasadność i estetyczną wartość. To właśnie pytanie postawili recenzenci przy okazji dwóch premier Balladyny wystawionej w 2006 roku w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu i zrealizowanej w 2008 roku Teatrze im. Osterwy w Lublinie. Polladyna tak jeden z krytyków ochrzcił inscenizację wrocławską, zwięźle deszyfrując użytą parafrazę: Balladyna ani z lewicy, ani z prawicy, ale o Polsce 5. Krystyna Meissner autorka inscenizacji rzeczywiście poszła interpretacyjnym tropem wskazanym przez samego Słowackiego ( rzecz jest polska, ale 3 T. Mościcki, Wdzięk i pomysły, Życie, S. Kwiecień, Największa prowincja gnieździ się w Warszawie, Gentleman 2004, nr 6/7. 5 Ł. Drewniak, Polladyna, Przekrój 2006, nr Bibliotekarz Podlaski

227 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach niepatriotyczna 6 ), a jej przedstawienie dawało się odczytać w kategoriach narodowego misterium, w dodatku misterium rozliczeniowego 7. Owego rozrachunku z polską współczesnością osławioną IV Rzeczpospolitą dokonano, dodajmy, przy użyciu konwencji teatru w teatrze i z wykorzystaniem kolejnej podpowiedzi Słowackiego, czyli tak, jakby tę opowieść gmin układał. I tu zgodność z deklaracjami poety się kończyła, bo wrocławska inscenizacja w inscenizacji jednak nie była przeciwna zupełnie prawdzie historycznej, czasem przeciwna podobieństwu prawdy 8. Bohatera zbiorowego, nazwanego w programie spektaklu Gminem, formowała grupa czytelnie opisanych postaci młodzieniec w białoczerwonej piłkarskiej koszulce, kobieta w stroju krakowianki, starszy pan w garniturze i z muszką, dwaj biznesmeni w marynarkach. Liderem zespołu przewodnikiem chóru 9 okazał się mężczyzna w koloratce, z założonymi na szyję słuchawkami. Ksiądz inicjował obrzęd, a raczej rozpoczynał przedstawienie, w którym nieco nieporadni amatorzy prezentowali widzom historię Balladyny. Scena zapełniała się odgrywanymi przez Gmin postaciami, które świadczyły, że bohaterowie Słowackiego ulegli radykalnemu przetworzeniu. Kirkora grał chłopak w koszulce z napisem Polska jego kostium uzupełniało jedno husarskie skrzydło. Pustelnik zaprezentował się jako niechlujny kloszard w charakterystycznym tureckim sweterku i z kartonem pod pachą (ów karton stanowił jego przenośne legowisko). Balladyna i Alina wystąpiły jako współczesne dziewczyny ubrane w dżinsowe sukienki. Jednak najciekawszy okazał się kostium Grabca, a właściwie jego dwa wyraziste atrybuty jednoznacznie (w dacie premiery) konotowany biało-czerwony krawat i krakuska z pawim piórem (w zastępstwie ko- Obrazy XIX wieku 6 J. Słowacki, List do Eustachego Januszkiewicza z listopada 1838, [w:] tenże, Dzieła, red. J. Krzyżanowski, t. XIV, Listy do krewnych, przyjaciół i znajomych ( ), oprac. J. Pelc, Wrocław 1959, s Tak odczytywała tę adaptację Joanna Derkaczew. Por. J. Derkaczew, Narodowe misterium pilnie potrzebne, Gazeta Wyborcza 2006, nr J. Słowacki, List do matki z 18 grudnia 1834, [w:] tenże, Dzieła, red. J. Krzyżanowski, t. XIII, Listy do matki, oprac. Z. Krzyżanowska, Wrocław 1959, s Derkaczew użyła również określenia guślarz sprawujący obrzęd. Por. J. Derkaczew, dz. cyt. Bibliotekarz Podlaski 227

228 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach rony). Malowniczość cechowała również kreacje postaci fantastycznych, zwłaszcza Skierki i Chochlika, którzy jak zauważył jeden z recenzentów przypominali transwestytów 10 (Chochlik ubrany był w różowy strój baletnicy, założony na podkasane dresowe spodnie). Wrocławska Balladyna okazała się przedstawieniem zbudowanym, jak już wspomniano, na wyraziście, choć z pewnymi uproszczeniami, zastosowanej konwencji metateatralnej. Historia filologicznych interpretacji tekstu Słowackiego dostarcza wielu różnych odczytań owej konwencji, rozmaicie klasyfikujących wewnętrzny dramat ariostycznej tragedii. Wariant fantastyczno-baśniowy, dodajmy, był wśród nich najpopularniejszy, ale pojawiały się również warianty odmienne: baśń polityczna Wacława Kubackiego 11, fantastyczna legenda historyczna Stanisława Makowskiego 12 czy narodowa tragedia Mieczysława Inglota 13, by przywołać najbardziej znane. Napięcie form w Balladynie, dostrzeżone przed ponad stu laty przez Stanisława Tarnowskiego 14, stanowi jak widać wciąż trudne wyzwanie także dla autorów jej teatralnych realizacji. Problem polega zresztą nie tylko na podjęciu decyzji gatunkowej, ale również na uporaniu się z wieloma kontekstami, w które uwikłane jest współczesne sceniczne czytanie dramatu. Dla Krystyny Meissner ważne były, jak się wydaje, przede wszystkim dwa takie konteksty pomnikowy mit poety-wieszcza i nadbudowana nad materią oryginalnego tekstu zaktualizowana refleksja o Polsce. Wizualnym sygnałem tego pierwszego interpretacyjnego tropu był w przedstawieniu oryginalny pomysł scenograficzny wiszący ponad głowami aktorów portret Słowackiego, z podpisem przywołującym słynne Gombrowiczowskie hasło Słowacki wielkim poetą był. Kontekst drugi znalazł swoje odzwierciedlenie w kreacji postaci tworzących Gmin, a zwłaszcza, o czym wspominałam, w doborze rekwizytów, w które te postacie wyposażono 10 I. Guszpit, Balladyna w bezimiennym teatrze, Odra 2006, nr W. Kubacki, Balladyna baśń polityczna, [w:] J. Słowacki, Balladyna, Warszawa S. Makowski, Juliusz Słowacki, Warszawa 1980, s M. Inglot, Wstęp, [w:] J. Słowacki, Balladyna, Wrocław 1984, s. XVII. 14 S. Tarnowski, Historia literatury polskiej, t. V, Kraków 1905, s Bibliotekarz Podlaski

229 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach wśród nich z pewnością najbardziej czytelne były odwołania wpisane w biało-czerwony krawat Grabca i słuchawki księdza. Jednak połączenie wszystkich inscenizacyjnych pomysłów i semantycznych aluzji w artystycznie i myślowo spójną całość nie okazało się zadaniem łatwym. Krytycy zarzucali wrocławskiej adaptacji przede wszystkim stylistyczną niekonsekwencję. W drugiej części przedstawienia konwencja teatru w teatrze traciła swą wyrazistość lub raczej sama się wyczerpywała, nieuchronnie zmierzając, jak to ocenili niektórzy z recenzentów, do autoparodii. Obrazy XIX wieku To, co jeszcze w pierwszej części spektaklu jest świeże, żywiołowe, a nawet zabawne zauważyła Aleksandra Konopko w drugiej gubi się zupełnie. Przyjęty rodzaj nawiasu pęka, a wówczas wcześniej wybrana (a teraz już przerysowana) forma staje się niemal groteskową pokraką siebie samej 15. Ciekawy ale i ryzykowny pomysł zagrania Balladyny w świetlicy jak określił inscenizację Marcin Kościelniak 16 okazał się pomysłem w pewnym sensie samobójczym. Świadomie przyjęta formuła amatorskiego przedstawienia przez Gmin układanego zamykała jego twórców w inscenizacyjnym potrzasku. Każdy ocenił Ireneusz Guszpit odział się w co tam miał najlepszego, aby śpiewać i recytować, straśnie polskie robiąc miny w tak zwanej konwencji akademijnej, co oznacza: grupowe przebieganie przez scenę, zespolone w jedno ognisko spojrzenie, nader elementarną gestykę czy też narastającą w jednostajnie określonej emocji melorecytację. Wszystko dobrze znane z wszelkich jedynie słusznych widowisk ku czci 17 Wskazany przez recenzenta trop akademijny rzeczywiście niebezpiecznie generował amatorszczyznę, okazjonalność, patos i sztampę. Ale elementy te mogły przecież stworzyć funkcjonalne instrumentarium in- 15 A. Konopko, Przewidzenia, powtórzenia, Scena 2007, nr M. Kościelniak, Balladyna w świetlicy, Tygodnik Powszechny 2006, nr I. Guszpit, Balladyna w bezimiennym teatrze, dz. cyt. Bibliotekarz Podlaski 229

230 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach teligentnej gry z konwencją, tym razem z odświeżającą tekst Słowackiego kompozycyjną ramą ludowej wieczornicy, podczas której zwykli Polacy wystawiają przedstawienie prześmiewczo komentujące rzeczywistość, w jakiej żyją. Pytanie, czy to się mogło udać, wydaje się bezprzedmiotowe. Pozostaje pytanie, czy to się udało. Krytyczny wobec wrocławskiej inscenizacji Guszpit uzasadniał swoją ocenę następująco: Na poważną dyskusję z patologiami rodzimej rzeczywistości zabrakło jednak głębszej analizy tekstu (przykład pierwszy z brzegu: wypowiedź Pustelnika: Któż mię z żebraki rozezna?, niekoniecznie znaczy: jestem menelem), ironicznej wyobraźni, umiejętności budowania atmosfery psychicznego zagrożenia opisanym przez Słowackiego mechanizmem, scenicznego unaocznienia szczególnie ulubionej przez świat polityki perfidii 18. Rozpoznanie to zapewne sprowokowała umieszczona na stronie teatru reklama przedstawienia: interpretacja Krystyny Meissner to gwarancja spektaklu-przestrogi przed tym, do czego mogą doprowadzić nieposkromione ambicje i chora namiętność. Wrocławską Balladynę można również traktować jako miarę naszych obywatelskich postaw: zarówno tych, do których dążymy, jak i tych na które nas naprawdę stać 19. Trudno było odmówić takim założeniom zasadności i umocowania w tekście Słowackiego. Dyskusje krytyków wzbudziło więc nie samo przesłanie inscenizacji i jego wierność myśli oryginału, lecz kwestia realizacji tak sformułowanej koncepcji. Nie podawano w wątpliwość prawa reżyserki do dyskutowania tekstem Balladyny o współczesnej Polsce i meandrach polskiego życia politycznego. Wątpliwości rodziła raczej powierzchowność tej dyskusji i jej finalny efekt, na którym zaciążyła wedle ocen krytyków akademijna stylizacja, ale przede wszystkim wynikające z niej choć niekoniecznie nieuniknione czyszczenie spektaklu 18 Tamże. 19 J. Słowacki, Balladyna, (dostęp: ). 230 Bibliotekarz Podlaski

231 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach z pierwiastka metafizycznego, dramatyzmu i napięć właściwych dziełu Słowackiego 20. Dla równowagi trzeba dodać, że nie wszyscy recenzenci te wątpliwości podzielali. Obrońcy przede wszystkim docenili odważne podjęcie wyrazistego tropu interpretacyjnego. To pierwsza tak polityczna Balladyna na polskich scenach pisał Krzysztof Kucharski 21. A autor wspomnianego już tekstu o Polladynie, przestrzegając przed zbyt doraźnym i jednoznacznym odczytywaniem polityczności spektaklu, przekonywał: Coraz ciężej robić teatr w pobliżu zdrowego rozsądku. Nie wprost i nie po literkach. Meissner się udało 22. Całkiem odmienne rozumienie dramatu Słowackiego proponowała adaptacja lubelska. Jeszcze przed premierą jedna z recenzentek zapowiadała ją w sposób następujący: Obrazy XIX wieku Daleko, bardzo daleko ta inscenizacja odbiega od kanonu lektur szkolnych. Nie będzie tu ani baśniowych mgieł nad jeziorem Gopło, ani malowniczej prasłowiańszczyzny. Realizatorzy chcą dać nam spektakl na wskroś współczesny, odnoszący się do problemów nas wszystkich. Jeżeli ktoś wypatruje koturnowej produkcji wieszcza, może się poczuć zawiedziony. [...] Nacisk położony jest na komediowość dzieła, będzie to bowiem Balladyna bardzo zabawna. Przynajmniej do momentu, gdy pojawią się na scenie pierwsze trupy 23. Zapowiedź ta dosyć trafnie opisywała kryteria artystycznego wyboru, jakiego dokonał reżyser spektaklu, Bogdan Ciosek. Zasadą podstawową było, oczywiście, kryterium negatywne rezygnacja z kanonicznego, szkolnego odczytania tekstu. Bez względu na to, jakiego widza tak naprawdę chcieli zaprosić do teatru autorzy przedstawienia, programowe odżegnanie się od formuły lekturowo-polonistycznej (cokolwiek by ona nie oznaczała) stanowiło niemal obowiązkowy punkt repertuarowego 20 Por. T. Mościcki, Kolejny upadek Balladyny, Dziennik 2006, nr 63; M. Kościelniak, dz. cyt. 21 K. Kucharski, Balladyna to hit, Słowo Polskie Gazeta Wrocławska 2006, nr Ł. Drewniak, dz. cyt. 23 M. Gnot, Komediopisarz Słowacki?, Kurier Lubelski 2008, nr 29. Bibliotekarz Podlaski 231

232 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach anonsu. Trudno z tego faktu czynić zarzut samym reżyserom zasadna lub bezzasadna mitologizacja sztampowego, à la bryk czytania tekstów romantycznych z pewnością zasłużyła już sobie na osobne studium 24. Równie oczywiste, choć z zupełnie innych powodów, były w cytowanej zapowiedzi kryteria pozytywne wydobycie komizmu i aktualizacja. Ciosek rzeczywiście zdecydował się na realizację widowiska komicznego (z pewną domieszką tragizmu) o wyraźnie jednak baśniowej proweniencji, choć niektórzy krytycy ową baśniowość utożsamiali nie tyle z konwencją samego dramatu, co z niewątpliwie bliższą współczesnemu odbiorcy estetyką fantasy 25. Reżyser sam zresztą na przedpremierowej konferencji do takiej stylistyki się przyznał: Ta sztuka jest jak puzzle. Wielowątkowość, wielość planów, tysiące archai zmów, różne epoki, różne estetyki... Jak we współczesnej prozie z gatunku heroiczna fantazja np. Tolkiena 26. Przywołana przez Cioska formuła puzzli wyraźnie wskazywała na postmodernistyczny trop w teatralnej lekturze lubelskiej Balladyny. Fantastyka była w niej puzzlem o tyle istotnym może nawet istotniejszym niż inne że to właśnie Skierce i Chochlikowi przypisał reżyser role aranżerów nie tylko rozgrywającej się na scenie akcji, ale też deziluzyjnie potraktowanych przerw technicznych: Ta fantastyczna para zauważyła Magdalena Osińska [...] od początku do końca decyduje o świecie przedstawionym. Szczególnie upodobał sobie w tym zajęciu Chochlik, który nawet podczas zmiany dekoracji, dziejącej się na przyciemnionej scenie na oczach publiczności, nie raczy schować się w kulisy, mało tego władczymi gestami elastycznych rąk kieruje wszystkim, nawet panami z obsługi technicznej w roboczych kombinezonach 27. Dramaturgiczne dowartościowanie niesfornych duszków budowało nastrój przedstawienia, niewątpliwie dodając mu swoistego wdzięku i lekkości. 24 Problem szkolnej tradycji interpretowania dzieł romantyków przywołał cytowany już Tadeusz Mościcki. Por. T. Mościcki, Wdzięk i pomysły, dz. cyt. 25 Por. A. Molik, Lekka odsłona wielkiego dramatu, Kurier Lubelski 2008, nr Cyt. za: MG, Puzzle Słowackiego, Kurier Lubelski 2008, nr M. Osińska, Goplana w stringach, Dziennik Teatralny Lublin, Bibliotekarz Podlaski

233 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Nierzeczywistość zatem jest chyba tu najpiękniejsza. [...] Lekkość to siła nr 1 tego spektaklu przekonywał Andrzej Molik 28. Ale baśniowy porządek zyskiwał tu też inną, ważniejszą funkcjonalizację psoty duszków stawały się nośnikiem obiecanego widzom humoru. Żywioł komiczny lubelskiej Balladyny miał zresztą swoją szczególną specyfikę. Czasem niebezpiecznie zbliżał się do granicy obscenicznej rubaszności (że przywołam, za Michałem Miłoszem Zielińskim, fajerwerki wystrzeliwujące z pupy Chochlika 29 ). Czasem odwrotnie, zyskiwał na subtelności, igrając z iluzją w swobodnych tematyzacjach literackich i teatralnych konwencji. Przykład tego drugiego typu komizmu stanowiło dla profesjonalnego odbiorcy bardzo ważne, dla przeciętnego widza raczej niedostrzegalne ogrywanie sparafrazowanych rekwizytów kultowych inscenizacji Hanuszkiewicza. Tak właśnie można było czytać sceny, w których Skierka i Chochlik jeździli już nie na motorach, lecz na rowerkach lub bujali się na sznurkowej drabince. Ostatnim, acz nie najmniej istotnym, elementem tej scenicznej układanki okazała się wspomniana wcześniej aktualizacja. W cytowanym wywiadzie reżyser powoływał się na tysiące archaizmów, które w oryginale listu dedykacyjnego Słowackiego były, oczywiście, tysiącami anachronizmów. Pomyłka to chyba niezamierzona, bo właśnie technika anachronizmu podstawowa dla interpretacji dramatu stała się też, przyjętą przez Cioska, metodą jego teatralnego uwspółcześnienia. Metodę tę ujawniała kreacja pozostałych bohaterów przedstawienia, kreacja, dodajmy, która jednak nie zachwyciła krytyków. Obrazy XIX wieku Najbardziej współcześni byli aktorzy zauważył Zieliński ubrani w dzisiejsze stroje: Kirkor przypomina antyterrorystę, Balladyna anarchistkę, Goplana fetyszystkę, a Grabiec tego pana, którego codziennie rano spotykam pod sklepikiem osiedlowym 30. Z kolei Magdalena Osińska (w recenzji opatrzonej charakterystycznym tytułem Goplana w stringach) charakteryzowała główne postacie w sposób następujący: 28 A. Molik, dz. cyt. 29 M. M. Zieliński, Bryk dla maturzystów, Gazeta Wyborcza Lublin 2008, nr Tamże. Bibliotekarz Podlaski 233

234 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Goplana paliła peta, nosiła różową perukę, pożyczoną od Michała Wiśniewskiego (to taki piosenkarz) i czarną, skórzaną, lakierowaną bieliznę pożyczoną nie wiadomo skąd. Jej wybranek Grabiec [...] również nie sprawiał wrażenia smukłego, pięknego młodzieńca. Z nadwagą, z dziwacznie ostrzyżonymi włosami, w dresie, sądzę, że z czterema paskami, i z zieloną puszką Lecha w ręku 31. Krytycyzm recenzentów miał swoje uzasadnienie. Nie odmawiali oni reżyserowi prawa do poszukiwania współczesnej interpretacji bohaterów Słowackiego, ale dosyć konsekwentnie protestowali przeciw interpretacji przypadkowej, nadmiernie ułatwionej i pozbawionej dramaturgicznego umocowania. Autor pierwszego z cytowanych opisów podkreślał, że zasady aktualizacji nie można sprowadzić do poziomu wyłącznie estetycznego: Śledząc wydarzenia rozgrywające się na scenie, czujemy, że pokazano nam problemy czasów Popiela III, nie zaś to, co mogłoby trapić ludzi ubranych w wojskowe spodnie czy błyszczące kozaki na za dużych szpilach 32. Podobnie widział problem Grzegorz Józefczuk: Albowiem nie wiadomo, o co w tym wszystkim chodzi i jakie współcześnie brzmiące przesłanie reżyser kieruje do widzów. Przebranie bohaterów we współczesne kostiumy to za mało, aby tchnąć w Balladynę nowe sceniczne życie 33. Inscenizacyjne anachronizmy przekonywali recenzenci muszą być umotywowane zaproponowaną przez reżysera refleksją o świecie rozpoznawalnym, a więc i interesującym, dla odbiorcy. W politycznej Balladynie Meissner przy wszystkich zastrzeżeniach taka refleksja, jak zauważali recenzenci, się pojawia. W przedstawieniu Cioska chyba jednak jej zabrakło. Konsekwencją tej konstatacji były wątpliwości natury ogólniejszej, czasem formułowane w sposób bardzo radykalny, jak w recenzji Zielińskiego zaty- 31 M. Osińska, dz. cyt. 32 M. M. Zieliński, dz. cyt. 33 G. Józefczuk, Tekst chrobocze, Gazeta Wyborcza Lublin 2008, nr Bibliotekarz Podlaski

235 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach tułowanej Bryk dla maturzystów 34 : spektakl jest zwykłym przeczytaniem tekstu 35. Czy można zatem stwierdzić, że zastosowana przez reżysera postmodernistyczna estetyka się nie sprawdziła? Czy rację ma Marta Zgierska, która zarzuciła Cioskowi utknięcie między konwencjami (już nie baśń, jeszcze nie studium psychologiczne), czyli stylistyczne niezdecydowanie i w konsekwencji brak wyrazistej formy 36? Zapewne prawda leży gdzieś pośrodku. Mocną stroną koncepcji reżysera była wierność artystycznemu zamysłowi Słowackiego, co podkreślił na przykład Andrzej Z. Kowalczyk, chwaląc niemalże filmowy montaż 37 spajający fantastyczne i realistyczne sceny dramatu. Interesujący, odważny i co równie istotne w pełni uprawniony pomysł inscenizacyjny autora lubelskiej Balladyny z pewnością zasługiwał jednak na bardziej konsekwentną, a tym samym zdolną ów pomysł obronić, realizację. Równie ciekawą jak przy Balladynie dyskusję wywołały realizacje drugiej lekturowej pozycji Kordiana 38. W 2005 roku Teatr Polski we Wrocławiu wystawił spektakl Mit: Kordian. Modyfikacja tytułu zapisywała istotne założenie inscenizacyjne. W jednym z wywiadów młody reżyser, Maciej Sobociński, tłumaczył je tak: Obrazy XIX wieku To przedstawienie, które budujemy ma tytuł Mit: Kordian i ono z innej trochę perspektywy ujmuje pewne rzeczy, bo poza historią Kordiana jest próbą przyłożenia tego mitu do dzisiejszej rzeczywistości. To jest próba zbadania między innymi kondycji naszego społeczeństwa i stwierdzenia, czy nasz bohater, zaklęty w mit, walczy o wolność odnawialną, która nie jest status quo i którą musimy pielęgnować Przy okazji warto dodać, że Balladyny nie było wówczas (i obecnie) na maturalnej liście lektur. 35 M. M. Zieliński, dz. cyt. 36 M. Zgierska, Z dystansem do dystansu, Nowa Siła Krytyczna, A. Z. Kowalczyk, Z dystansem, Dziennik dodatek Kultura 2008, nr I w tym wypadku potrzebne jest uściślenie: całość dramatu uwzględniała wówczas jedynie lista tekstów obowiązujących na rozszerzonym poziomie egzaminu maturalnego. 39 R. Klimczak, Staram się myśleć widzem, Dziennik Teatralny, Bibliotekarz Podlaski 235

236 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Proponowana przez Sobocińskiego wykładnia objaśniała tylko jeden z przyjętych w spektaklu tropów. Tymczasem tytułowy mit obsługiwał kilka poziomów koncepcji przedstawienia. Mityczna była więc wspomniana idea wolności wpisana w tekst Słowackiego. Teatralnemu czytaniu poprzez mit podlegała również narracja dramatu i wizja głównego bohatera. Wreszcie mitem legendą, współczesną ikoną miało się okazać samo dzieło Słowackiego. Prezentację spektaklu warto rozpocząć od tego ostatniego poziomu, gdyż zyskał on we wrocławskiej adaptacji zaskakującą aktualizację sceniczną. Przed premierą twórcy przedstawienia przeprowadzili sondę. Uczestniczyli w niej ich koledzy, różne znane osoby i osobistości, a także zwykli ludzie napotkani w supermarkecie czy dyskotece. Zapytano ich o to, kim jest Kordian. Wyniki ankiety Sobociński skomentował następująco: Drastyczny zestaw odpowiedzi. Niewiele osób miało choćby blade pojęcie o bohaterze Juliusza Słowackiego. Najczęściej nie wiedzieli, o kim mowa. Ktoś powiedział, że to Makuszyński Sondę, przeprowadzaną przez chłopca dziesięcioletniego Kordiana (bohater tytułowy, podobnie choć nie całkiem podobnie jak u Słowackiego, uległ rozszczepieniu na dwie postacie: dziecko i młodzieńca) wykorzystano następnie w spektaklu przy użyciu, bardzo dziś modnej, techniki multimedialnej. Zmontowany zapis sondażu, wyświetlany widzom na ekranie, stawał się przebitką dla żywego planu, a jednocześnie komentarzem dla artykułowanych w nim sensów. Ten, wydawałoby się, atrakcyjny pomysł w założeniu reżysera miał więc pełnić nie tylko funkcję kompozycyjną ale i semantyczną. Sceniczne czytanie Kordiana ujmował w paradokumentalną, zewnątrzteatralną ramę, a tym samym niejako je uprawomocniał, lokując interpretację Sobocińskiego w społecznej przestrzeni konotacji (lub częściej braku konotacji) pokazujących rozpoznawalność (lub raczej jej brak) dzieła Słowackiego w świadomości współczesnych Polaków. Teatralnie rozrysowana mapa tych skojarzeń statystycznie sytuowała Kordiana gdzieś pomiędzy białą plamą a ufundowanym na szkolnych brykach banałem. Przedstawienie miało 40 M. Matuszewska, Skłonić widzów do refleksji, Gazeta Wyborcza Wrocław, Bibliotekarz Podlaski

237 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach być dla niej wyrazistym (ale też i nieignorującym takiego kontekstu) kontrapunktem. Krytycy, dodajmy od razu, wykazali daleko idącą czujność, wręcz podejrzliwość, w ocenie tego pomysłu. Obrazy XIX wieku Romantyczny bohater zauważyła Joanna Targoń jest więc ludziom nieznany albo sprowadzony do frazesu, a nawet ośmieszony. Ale pytania, z taką powagą zadawane przez Sobocińskiego społeczeństwu w supermarkecie, są źle postawione. Bo co niby miałyby udowodnić? To, że zamiast sprawami wyższymi zajmujemy się konsumpcją? Że skoro Kordian nieznany, to niepotrzebny? Albo może brak literackiej erudycji Polaków? Przewagę reżysera w tej dziedzinie? 41 Pytania recenzentki miały swoje uzasadnienie: konsumpcyjnie identyfikowana przestrzeń supermarketu wprowadzona za sprawą sondażu była także teatralnie zaprojektowaną przestrzenią przygotowanej przez Sobocińskiego inscenizacji. Kordian z supermarketu (to tytuł jednej z recenzji 42 ) rzeczywiście rozgrywał się we wnętrzach jakiegoś centrum handlowego. Ryszard Klimczak opisywał je tak: Scena Teatru Polskiego we Wrocławiu jest niemała. Na czas spektaklu została zamieniona w olbrzymi hall z jednej strony zabudowany półkami i regałami, z drugiej gablotami, szklanymi obrotowymi drzwiami. Z boku zaś umieszczono duży taśmociąg, a na środku wzorem wielkich domów handlowych ustawiono rząd krzeseł. Ma to umiejscowić nas w samym środku naszych czasów, w centrum naszej współczesności 43. Inscenizacyjny pomysł usytuowania Kordiana w przestrzeni stanowiącej metaforę współczesnej kultury masowej, w prosty sposób sprowadzonej do paradygmatu konsumpcji, sprowokował innego recenzenta Ireneusza Guszpita do dopisania wrocławskiemu spektaklowi przewrotnej narracji. Warto tu przywołać dłuższy jej fragment: 41 J. Targoń, Po staremu, po swojemu, Didaskalia 2005, nr 67/ K. Kucharski, Kordian z supermarketu, Słowo Polskie Gazeta Wrocławska 2005, nr R. Klimczak, Kordian jest jednym z nas?, Dziennik Teatralny, Bibliotekarz Podlaski 237

238 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Fakty są następujące: pewien młody człowiek postanowił, że będzie reżyserem teatralnym. [...] Ponieważ musiał z czegoś żyć, zatrudnił się w hipermarkecie, w którym dzięki pewnej elokwencji i umiejętności dyrygowania innymi dość szybko objął funkcję kierownika nocnej zmiany sklepowego magazynu. Hipermarket podupadał. Nieopłacani dostawcy rezygnowali z przywożenia nowych towarów, skromna oferta tego, co jeszcze było w sprzedaży, zniechęcała klientów do odwiedzin. [...] I wtedy nasz bohater wpadł na pomysł, by w ramach zabicia czasu zrealizować wraz z kolegami spektakl teatralny. Czytał gazety, oglądał telewizję i wiedział, że współczesny, zaangażowany w sprawy dzisiejszego świata teatr powinien pozostawać jak najbliżej realnego życia [...]. I że aby być trendy, należy ot, taką na przykład klasykę uwspółcześniać, to znaczy bezceremonialnie wtłaczać, wpisywać w ramy tego, co tu i teraz obecne 44. Supermarketowy pomysł interpretowania dzieł Słowackiego miał już wówczas w polskim teatrze swoją tradycję, zapoczątkowaną słynnym przedstawieniem Jarosława Tochowicza Fantazy, czyli Nowe Czasy wystawionym w roku 1999 przez Teatr im. Kochanowskiego w Opolu. O ile jednak w realizacji opolskiej sceniczna przestrzeń zabudowana pełnymi towarów sklepowymi półkami i dźwiękami wyświetlanych reklam jawiła się jako kolorowy, pełen blichtru i zgiełku przedsionek nowego konsumpcyjnego raju (hrabia Respekt właściciel supermarketu i prezes firmy Logistic&Respekt szczęśliwie wychodził z przejściowych kłopotów finansowych), o tyle ogołocony supermarket Sobocińskiego rodził wrażenie przygnębiającej, ale i symbolicznej pustki. Puste półki wskazują zauważyła Joanna Targoń że wyprzedaż zakończona, a w gablotach i na pięterku pokazują się jedynie spospoliciałe lub spotworniałe zjawy z przeszłości 45. A zatem może faktycznie znaleźliśmy się w miejscu i czasie jak sugerowała recenzentka wskazującym na zakończoną wyprzedaż romantycznych mitów? Taką interpretację zdawały się potwierdzać kolejne sekwencje przedstawienia i kolejne pojawiające się w nim postacie scena spotkania z Laurą (przypominającą hostessę rozdającą ulotki 46 ) czy scena z roz- 44 I. Guszpit, Nieudacznik z hipermarketu, Odra 2005, nr J. Targoń, Po staremu, po swojemu, dz. cyt. 46 Por. R. Klimczak, dz. cyt. 238 Bibliotekarz Podlaski

239 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach mowy Kordiana z Grzegorzem, który w przebraniu różowego królika, opatrzonym napisem Okazja, wjeżdżał na taśmociągu. Pojawiła się też scena watykańska, a w niej rozpaczliwa prośba o błogosławieństwo dla Polaków pozostawiona bez odpowiedzi, bo postawiony na wspomnianym taśmociągu tyłem do widowni papieski tron okazywał się pusty. Kluczowy monolog na Mont Blanc mówił Kordian siedzący na krześle umieszczonym na przodzie sceny, a zaraz po nim następowała zaskakująco przetworzona scena przysięgi koronacyjnej, którą w trakcie joggingu wyrzucał z siebie, ubrany w dres i przeciwsłoneczne okulary, car (suflerowany przez tajemniczego mężczyznę w garniturze). Historię nieudanego spisku kończył quasi-heroiczny skok Kordiana nie nad bagnetami wszakże, ale nad rampą ku pierwszym rzędom krzeseł i ostatecznie strzał w głowę bohatera, oddany przez szatana. Skomplikowana, nieprzewidywalna narracja przedstawienia znalazła zresztą w takim finale paradoksalnie czytelną klamrę. Sobociński mimo wszystkich uwspółcześniająco-realistycznych zabiegów nie zrezygnował jednak z, tak ważnej u Słowackiego, fantastyki. Reżyser wprowadził monolog Archanioła (przed sceną z papieżem, a właściwie sceną bez papieża) i chór Aniołów śpiewających Marsz, marsz Polonia (przed sceną z carem). Nie zapomniał też o diabłach to one, zauważył Dariusz Kosiński 47, grały spiskowców siedzących na pomarańczowych krzesłach (co jeden z recenzentów proponował odczytać jako możliwą aluzję do ukraińskiej pomarańczowej rewolucji 48 ). Ale najważniejsi pozostawali szatani z Przygotowania ich nocne harce na dachu wrocławskiego teatru, zarejestrowane filmową kamerą i wyświetlone na początku spektaklu, budowały wspomnianą klamrę. Szatany w strojach gangsterów w stylu postaci Chandlera 49, co prawda, nie mieszały w polskim kotle, ale zrzucały śmiecie najpierw na chodnik przed teatrem, potem już naprawdę na podłogę opustoszałego supermarketu. Trudną estetykę spektaklu zapowiadał poniekąd jego podtytuł kolaż romantyczny. Kolaż to kompozycja plastyczna stworzona z różnych Obrazy XIX wieku 47 D. Kosiński, I smutek tego wszystkiego, Didaskalia 2005, nr 65/ I. Guszpit, Nieudacznik z hipermarketu, dz. cyt. 49 L. Pułka, Mizerota, Gazeta Wyborcza Wrocław 2005, nr 25. Bibliotekarz Podlaski 239

240 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach materiałów naklejona na odpowiednio twarde podłoże. Śledząc opinie krytyki, można odnieść wrażenie, iż w przedstawieniu młodego reżysera tekst Słowackiego faktycznie odegrał dość niewdzięczną rolę podłoża. Rzecz nawet nie w ilości użytych elementów, co w ich jakości. Sobociński odważnie przyznawał się do świadomego doboru różnorodnych tworzyw i mieszania ich estetycznych faktur. W wywiadzie zatytułowanym Staram się myśleć widzem wyjaśniał: Stąd podtytuł kolaż romantyczny, bo spektakl złożony jest z takich elementów, jakimi dziś świat operuje. Będzie kolorowy, ma ostre znaki, wpisane są w niego sekwencje multimedialne. Doszedłem do wniosku, że gdyby za czasów Słowackiego było kino i kamery, to by je zastosował 50. To wyjaśnienie chyba nie przekonało, dalekich przecież od ortodoksyjnych roszczeń, recenzentów. Sobocińskiemu zarzucano przede wszystkim nie nadmiar eksperymentalnych pomysłów, ale utratę kontaktu z podłożem niepodjęcie dyskusji z oryginalnym tekstem, uchylenie się od intelektualnej demitologizacji mitu Kordian. Niechby i potraktował Kordiana bez szacunku, niechby go pociął, poprzestawiał, wykorzystał. Niechby udowodnił, że zabrał się za tekst Słowackiego z prawdziwej potrzeby, a nie dla przedstawienia ogólnego poglądu na rzeczywistość, składającego się z konstatacji na temat upadku wartości, supremacji kultury masowej czy kryzysu tożsamości przekonywała Joanna Targoń 51. Wśród komentarzy krytycznych obok tych, zarzucających przedstawieniu zbanalizowanie interpretacji znalazł się również zarzut zwracający uwagę na zawarte w spektaklu przekłamanie. To na tyle oryginalna opinia, że warto ją przywołać w całości: Sobociński zauważył Leszek Pułka oczarował siebie monumentalizmem scenografii. Dlatego zachwycony formą kłamie tą inscenizacją, że w supermar- 50 R. Klimczak, Staram się myśleć widzem, Dziennik Teatralny, J. Targoń, Po staremu, po swojemu, dz. cyt. 240 Bibliotekarz Podlaski

241 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach ketach nie ma rewolucjonistów jak opisywana barwnie przez media kierowniczka zmiany z Biedronki, która wypowiedziała osobistą wojnę koncernowi. Że nie ma molestowanych pracownic fabryk, które przerwały zmowę milczenia. Że nigdy nie widział fotografii tratujących się do krwi fanów promocji w Media Markcie. Że za każdym z tych aktów społecznej desperacji toczą się osobiste ludzkie tragedie 52. Obrazy XIX wieku Jest w tej opinii czytelna prowokacja, ale jest też istotna a sprowokowana oryginalną konwencją spektaklu refleksja: teatralna lektura Słowackiego winna realizować się w porządku autorskiego objaśniania tekstu lub objaśniania najlepiej jednak poprzez ten tekst złożonych zjawisk współczesności. W przeciwnym wypadku powstanie przedstawienie tak samo dalekie od wyjściowego tekstu, jak i od faktycznego rozpoznania rzeczywistości, którą chce opisać. Surowej ocenie recenzentów, jak się okazuje, podlegały nie tylko realizacje młodych, eksperymentujących ze Słowackim, twórców, ale też teatralne propozycje reżyserów o znanym i uznanym dorobku. Dowodem może być adaptacja Kordiana, którą w roku 2006 w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie przygotował Janusz Wiśniewski. Spektakl Wiśniewskiego, co ciekawe, anonsowano podobnie jak inscenizację wrocławską: Jeżeli ktoś spodziewał się, że zobaczy na scenie polonistyczną pomoc szkolną zapowiadała Joanna Targoń to się zawiódł. Zawiedli się niestety też ci, którzy spodziewali się odkrywczej interpretacji, dyskusji z romantyzmem czy choćby atrakcyjnego teatru 53. Na takiej opinii z pewnością zaciążył zarzut autocytatu. Wiśniewski rzeczywiście wykorzystał w Kordianie swoją rozpoznawalną stylistykę, dobrze znaną z wielu wcześniejszych przedstawień reżysera. Stylistykę tę budowała przede wszystkim przetworzona konwencja teatru jarmarcznego z elementami rewii i nasyconej groteską farsy. Zamkniętą sceniczną przestrzeń, obitą surową czarną materią, wyposażono zatem w pojedyncze, aczkolwiek silnie symbolicznie nacechowane, 52 L. Pułka, dz. cyt. 53 J. Targoń, Pusty ołtarz, pusty teatr, Gazeta Wyborcza Kraków 2006, nr 103. Bibliotekarz Podlaski 241

242 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach elementy zbity z desek ołtarz (który w odpowiednim momencie zapłonął), drabinę i stół. Tę przestrzeń organizowała jednak nie scenografia, ale, jak zwykle u Wiśniewskiego, muzyka (autorstwa jego ulubionego kompozytora Jerzego Satanowskiego) i ruch ujęty w starannie wyreżyserowane układy choreograficzne. Przez scenę nieustannie przewijał się więc korowód barwnych postaci, odgrywając swoisty dance macabre. Uczestnicy owego korowodu stanowili efekt swobodnej wariacji na temat bohaterów Kordiana, których zestaw uległ niezwykłemu zwielokrotnieniu. Były więc wśród nich Damy: Dama Przecudna, Dama Niezwykła, Dama Olśniewająca, Dama En vogue, Dama Rezolutna, Dama Słodka. Była Siostrzyczka, Wdowa, Miłosierna, Nasze Pokuszenie, były dwie Angielki i też dwaj Wariaci Wariat tak było i Wariat tak będzie oraz kilka innych dopisanych Słowackiemu postaci. No i była, oczywiście, Siostra Śmierć grana przez aktora z pobieloną twarzą, ubranego w jasny gorset i koronkową, czarną spódnicę. O wielkiej historii i uwikłanej w nią straceńczej misji Kordiana przypominały parady wymusztrowanych podchorążych w pięknych żółto-szafirowych mundurach. Spektakl miał wyraźny rytm, wybijany marszem, tańcem, sekwencjami śmiechu Dam, podskokami Wariatów i charakterystycznymi dla scenicznego języka Wiśniewskiego powtórzeniami: ruchów, gestów, słów. O czym opowiadała ta barwna, choreograficznie i muzycznie efektowna, rewia? Sam reżyser wyjaśniał swoje rozumienie dramatu tak: W tym tekście znajduje się wszystko, co jest myślą wolnościową, polską. To jest zmitologizowany gest paru dzieciaków, podchorążych, którzy w niezwykły sposób określili, co to znaczy widzieć się ludźmi wolnymi i dlaczego nam, Polakom, tak droga jest myśl wolnościowa 54. Jednak tej interpretacji jak stwierdziło kilku recenzentów inscenizacyjnej formule spektaklu nie udało się wydobyć, co więcej, sama formuła przytłoczyła dramat Słowackiego, czasem wręcz gubiąc w scenicznych chwytach jego tekst (do wyjątków zaliczano fragmenty monologów Kordiana, wysoko ocenioną scenę sporu Wielkiego Księcia i Cara, wreszcie 54 Cyt. za: JOC, Powtórka z wolności, Dziennik Polski 2006, nr Bibliotekarz Podlaski

243 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach umieszczony w epilogu monolog postarzałej Laury, która nota bene mówiła tekst spoza dramatu liryk Testament mój). Najbardziej krytycznie wypowiedział się Paweł Głowacki: Obrazy XIX wieku Otóż, ze sposobu, w jaki aktorzy wygłaszają wraki monologów i dialogów, które to wraki Wiśniewski łaskawie im pozostawił, jasno wynika, jak piękną i dojmującą konstrukcją mogłaby być całość, gdyby Wiśniewski wycofał się ze swym inscenizacyjnym cyrkiem tandety i zostawił aktorom wszystkie frazy Słowackiego 55. Recenzent stoczył prawdziwą batalię w obronie pryncypiów czyli w imię nie tyle zachowania oryginalnego tekstu jako całości, ile w imię słyszalności najważniejszych, artykułujących podstawowe sensy Kordiana, fraz: Słowacki jest opowiadaczem przekonywał którego frazom po prostu nie uchodzi przeszkadzać zbyt namiętnie, a zwłaszcza przez bite dwie godziny z hakiem przeszkadzać na jedno rytmiczno-myślowe kopyto 56. Gwałtowne upominanie się o tekst miało w tym przypadku czytelne, choć wyrażone w dość ostrym tonie, uzasadnienie. Chodziło o wyważenie proporcji, o to, by forma nie zdominowała treści, by najbardziej nawet oryginalny, autorski styl reżysera (a wobec tego stylu też formułowano, w przytoczonych recenzjach, liczne wątpliwości), do którego ma on przecież prawo, nie unieważniał semantycznych jakości źródłowego tekstu. Już choćby przywołane dotąd surowe oceny recenzentów świadczą, że wzięcie na warsztat najbardziej znanych dramatów Słowackiego było i jest zadaniem niełatwym. Podstawowa trudność polega na konieczności konfrontowania się wciąż tak samo, jak za czasów Hanuszkiewicza z utrwalonym (choć może niekoniecznie utrwalonym efektywnie, jak dowiodła sonda Sobocińskiego) w świadomości odbiorców modelem szkolnej interpretacji Balladyny czy Kordiana. Prawidłowość druga paradoksalnie wynika z tej pierwszej odżegnywanie się od robienia teatru, jak to trafnie ujęła Joanna Targoń, polonistycznych pomocy szkolnych 57 może się okazać zbyt łatwą asekuracją, a priori dowartościowu- 55 P. Głowacki, Na Mont Bumcykcyk, Dziennik Polski, Tamże. 57 J. Targoń, Pusty ołtarz, pusty teatr, dz. cyt. Bibliotekarz Podlaski 243

244 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach jącą każdą nielekturową propozycję inscenizacyjną. Mówiąc prościej taka deklaracja nie stanowi jeszcze gwarancji ambitnego, myślowo i artystycznie udanego, odczytania kanonicznych dzieł polskiego romantyzmu. Zupełnie inne wyzwania stawiają przed reżyserami teksty rzadziej adaptowane. W tym wypadku każdy kolejny spektakl po latach odkurzający nieznany szerszej publiczności dramat staje się sam dla siebie punktem odniesienia. To od twórcy przedstawienia zależy, jaką lekturę tekstu zaprojektuje. Swoboda w doborze interpretacyjnego klucza wydaje się więc większa, ale też i większa jest odpowiedzialność ów wybór obciążająca. Takie ryzyko w omawianym okresie podjęło kilku reżyserów. Co ciekawe, byli to przede wszystkim młodzi twórcy. Nowa generacja inscenizatorów trudno powiedzieć, że wchodząca do polskiego teatru, raczej od dziesięcioleci stale w nim obecna prezentowała własne, czasem dość szczególne podejście do klasycznych tekstów. Jan Klata, twórca kontrowersyjnej adaptacji Fantazego, w jednym z wywiadów wyznał: [ ] im mniej klasyczny tekst, tym bardziej jestem mu literalnie wierny. To nie ma nic wspólnego z szacunkiem, ale więcej z oryginału można zobaczyć przy okazji Dicka 58 niż przy okazji Shakespeare a czy Słowackiego. [...] Zatem jest tak, że bardziej pocięte, samplowane, remiksowane są teksty klasyczne 59. Byliśmy więc świadkami programowego odejścia od teatru w starych dekoracjach świadomej rezygnacji z historycznego kostiumu, poszukiwania nowoczesnego sposobu opowiadania, które ma za zadanie otwierać współczesnemu widzowi dawne teksty. Jaki klucz do Fantazego znalazł cytowany Jan Klata? Na wstępie potrzebne jest wyjaśnienie reżyser na ogół zmienia tytuł oryginalnego tekstu, tym samym lojalnie uprzedzając widzów, że nie powinni oczekiwać kanonicznej wersji dramatu, a jedynie autorskiej wariacji na temat. Wystawiony w 2005 roku w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku spek- 58 Philip K. Dick to amerykański pisarz science fiction. Klata wystawił jego Trzy stygmaty Palmera Eldritcha. 59 M. Rokicka, Samplowanie klasyki, Arte 2006, nr Bibliotekarz Podlaski

245 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach takl opatrzono więc sugestywnym tytułem Fanta$y 60. Podolski dramat Słowackiego Klata uwspółcześnił w sposób radykalny, przenosząc akcję w realia obskurnego polskiego blokowiska. Było ono, jak zauważyła Monika Żółkoś, miniaturą Polski B 61, którą najłatwiej opisać formułą trzech B jako metaforę biedy, bylejakości i bezguścia 62. Taką Polskę odzwierciedlała scenografia przed oczami widzów pojawiało się ponure podwórko z nieodłącznym trzepakiem, rachityczną resztką drzew i metalowym kontenerem na śmiecie. Życie mieszkańców bloku toczyło się w klaustrofobicznej przestrzeni, której ambiwalentny charakter wyznaczały skontrastowane punkty topograficzne lombard (symbolizujący biedę rzeczywistości) i kolektura Lotto (ogniskująca nierealne marzenia o lepszym świecie) oraz napisy na drzwiach ( K+M+B ) i na murze ( HWDP ) 63, czyli gorzka mieszanka polskiego sacrum i profanum. W tej smutnej, ale przecież bardzo swojskiej scenerii, rozgrywał się dramat Diany, którą zadłużony Respekt (to właśnie długi spowodowały jego przeprowadzkę z sopockiej willi do blokowiska) musiał zhandlować Fantazemu. Historia z rozpaczliwą determinacją aranżowanego małżeństwa włączała w rytm akcji coraz szerszy krąg postaci. Ale, jak zwykle u Klaty, podlegały one wyrazistej reinterpretacji. Groteskowy Respekt zastawiał w lombardzie ostatni ścienny zegar, niepogodzona z deklasacją Respektowa urządzała na osiedlowym trawniku herbatki przy grillu, Diana ćwiczyła na wiolonczeli, której szlachetne dźwięki zagłuszał łomot puszczanych przez sąsiadów radiowych przebojów. Do tego towarzystwa dołączał Rzecznicki wraz z dopisaną Słowackiemu azjatycką małżonką Kim oraz Idalia i Fantazy. Jan ostatecznie okazywał się weteranem wojny w Iraku na inwalidzkim wózku, a Major czarnoskórym oficerem amerykańskiej armii. Aktualizującemu przetworzeniu, w spektaklu Klaty, poddano także zachowane sceny dramatu, choć najbardziej wyraziste pozostawały, oczywi- Obrazy XIX wieku 60 W przypadku tego dramatu dodatkowym argumentem reżysera był fakt, że oryginalny tytuł nie pochodzi przecież od Słowackiego, na co w jednym z wywiadów Klata się powoływał. Por. G. Antoniewicz, Słowacki nie tylko dla brunetów, Dziennik Bałtycki Wieczór Wybrzeża 2005, nr M. Żółkoś, Klata kontra Słowacki, Didaskalia 2006, nr Tamże. 63 Słusznie zwraca uwagę na te elementy Monika Żółkoś. Por. tamże. Bibliotekarz Podlaski 245

246 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach ście, sekwencje i motywy wymyślone przez samego reżysera. A było ich sporo scena tańca na inwalidzkich wózkach w rytmie piosenki rezerwistów Godzina piąta, przerażający wątek egzekucji długów (gangsterzy obcinali Respektowi palce) czy kolejna scena tańca (a następnie aktu seksualnego) Rzecznickiej i Majora, z Czerwonymi makami na Monte Cassino w tle by wymienić tylko kilka. Ta ostatnia scena szczególnie zbulwersowała krytykę. Klacie zarzucano obsceniczność i szarganie narodowych świętości. Reżyser bronił się we właściwy dla siebie sposób. Ta scena wyznał w jednym z wywiadów jest dla mnie tak samo drastyczna, jak dla widzów. I o to chodzi. A skąd obcy jurny żołnierz z Kraju Wolności ma wiedzieć, że tego się nie tańczy? Przecież melodia skłania do tańca. Różnice kulturowe. W realiach dziewiętnastowiecznego Podola porwanie kobiety przez żołnierza też miało drastyczne konsekwencje 64. Metoda, a zarazem teatralna filozofia Klaty, przez niego samego określana formułą remisu i coveru, polegała bowiem na świadomym i jawnym przekładaniu klasyków w porządku współcześnie czytelnych tematów i problemów. Reżyser nie traktował takiej lektury jako aktu niewierności, cynicznego sprzeniewierzenia się idei oryginału. W tym geście paradoksalnie wyrażał się jego szacunek dla Autora, potrzeba nawiązania, zerwanego przez upływ czasu, kontaktu jego dzieła ze współczesnym odbiorcą, jasnego wyartykułowania sensów, które chciałby on Autor dzisiejszemu odbiorcy zakomunikować. Taką właśnie intencję deklarował Klata, tłumacząc we wspomnianym wywiadzie swoją interpretację Fantazego: Głaskanie i lukrowanie wrzodów nie jest niczym dobrym. Tak w gruncie rzeczy uważali Wielcy Autorzy, których profanowanie stale mi się zarzuca. Dlatego jestem głęboko przekonany choć mogę się oczywiście mylić że w moich remiksach literatury, bo nie są to wersje wykonywane nuta po nucie, tylko remiksy i covery, pozostaję jakoś wierny autorom. A przynajmniej bardzo mi na tym zależy. Wbrew pozorom A. Kyzioł, Wojna trwa, Polityka 2006, nr Tamże. 246 Bibliotekarz Podlaski

247 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Remiks romantycznego dramatu motywowały w spektaklu dwa tropy interpretacyjne zaskakująco aktualna refleksja Słowackiego o świecie, którym rządzi pieniądz i już całkiem własna refleksja reżysera choć niewątpliwie sprowokowana ideą oryginalnego tekstu (demaskującego przecież, jak twierdził Mieczysław Inglot, romantyczne błazeństwo 66 ) na temat dewaluacji narodowych mitów, dla których współcześnie czytany romantyzm staje się ważnym punktem odniesienia, swoistym kodem, nawet językowym medium. Obrazy XIX wieku Klata konfrontuje nas zauważył Roman Pawłowski z mitologią romantyzmu i naszą przeszłością. Zderza siermiężną rzeczywistość blokowiska z wysublimowaną poezją Słowackiego, która w tym otoczeniu brzmi jak obcy, zapomniany język 67. Teatralne wskrzeszenie Fantazego jak określił to Pawłowski, wyciągnięcie Słowackiego z trumny było jednak zmartwychwstaniem połowicznym. Nie przynosiło w przeciwieństwie do wymowy samego dramatu finałowego oczyszczenia. W zderzeniu dwóch języków idealnie rozpoznawalnego, eklektycznego, w którym łączą się najrozmaitsze ikony współczesności oraz języka dramatu ten ostatni musi przegrać 68 konstatowała Monika Żółkłoś. A potwierdzeniem tej konstatacji wydawała się ostatnia scena spektaklu, w 2005 roku dramatycznie aktualna. Przy dźwiękach bijących dzwonów mieszkańcy domu wystawiali w oknach portrety Jana Pawła II przewiązane żałobnymi wstęgami. Ten symboliczny gest, z którym pozostawiał widzów Klata, okazywał się jednak gestem pustym polskie blokowisko raczej nie doświadczało finałowego przeanielenia. Fanta$y to chyba najbardziej gwałtowne przedstawienie Klaty pisał o gdańskim spektaklu Piotr Gruszczyński [...] Klata jest ostry, może nawet niespra- 66 M. Inglot, Fantazy, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. J. Krzyżanowski, C. Hernas, t. I, Warszawa 1984, s. 252; M. Inglot, Wstęp, [w:] J. Słowacki, Fantazy, Wrocław 1976, s. XLIII. 67 R. Pawłowski, Słowacki w blokowisku, Gazeta Wyborcza 2005, nr M. Żółkoś, dz. cyt. Bibliotekarz Podlaski 247

248 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach wiedliwy. [...] Jednak większość pomysłów współdziała z gorzkim odczytaniem tekstu 69. Trudno nie zgodzić się z tą opinią. Mimo wielu zgłaszanych przez recenzentów zastrzeżeń, sprowokowanych oczywistą kontrowersyjnością adaptacji, nie sposób było odmówić reżyserowi konsekwencji w przeprowadzeniu własnej wizji dramatu i wpisanej w nią autorskiej lektury romantyzmu. W tym samym 2005 roku odbyła się jeszcze jedna premiera Słowackiego, która podobnie jak realizacja Klaty proponowała niełatwą dyskusję z romantyczną i nie tylko romantyczną mitologią. To Ksiądz Marek, wystawiony przez Michała Zadarę w Teatrze Starym w Krakowie. Jedną z recenzji z tego spektaklu zatytułowano Słowacki zrewidowany 70. Mistyczny dramat z czasów konfederacji barskiej reżyser faktycznie poddał gruntownej interpretacyjnej rewizji, lokalizując historyczny punkt odniesienia spektaklu w kręgu powstania warszawskiego, choć opisana tym skojarzeniem symboliczna przestrzeń widowiska ulegała postępującej relatywizacji. Jego bohaterowie nosili wprawdzie biało-czerwone opaski, w rękach mieli charakterystyczne automaty, ale ubrani byli współcześnie w bluzy, koszulki, sportowe spodnie, czapki bejsbolówki. Powstańczych realiów nie oddawała też ascetyczna aranżacja sceny. Zamiast barykady widz otrzymywał kameralną przestrzeń ciasnego, pustego pokoju, umeblowanego jedynie stołem, porozrzucanymi krzesłami i styropianem. Taka odsemantyzowana scenografia jawnie uniwersalizowała artykułowane w przedstawieniu sensy. Sam Zadara swoje odczytanie przesłania dramatu komentował następująco: Słowacki rozprawia się w nim z polskim patriotyzmem, pokazując jego podejrzany związek z prymitywnym antysemityzmem i podłością. [...] Pracując nad Księdzem Markiem myślałem o tym, że wiara w szczytną ideę powoduje bardzo wielkie prawdopodobieństwo popełnienia zbrodni. A im bardziej się wierzy, że ma się rację, tym większa jest możliwość, że się tej racji nie ma. 69 P. Gruszczyński, Dał w pysk i poszedł, Tygodnik Powszechny 2005, nr R. Pawłowski, Słowacki zrewidowany, Gazeta Wyborcza 2005, nr Bibliotekarz Podlaski

249 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Gdy będziemy przekonani, że tylko my jesteśmy ofiarami, możemy zapomnieć o innych 71. Uwaga Zadary koncentrowała się więc z dala od barskiej legendy i towianistycznej historiozofii na usytuowania nie tyle trudnej polskiej historii, co uformowanego nią, złożonego paradygmatu polskiej duchowości. Już pierwsza scena spektaklu w której powstańcy (konfederaci?) wdzierali się do żydowskiej karczmy i brutalnie ją niszczyli zapowiadała, że owo rozpoznanie nie przyniesie jednoznacznych rozstrzygnięć. Brutalność przemieszana ze świętością okazała się identyfikującym ich rozpoznaniem. Obrazy XIX wieku W gromadzie konfederatów zauważyła Dorota Jarząbek Michał Zadara odnalazł uniwersalny typ polskich bojowników, zapaleńców wolności. Legendarna i zmitologizowana już za czasów Słowackiego historia obrony Baru staje się naraz bardzo współczesną opowieścią, której aktorzy przypominają już to powstańców warszawskich, już to współczesną młodzież, gdyby dziś miało wybuchnąć nowe powstanie. [...] Religijna motywacja i religijne podniecenie konfederatów wykraczają poza zwyczajną i nadużywaną frazeologię świętej sprawy. Śpiew o walce w hufcu Bożym, opowiadania o cudach i objawieniach nad Barem, obrazy religijne wtopione w krwawą metaforykę rzezi nie brzmią w ustach cynicznych wojaków bluźnierczo, ale prawdziwie i żarliwie 72. To, co Jarząbek odczytywała jako żarliwą, ale też egzaltowaną, religijność, inni recenzenci opisywali w kategoriach fanatyzmu i ideologicznego zaczadzenia 73 młodych kiboli 74, bojówkarzy 75, psów wojny 76, 71 J. Cieślak, Kapitaliści nigdy nie mają pieniędzy. Z Michałem Zadarą rozmawia Jacek Cieślak, Rzeczpospolita, D. Jarząbek, Jedna wielka blizna, Didaskalia 2005, nr T. Miłkowski, Ksiądz Marek: Obrazoburczy Zadara, pl/2008/03/31/ksipdz-marek-obrazoburczy-zadara/, (dostęp: ). 74 I. Kłopocka, Po ciemnej stronie narodowego mitu, (dostęp: ). 75 Tamże. 76 M. Ruda, Trud samopoznania, czyli jak dziś inscenizować wielki dramat narodowy?, Dekada Literacka 2006, nr 1-2. Bibliotekarz Podlaski 249

250 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach bo i takie określenia padały. Bar w wersji Zadary urastał do rangi symbolu rozumianego tutaj całkiem inaczej niż u Słowackiego. Zapomniana ikona polskiego patriotyzmu stała się wyrazistą metaforą odziedziczonego po przodkach narodowego charakteru Polaków, duchowości, jak pisał Tomasz Miłkowski, grzęznącej w sprzecznościach, między świętością i zaprzaństwem, między poświęceniem i burdą, między ofiarnością a rozbojem 77. W jakimś sensie nietkniętą personifikacją sacrum pozostawał w krakowskim przedstawieniu przywódca powstańców-bojówkarzy, ksiądz Marek. Już nie prorok, Boży rycerz, lecz trochę zagubiony młody człowiek w czarnej koszuli z koloratką, a potem metaforycznie i dosłownie schodzący ze sceny aktor, który po swej śmierci powróci na nią, ale jako widz i komentator, w cywilnym ubraniu, z kubkiem herbaty, wygłaszając monolog Działeczki moje (nota bene to nie jedyne sceniczne zmartwychwstanie w spektaklu swój pośmiertny monolog wygłaszał też zastrzelony Starościc). Galerię zrewidowanych, niejednoznacznych i ewoluujących w trakcie przedstawienia postaci uzupełniała Judyta i Klemens Kosakowski 78. Spektakl Zadary spolaryzował opinie recenzentów. Te krytyczne zarzucały reżyserowi przede wszystkim ideologicznie niebezpieczny skrót myślowy. Wystarczyło tylko stwierdził Tomasz Mościcki z konfederatów barskich zrobić Armię Krajową z biało-czerwonymi opaskami i już poszło. Że wyszło z tego przedstawienie ze stalinowskim przesłaniem Akowcy = zbrodniarze i ludobójcy, młodego reżysera jakoś nie zaniepokoiło. Podziwu doprawdy godna jest ta nieznośna lekkość teatralnego bytu młodego artysty 79. W zupełnie innym, gombrowiczowsko-szyderczym, tonie komentował adaptację Zadary Paweł Głowacki: 77 T. Miłkowski, dz. cyt. 78 Zaproponowane przez Zadarę odczytanie tych postaci interesująco przedstawiła cytowana Dorota Jarząbek. Por. D. Jarząbek, dz. cyt. 79 T. Mościcki, Nieudana Kartoteka, Dziennik 2006, nr Bibliotekarz Podlaski

251 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Pojąłem nowoczesny teatr, [...] pojąłem, że z ogólnopolskiego procederu unowocześniania, ergo ubrzdącowiania klasyków nie ma ucieczki. Albo znów będziesz gówniarzem, albo nie będzie cię wcale. [...] Przede mną, na scenie, podwórkowe pistolety, podwórkowa bieganina, podwórkowe wrzaski, podwórkowa głębia, podwórkowa nędza. Zabawa w powstanie warszawskie. Słowacki na trzepaku genialna rewizja romantyzmu! 80 Obrazy XIX wieku Większość recenzentów uznała jednak, że to właśnie udana konfrontacja nie tylko z tekstem Słowackiego, a też z trudnym kodem romantycznej tradycji zdecydowała o wartości przedstawienia. Wysoko oceniano szczególną energetyczność spektaklu: To energia zabawy teatrem (udzielająca się też aktorom), spojrzenia na polską klasykę inaczej, czasami nawet bezczelnie. Może to drażnić, ale każe o Zadarze myśleć z podziwem 81. Podkreślano zasadność gorącej, otwierającej się na współczesnego odbiorcę, lektury romantyzmu: Że materii pomieszanie, że Słowacki przewraca się w trumnie. Może, ale ostre spojrzenie na romantyczny patos i gorset, który nadal uwiera, przyda się każdemu 82. Przekonywano, że mimo różnych warsztatowych słabości udało się autorowi adaptacji osiągnąć cel najważniejszy odszukał on własną drogę do odtworzenia na scenie ducha i emocji wpisanych w oryginalny tekst. Dramat romantyczny zauważyła Anna Burzyńska nie miał charakteru metodycznej, idealnie przeprowadzonej analizy; jego niebezpieczna siła tkwi w czymś zupełnie innym, co bardzo trudno zdefiniować, ale na pewno można odnaleźć i odczuć oglądając Księdza Marka Michała Zadary 83. O tym, że każda kolejna inscenizacyjna propozycja nowego odczytania dramatów Słowackiego poddawana była surowemu osądowi krytyki przekonuje również przypadek ostatniej z prezentowanych tu adaptacji 80 P. Głowacki, Ferdydurke II (Pastisz kreślony z rozpaczy), Dziennik Polski 2005, nr A. Rataj, Energia odnaleziona w naszej klasyce, Rzeczpospolita 2008, nr T. Miłkowski, dz. cyt. 83 A. R. Burzyńska, Krucjata, Tygodnik Powszechny 2005, nr 49. Bibliotekarz Podlaski 251

252 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach przedstawienie Beatrix Cenci 84 zrealizowane w jubileuszowym 2009 roku przez przywołanego już Macieja Sobocińskiego. Wystawiony w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie spektakl szybko zyskał miano wielkiego telewizyjnego show 85. Taka identyfikacja wybranej przez reżysera konwencji miała swoje uzasadnienie. Szesnastowieczną historię rzymskiej rodziny patrycjuszowskiej Sobociński wprowadził (podobnie jak wcześniej opowieść o Balladynie) w ogromną, mroczną i niemal pustą, odrealnioną przestrzeń. Budowała ją lśniąca, zwierciadlana podłoga, podesty czerwony, wchodzący w widownię i drugi, ruchomy oraz punktowe światła ujęte w geometryczne ramy i dwa wielkie reflektory. Wszystko błyszczy pisała Joanna Targoń jeździ, świeci i gra bezszmerowo i precyzyjnie. Zespół techniczny pracuje znakomicie. 86 Plan gry nadbudowywał ekran, na którym wyświetlano sekwencje akcji, rozmyte zbliżenia twarzy bohaterów ( gigantyczne facjaty, oczy jak stawy, wargi czeluście 87 ) i jak to określił Paweł Głowacki metafizyczne mazidła 88. Wrażenie robiły też efektowne quasi-historyczne stroje postaci kobiecych biała suknia Beatrix oraz czarne, z długimi żałobnymi woalami, suknie matki i córki i kompletnie już niehistoryczne kostiumy męskich Furii (gorsety, wysokie szpilki), a także komunijne sukienki dopisanych Słowackiemu małych dziewczynek, co pewien czas wbiegających na scenę. Atrakcyjność wizualną dopełniała starannie zaaranżowana fonosfera 89 przepuszczony przez mikroporty głos aktorów, obudowany sugestywną muzyką, w tej wielkiej przestrzeni zyskiwał charakterystyczny pogłos. Widowiskowy monumentalizm inscenizacji nie powstrzymał krytyków od postawienia pytań o artykułowane nią sensy. Wyprowadzony z długotrwałego teatralnego niebytu dramat Słowackiego wydawał się w przeciwieństwie do innych jego tekstów gotowym, jak zauważali 84 Realizację opatrzono tak właśnie zapisanym tytułem. 85 T. Mościcki, O Beatrix, co drucik nosiła, Dziennik 2009, nr J. Targoń, Powtórnie zgwałcona, Gazeta Wyborcza Kraków 2009, nr P. Głowacki, Życie płciowe raków, (dostęp: ). 88 Tamże. 89 Określenie Mościckiego. T. Mościcki, O Beatrix, co drucik nosiła, dz. cyt. 252 Bibliotekarz Podlaski

253 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach recenzenci, kusząco aktualnym thrillerem o filmowym wręcz potencjale 90 ( Co tu dużo opowiadać, to historia, o której marzy niejeden naczelny gazety pisała Magda Huzarska i która bez wątpienia trafiłaby na pierwszą jej stronę 91 ). Sam reżyser zdawał sobie sprawę, że fabularna gęstość oryginalnego dzieła kazirodcze stosunki ojca z córką, krwawa rodzinna zemsta na tyranie, wyrok śmierci dla ojcobójców, miłość, bratobójstwo i samobójstwo to jego wielki atut, a jednocześnie trudne wyzwanie dla autora adaptacji. Jeszcze przed premierą Sobociński mówił: Obrazy XIX wieku Kumulacja ludzkich katastrof w tym tekście jest tak duża, że wymaga niebywałej czujności, aby nie przekroczyć pewnych granic, aby nie popaść z jednej strony w banał, a z drugiej w epatowanie zdarzeniami, które w ramach tej historii się dzieją: mordem, gwałtem 92. Czujności chyba jednak nie udało się zachować, bo krytycy zarzucili krakowskiemu spektaklowi przede wszystkim nieczytelną interpretację dramatu mieszanie wątków i uchylanie się od psychologicznego pogłębienia rysunku postaci oraz skomplikowanych uczuciowych relacji, w których umieścił bohaterów romantyczny poeta. Sobociński bowiem posiekał dramat zauważyła Joanna Targoń i zrobił wszystko, żeby na scenie nie było ludzi, ale ogólnie pojęte wielkie emocje bez kierunku i celu 93. Odpsychologizowanie bohaterów, odczytanie ich motywacji i działań w ramach jednej tylko formuły cierpienia podkreślali również inni recenzenci. Z tekstu Słowackiego reżyser wydłubał same strzeliste skowyty stwierdził Paweł Głowacki 94. W podobny sposób prześmiewczy komentarz Głowackiego oceniał realizację zadań aktorskich: Ktokolwiek na scenę wchodzi nie wchodzi, jeno wkracza. Drży, marsowieje 90 J. Nowicka, Jak pogrążyć Słowackiego, jak-pograzyc-slowackiego.html, (dostęp: ). 91 M. Huzarska, Gwałt, kazirodztwo, morderstwa, czyli... wielka nuda w Słowackim, (dostęp: ). 92 Cyt. za: PAP, J. Targoń, Powtórnie zgwałcona, dz. cyt. 94 P. Głowacki, Życie płciowe raków, dz. cyt. Bibliotekarz Podlaski 253

254 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach i studziennie cierpi w każdej przez się gadanej literze i w milczeniu każdym 95. Efekt uzyskany wydawał się przeciwny do zamierzonego. Ten, jak to określił recenzent, kolosalny inscenizacyjny wehikuł cierpiętnictwa realizowany w nadmiernie wolnym rytmie patetycznych recytacji, paradoksalnie, odebrał frazom Słowackiego prawdę i emocjonalną siłę. Spektaklowi zaszkodziło więc to, co miało być jego największym atutem nadmiernie uatrakcyjniona forma, rozmach scenicznej wizji, telewizyjna gigantomania 96. Ten rozbuchany, medialny naddatek podkreśla jedynie niechlujną lekturę tekstu i martwe relacje między bohaterami 97 przekonywała Justyna Nowicka. Reżyser, zajęty telezabawkami, nie zajął się tak opowiedzeniem historii dodawał Tomasz Mościcki 98. Upodrzędnienie narracji, zagłuszenie jej przez feerię scenicznych chwytów przyniosło nieoczekiwany skutek. Dosadnie opisywał go tytuł jednej z recenzji Gwałt, kazirodztwo, morderstwa, czyli... wielka nuda w Słowackim 99. W 2005 roku Roman Pawłowski (komentując omawianą tu już inscenizację Fanta$ego) nazwał współczesne wprowadzanie dramatów Słowackiego na scenę aktem odwagi. Swoją opinię tłumaczył następująco: jego twórczość po odzyskaniu wolności uroczyście złożono do grobu razem z dziełami innych romantyków. Na afiszu pozostała tylko lekturowa Balladyna traktowana jak narodowy hymn: nikt nie ma słuchu ani głosu, ale śpiewać trzeba. Inne sztuki Słowackiego: Kordian, Ksiądz Marek, Sen srebrny Salomei to zjawiska tak rzadkie, że należałoby je objąć ochroną jak ginące gatunki 100. Dziś kilkanaście lat po tamtej premierze i na rok przed kolejnym jubileuszem można uznać, że wypowiedź recenzenta jest właściwie nieaktualna. Dramaty Słowackiego nie okazały się gatunkami ginącymi, choć postu- 95 Tamże. 96 J. Nowicka, dz. cyt. 97 Tamże. 98 T. Mościcki, O Beatrix, co drucik nosiła, dz. cyt. 99 M. Huzarska, dz. cyt. 100 R. Pawłowski, Słowacki w blokowisku, dz. cyt. 254 Bibliotekarz Podlaski

255 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach lat otaczania ich specjalną ochroną nadal wydaje się zasadny. Zrealizowane w ostatnich latach premiery (a było ich wiele) dowodzą, iż dzieła polskiego romantyka cieszą się autentycznym i niesłabnącym zainteresowaniem reżyserów. Wciąż na nowo odkrywana, złożona literacka materia jego dramatów stanowi dla polskich twórców niezmiennie atrakcyjne tworzywo teatralne. Należałoby jednak zapytać, czy potrafią się oni odwdzięczyć Słowackiemu tym samym czy realizowane dziś spektakle stanowią wartościową propozycję scenicznej lektury bogatego dramaturgicznego dorobku poety i czy ta lektura może być ofertą zdolną zainteresować współczesnego widza. Zaprezentowany tu przegląd dowodzi, iż spektrum artystycznych możliwości teatralizowania dramatów Słowackiego jest imponująco szerokie. To przede wszystkim efekt oczywistego dla współczesnych twórców przekonania, że nie ma żadnego kanonicznego modelu inscenizowania romantycznej klasyki, nie istnieje on nawet jako względny punkt odniesienia, hipotetyczny wzorzec, który można zanegować, przeciw któremu można by się zbuntować. Funkcji paradygmatu nie pełni również, przywoływany okazjonalnie, domniemany schemat szkolnej, lekturowej interpretacji dzieł Słowackiego to wróg zdecydowanie niegroźny i mało dziś ofensywny. Ale swobodne, kreatywne (czasem może też faktycznie bezceremonialne) traktowanie romantycznych dramatów wynika także z postrzegania ich jako tekstów, które do takiej właśnie lektury prowokują. Są zamknięte, a zarazem otwarte trzeba do nich znaleźć współcześnie czytelny interpretacyjny klucz, a jednocześnie można przecież wykorzystać ich teatralną mobilność, ich formę potencjalnie otwierającą się na różne porządki scenicznej lektury. Obrazy XIX wieku Dziady, Kordian, Wyzwolenie, Ksiądz Marek i wiele innych dramatów narodowych to nie przejrzyste opowieści zauważył w jednym z wywiadów Michał Zadara lecz radykalne partytury poetycko-muzyczne. Z tymi dziełami trzeba się obchodzić awangardowo, inaczej po prostu są niezrozumiałe 101. Trudno nie zaakceptować, tak często przez reżyserów deklarowanej potrzeby, niechowania się za autora, przestrzegania wierności duchowi 101 A. Kyzioł, Chochoł i skrzynki Warhola, Polityka 2008, nr 7. Bibliotekarz Podlaski 255

256 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach tekstu, nie jego literze. Trudno nie uznać chęci wprowadzania dzieł Słowackiego w pulsujący rytm współczesnej rzeczywistości i pokazywania, że one do tej rzeczywistości przystają. Trudno nie docenić odwagi oryginalnych rozwiązań scenicznych, dbałości o to, by widz w teatrze się nie nudził. Ale też nie można pominąć milczeniem grzechów, których autorom prezentowanych adaptacji nie udało się uniknąć, a które nie uszły uwagi recenzentów. Lista owych grzechów jest dość długa unikanie głębokiej lektury tekstu, spłycanie zawartych w nim sensów, nachalna aktualizacja, nieczytelność proponowanej konwencji lub właśnie czytelność nadmierna, dewaluująca dramat, stylistyczna niekonsekwencja, inscenizacyjna nadekspresja stawiająca formę ponad treścią. Czy siła fatalna która tak niepokoiła cytowanego na wstępie Ciechowicza nadal wisi nad Słowackim? A może właśnie to jego poezja jest owym niespokojnym fatum wciąż na szczęście nawiedzającym nasze sceny? Jakkolwiek byśmy dziś nie odpowiedzieli na pytanie co teatry polskie wyprawiają ze Słowackim?, należy się cieszyć, że nadal możemy takie pytanie stawiać i nadal mieć problem z udzieleniem na nie jednoznacznej odpowiedzi. Bibliografia Antoniewicz G., Słowacki nie tylko dla brunetów, Dziennik Bałtycki Wieczór Wybrzeża 2005, nr 239. Burzyńska A. R., Krucjata, Tygodnik Powszechny 2005, nr 49. Ciechowicz J., Słowacki mistyczny w teatrze współczesnym, [w:] Słowacki teatralny, red. K. Kurek, Poznań Cieślak J., Kapitaliści nigdy nie mają pieniędzy. Z Michałem Zadarą rozmawia Jacek Cieślak, Rzeczpospolita, Derkaczew J., Narodowe misterium pilnie potrzebne, Gazeta Wyborcza 2006, nr 147. Drewniak Ł., Polladyna, Przekrój 2006, nr 29. Głowacki P., Ferdydurke II (Pastisz kreślony z rozpaczy), Dziennik Polski 2005, nr 275. Głowacki P., Na Mont Bumcykcyk, Dziennik Polski, Bibliotekarz Podlaski

257 Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach Głowacki P., Życie płciowe raków, (dostęp: ). Gnot M., Komediopisarz Słowacki?, Kurier Lubelski 2008, nr 29. Gruszczyński P., Dał w pysk i poszedł, Tygodnik Powszechny 2005, nr 45. Guszpit I., Balladyna w bezimiennym teatrze, Odra 2006, nr 9. Guszpit I., Nieudacznik z hipermarketu, Odra 2005, nr 3. Huzarska M., Gwałt, kazirodztwo, morderstwa, czyli... wielka nuda w Słowackim, (dostęp: ). Inglot M., Fantazy, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. J. Krzyżanowski, C. Hernas, t. I, Warszawa 1984, s Inglot M., Wstęp, [w:] J. Słowacki, Balladyna, Wrocław Inglot M., Wstęp, [w:] J. Słowacki, Fantazy, Wrocław Jarząbek D., Jedna wielka blizna, Didaskalia 2005, nr 70. JOC, Powtórka z wolności, Dziennik Polski 2006, nr 99. Józefczuk G., Tekst chrobocze, Gazeta Wyborcza Lublin 2008, nr 35. Klimczak R., Kordian jest jednym z nas?, Dziennik Teatralny, Klimczak R., Staram się myśleć widzem, Dziennik Teatralny, Kłopocka I., Po ciemnej stronie narodowego mitu, (dostęp: ). Konopko A., Przewidzenia, powtórzenia, Scena 2007, nr 3. Kosiński D., I smutek tego wszystkiego, Didaskalia 2005, nr 65/66. Kościelniak M., Balladyna w świetlicy, Tygodnik Powszechny 2006, nr 28. Kowalczyk A. Z., Z dystansem, Dziennik dodatek Kultura 2008, nr 45. Kubacki W., Balladyna baśń polityczna, [w:] J. Słowacki, Balladyna, Warszawa Kucharski K., Balladyna to hit, Słowo Polskie-Gazeta Wrocławska 2006, nr 148. Kucharski K., Kordian z supermarketu, Słowo Polskie Gazeta Wrocławska 2005, nr 25. Kwiecień S., Największa prowincja gnieździ się w Warszawie, Gentleman 2004, nr 6/7. Kyzioł A., Chochoł i skrzynki Warhola, Polityka 2008, nr 7. Kyzioł A., Wojna trwa, Polityka 2006, nr 5. Matuszewska M., Skłonić widzów do refleksji, Gazeta Wyborcza Wrocław, Obrazy XIX wieku Bibliotekarz Podlaski 257

258 Obrazy XIX wieku Monika Kostaszuk-Romanowska, Inscenizacje dramatów Juliusza Słowackiego w latach MG, Puzzle Słowackiego, Kurier Lubelski 2008, nr 32. Miłkowski T., Ksiądz Marek: Obrazoburczy Zadara, ksipdz-marek-obrazoburczy-zadara/ (dostęp: ). Molik A., Lekka odsłona wielkiego dramatu, Kurier Lubelski 2008, nr 35. Mościcki T., Kolejny upadek Balladyny, Dziennik 2006, nr 63. Mościcki T., Nieudana Kartoteka, Dziennik 2006, nr 201. Mościcki T., O Beatrix, co drucik nosiła, Dziennik 2009, nr 101. Mościcki T., Wdzięk i pomysły, Życie, Nowicka J., Jak pogrążyć Słowackiego, (dostęp: ). Osińska M., Goplana w stringach, Dziennik Teatralny Lublin, Pawłowski R., Słowacki w blokowisku, Gazeta Wyborcza 2005, nr 244. Pawłowski R., Słowacki zrewidowany, Gazeta Wyborcza 2005, nr 272. Pułka L., Mizerota, Gazeta Wyborcza Wrocław 2005, nr 25. Rataj A., Energia odnaleziona w naszej klasyce, Rzeczpospolita 2008, nr 76. Rokicka M., Samplowanie klasyki, Arte 2006, nr 3. Ruda M., Trud samopoznania, czyli jak dziś inscenizować wielki dramat narodowy?, Dekada Literacka 2006, nr 1-2. Słowacki J., Balladyna, (dostęp: ). Słowacki J., List do Eustachego Januszkiewicza z listopada 1838, [w:] idem, Dzieła, red. J. Krzyżanowski, t. XIV, Listy do krewnych, przyjaciół i znajomych ( ), oprac. J. Pelc, Wrocław Słowacki J., List do matki z 18 grudnia 1834, [w:] idem, Dzieła, red. J. Krzyżanowski, t. XIII, Listy do matki, oprac. Z. Krzyżanowska, Wrocław Targoń J., Po staremu, po swojemu, Didaskalia 2005, nr 67/68. Targoń J., Powtórnie zgwałcona, Gazeta Wyborcza Kraków 2009, nr 102. Targoń J., Pusty ołtarz, pusty teatr, Gazeta Wyborcza Kraków 2006, nr 103. Zgierska M., Z dystansem do dystansu, Nowa Siła Krytyczna, Zieliński M. M., Bryk dla maturzystów, Gazeta Wyborcza Lublin 2008, nr 35. Żółkoś M., Klata kontra Słowacki, Didaskalia 2006, nr Bibliotekarz Podlaski

259 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Ku współczesności Kamil Barski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa Streszczenie: Ukój to ciekawy przykład wczesnej, jeszcze nie klasycyzującej, ale z gruntu modernistycznej liryki Staffa. Podstawowy temat wiersza a zarazem niniejszego tekstu zawarty jest w tytule artykułu. Utwór bowiem przedstawia bluźnierczy stosunek seksualny ukrzyżowanego mężczyzny z Nocą. Każe to nam rozpatrywać jego problematykę w kilku kontekstach. Możemy wśród nich wymienić młodopolski erotyzm wiążący się w tym przypadku z epistemologią i prowadzący do doświadczenia Absolutu. Słowa-klucze: Leopold Staff, Ukój, noc, poznanie, masochizm, śmierć Sex, Nature, Martyrology and Night: Leopold Staff s Ukój Summary: Ukój is an interesting instance of Staff s early, not modern classicist, but certainly modernist lyric poetry. The main problem of the poem, as well as the main preoccupation of the present article, is encapsulated by the article s title. It concerns a sacrilegious sexual intercourse of a crucified man with Night. Such a subject matter necessitates assum- * Kamil Barski student III roku filologii polskiej; zainteresowania: literatura XIX wieku, a mówiąc szerzej: motywy i wątki romantyczno-antyklasycystyczne. 259

260 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa ing various contextual perspectives: the perception of the erotic at the turn of the 19 th century in Poland, epistemology, and their mutual links with the experience of the Absolute. Key words: Leopold Staff, Ukój, night, cognition, masochism, death Tytuł niniejszego tekstu w sposób dobitny i zdaniem piszącego te słowa możliwie precyzyjny określa temat jednego z wierszy Leopolda Staffa z tomiku pt. Ptakom niebieskim. Wiersza, powiedzmy już teraz, który także przekracza pewne normy i któremu być może dlatego właśnie poświęca się niewiele uwagi 1. Sam fakt takiego charakteru utworu dla odbiorcy bardziej obeznanego nie powinien być szokujący wiadomo wszak, że moderniści byli narkotycznymi łowcami transgresji 2, a zainteresowanie mroczną stroną ludzkiej seksualności było dla nich dość typowe 3. Dziwi jednak niska popularność tego wiersza, zważywszy na jego oryginalność na tle innych utworów tomiku, uderza bowiem tam autor w łagodniejsze raczej tony, a nawet staje się poetą ewangelicznym! 4 Nie ulega jednak wątpliwości, że w tekście pt. Ukój dokonuje całego szeregu transgresji, których analiza przydatna będzie zarówno w trakcie interpretacji, jak i do wyciągnięcia odpowiednich wniosków. W moim przekonaniu w tym przypadku można odejść od modelu interpretacji polegającego na kolejnym przedstawianiu cech podmiotu lirycznego, adresata itd. Liryczne ty stanowić będzie tu podstawę rozumienia tek- 1 Tak przynajmniej wynika z przeprowadzonych przez autora tych słów poszukiwań. Utworu tego brakuje w wyborze Biblioteki Narodowej (L. Staff, Wybór poezji, oprac. M. Jastrun, Wrocław 1970). Nie jest także on zbyt często omawiany: zajął się nim jedynie Wojciech Gutowski w dwóch pracach, stanowiących jednak jeśli chodzi o ten akurat utwór niemal przedruk z lekko przeredagowanymi zdaniami (zob. W. Gutowski, Konstelacja Przybyszewskiego, Toruń 2008 oraz: tenże, Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłości, Kraków 1997). 2 W. Gutowski, Miłość śmierci i energia rozkładu. O młodopolskiej wyobraźni nekrofilskiej, [w:] tenże, Konstelacja Przybyszewskiego, s Z. Wróbel, Erotyzm w literaturze nowożytnej, Łódź 1987, s M. Jastrun, Wstęp, [w:] L. Staff, dz. cyt., s. XIII. 260 Bibliotekarz Podlaski

261 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa stu, a jego charakterystyka podstawą opisania cech podmiotu lirycznego. Skupić należy się zatem na sztucznej, ale niestety koniecznej dekonstrukcji owego ty tworzonego przez kilka ściśle powiązanych ze sobą osób, stanów, a najbezpieczniej mówiąc elementów rzeczywistości. Zacząć moglibyśmy zatem od semantycznie najprostszego elementu układanki i uznać, że adresatem wiersza jest po prostu kobieta, a raczej senna projekcja, będąca jakimś uosobieniem seksualnych, masochistycznych fantazji podmiotu lirycznego. Sugeruje to przede wszystkim cała gama odniesień do stosunku płciowego. I tak, chce osoba mówiąca wpić się ustami ogniem rozszalałymi 5 w biodra kochanki, być wtuloną w jej zimne, nagie piersi białe, wreszcie żąda nawet będąc ukrzyżowaną jej trujących pocałunków i ugodzenia mieczem, a ostatecznie woła: Zabij mnie!. Przyjrzyjmy się zatem cechom tej mistycznej, zdaje się, kochanki. Z całą pewnością zwraca uwagę fakt utożsamienia jej z Nocą, co będzie szczególnie ważne w późniejszym omawianiu konotacji ontologicznych i epistemologicznych. Tutaj na razie musimy stwierdzić, że nocy w ogóle przypisywany jest pierwiastek kobiecy 6, a jeszcze szczególniejszą formę przybrało to w modernizmie, gdzie mamy do czynienia z tak nazwaną przez Gutowskiego erotyzacją nocy i nokturnalizacją kobiety 7. Nie na tym jednak koniec. Ta część doby ma budzić różnego rodzaju pragnienia 8, w tym także erotyczne, ze względu na do stwierdzenia czego nie trzeba już badań literackich atmosferę wyciszenia, odgrodzenia od świata, intymności. Wynika z tego, że obiekt erotycznego pożądania został skojarzony z przestrzenią erotycznej gry 9 i poprzez użycie takiej właśnie apostofy-metafory z nią utożsamiony. Zastosowany do opisu piersi wybranki kolor biały jest nie tylko zgodny z XIX-wiecznym ide- Ku współczesności 5 Ten i wszystkie następne fragmenty cytuję według: L. Staff, Ukój, [w:] tenże, Poezje zebrane, t. 1, Warszawa 1980, s J. E. Cirlot, Noc, [w:] tenże, Słownik symboli, tłum. I. Kania, Kraków 2006, s W. Gutowski, Młodopolskie dialogi (z) nocą, [w:] Noc. Symbol temat metafora, red. J. Ławski, K. Korotkich, M. Bajko, Białystok 2012, s Tamże, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 261

262 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa ałem piękna, ale także kojarzy się z typową femme fatale 10. Zdaniem Gutowskiego, takie wyodrębnienie kochanki z tła świadczy o jej szczególnym dla podmiotu znaczeniu 11 i, biorąc pod uwagę, że może być to sen o tematyce erotycznej trudno się z jego zdaniem nie zgodzić. Nie sama jednak kategoria erotyzmu będzie nas interesować najbardziej, ale jego specyficzna, a postrzegana również w tym wierszu, odmiana masochizm. Jako jedna z częściej występujących w tej epoce parafilii (obok między innymi sadyzmu) realizuje się tu w niezwykle bluźnierczy sposób. Jak wspomnieliśmy, cały stosunek lub też pragnienie stosunku, gdyż nie wiemy, czy do niego ostatecznie dochodzi ma miejsce na krzyżu. W modernizmie tego typu przedstawienia były symbolem perwersyjnego erotyzmu, choć ofiarą bywała raczej kobieta 12 (czy osobę, która podczas stosunku c h c e zostać zabita, można nazwać ofiarą to już inna sprawa). Narzędziami do sprawienia masochistycznej przyjemności są między innymi gąbka żółci oraz miecz (będący ekwiwalentem włóczni), a zatem atrybuty męczeńskiej śmierci Chrystusa, co świadczy nie tylko o niezdrowych fascynacjach podmiotu lirycznego, ale także o celowości tej poetyckiej prowokacji w wykonaniu Staffa 13. Uważam ponadto, że zastosowanie takiego akurat motywu należy rozpatrywać w kontekście erotyki de Sade a, a ściślej wskazywanych przez niego źródeł satysfakcji seksualnej. Zarówno on, jak i kontynuator jego myśli (choć oczywiście niebezrefleksyjny i nie pod każdym względem!), Baudelaire, zgadzali się, że największą przyjemność sprawia okrucieństwo i czynienie zła 14. Polega to według Boskiego Markiza na możliwie najsilniejszym, 10 M. Praz, Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej, tłum. K. Żaboklicki, Warszawa 1974, s W. Gutowski, Młodopolskie dialogi, s Temat jest znacznie szerszy, niż by się wydawało. Ukazywano m.in. ukrzyżowaną, ale wciąż namiętną i prowokującą kobietę (również w sztukach malarskich, zob. np. Kuszenie świętego Antoniego Féliciena Ropsa), por. W. Gutowski, Miłość śmierci, s Można też zaobserwować ciekawy proces: przy końcu wieku wśród mężczyzn można było zaobserwować zwrot ku masochizmowi, podczas gdy wcześniej interesował ich raczej sadyzm (zob. M. Praz, dz. cyt., s. 184). Stąd zapewne zmiana płci osoby ukrzyżowanej. 13 W. Gutowski, Miłość śmierci, s J. Łojek, Sade Spóźniony przybysz do Polski, [w:] D.A.F. de Sade, Niedole cnoty. Zbrodnie miłości, Łódź 1985, s. 13. Zob. także M. Praz, dz. cyt., s Tamże cytat z Baudelaire a: [ ] jedyna i najwyższa rozkosz miłosna polega na pewności, że dokonuje się zła. [ ] całą rozkosz kryje w sobie zło. 262 Bibliotekarz Podlaski

263 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa najbrutalniejszym złamaniu istoty bytu drugiego człowieka, ponieważ jest to spełnienie nakazów Natury czym zajmiemy się później 15. Na razie istotniejsza wydaje się uwaga, że osiąganie tej satysfakcji à rebours, a więc niejako w wyniku masochistycznej zgody na gwałt 16 (przy czym chodzi tu raczej o gwałt jakby egzystencjalny ), również wpisuje się w powyższą koncepcję, ponieważ nakazy owe cały czas są spełniane podmiot liryczny Staffa po prostu jest nie sprawiającym ból, ale go odczuwającym, sytuuje się zatem po drugiej stronie tej relacji. Tu nasuwa się ciekawa uwaga: mielibyśmy do czynienia z paradoksalną zamianą ról? Wiemy bowiem, że zarówno noc, jak i kobieta, symbolizują raczej zasadę bierną 17 Mniejsza o to. Ważniejsze: elementem okrucieństwa, a więc zgodnie z zasadą sylogizmu również podniecenia, może być również profanacja 18. Potwierdzają to także pisma de Sade a, który świętokradztwo uważał za moralną torturę zadawaną wierzącemu 19. Niech więc wybrzmi wprost: nawet, jeśli do czynienia mamy tylko z prowokacją, i nawet jeśli jest to wszystko alegorią jakiegoś głębszego sensu Ukój przedstawia próbę osiągnięcia satysfakcji seksualnej na krzyżu, symbolu wiary. Będzie to więc zdecydowanie profanacja. Spełnia zatem podmiot liryczny wszystkie założenia dekadenckiej perwersji. Zanim jednak dojdziemy do problemu dekadentyzmu, przyjrzyjmy się jeszcze motywowi pocałunku, który ściśle się z nim wiąże. Jest to z całą pewnością typowy pocałunek wampiryczny 20, jednak zdecydowanie przez osobę mówiącą pożądany, można go bowiem porównać z użądleniem jako wstrzyknięciem narkotyku rozpoczynającym pełne rozkoszy konanie 21. Warto się tu także odwołać do mitu modliszki, Ku współczesności 15 J. Łojek, dz. cyt., s Tamże. 17 Zob. J.E. Cirlot, Noc, [w:] dz. cyt., s M. Praz, dz. cyt., s Tamże, s Choć można wymienić także wśród literatury modernistycznej pocałunki dające życie, witalne. Dla przykładu w La Morte amoureuse Gautiera ksiądz sprawia za sprawą pocałunku, że zmarła kobieta odżywa, zob. Z. Wróbel, dz. cyt., s W. Gutowski, Miłość śmierci, s Motywu tego, choć w innym kontekście, używa także m.in. Maria Grossek-Korycka w utworze pt. Wąż-luxuria (zob. tamże). Bibliotekarz Podlaski 263

264 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa gdyż w myśl eseju Rogera Cailloisa zatrucie możemy skojarzyć ze związkiem między erotyzmem a pożywieniem 22, a ogólniej rzecz biorąc z morderstwem powodowanym instynktem miłosnym 23. Czy kochanka podmiotu lirycznego jest taką modliszką? Na to pytanie odpowiemy w dalszym ciągu pracy. Na razie wolno z całą pewnością stwierdzić, że nawet jeśli nie jest to podmiot ze wszystkich sił pragnie, żeby była 24. Pojawia się w tym momencie ważne dla interpretacji pytanie: skąd u osoby mówiącej tak przerażające żądze? Nie będziemy się tu oczywiście bawić w amatorską psychoanalizę; problem należy raczej rozważyć z perspektywy historycznoliterackiej. W moim przekonaniu podmiot liryczny jest dekadentem, który w obliczu kryzysu wartości sensu życia zaczął poszukiwać w użyciu, w hedonizmie 25. Na uwagę zasługuje też fakt, że całość dzieje się we śnie, co, po pierwsze, otworzy nam pole do ciekawych interpretacji, a po drugie pozwoli stwierdzić, że stanowi on ucieczkę od opresyjnej rzeczywistości oraz przestrzeń realizacji nawet najbardziej wynaturzonych fantazji 26. Kondycję osoby mówiącej w wierszu oddałby chyba dobrze cytat z Lety Baudelaire a: Chcę spać! Sen raczej milszy mi niż życie. W śnie, co jest śmierci słodką zapowiedzią, Będę twe piękne ciało lśniące miedzią Pocałunkami okrywał w zachwycie. Otchłanie łóżka twojego jedynie Mogą pochłonąć mój lęk i westchnienia, 22 R. Caillois, Modliszka, [w:] Odpowiedzialność i styl. Eseje, tłum. K. Dolatowska, Warszawa 1967, s Tamże, s Rysuje się tu, swoją drogą, ciekawa niezgodność. Z punktu widzenia psychoanalizy można wysnuć wniosek, że seks może rodzić strach przed śmiercią (zob. tamże, s ). Tutaj zaś tego strachu podmiot nie odczuwa, przeciwnie, chce umrzeć! 25 W. Gutowski, Nagie dusze i maski, s Wszak Noc określana jest mianem matki wyobraźni, zob. tenże, Młodopolskie dialogi, s Bibliotekarz Podlaski

265 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa W twych ustach jest potęga zapomnienia, Przez pocałunki twoje Leta płynie 27. To porównanie z utworem francuskiego poety uruchamia ciekawe konteksty pozwalające uznać podmiot za osobę przepełnioną rozpaczliwym hedonizmem 28, mającym również swe konotacje z Nocą symbolizującą orgię i rozpustę 29. Można podejrzewać, że w procesie ciągłego przekraczania seksualnych granic dotarł podmiot do poziomu tolerancji, który w celu osiągnięcia choć na chwilę przełamującej bezsens życia rozkoszy każe wykroczyć poza wszelkie normy etyczne 30. Trafnie nazywa to Gutowski hedonistycznym szałem zmysłów na granicy unicestwienia 31, a więc orgiastycznością destrukcyjną, niemal sataniczną. To z kolei pozwala wysnuć wniosek, że osobę mówiącą w wierszu cechuje nekrofilska uczuciowość, która nie pozwala zażyć rozkoszy inaczej niż poprzez doświadczenie śmierci 32. Ponadto, jestem zdania, iż należy mówić o jeszcze jednej interpretacji. Być może jest jak chociażby w Nocy Kleopatry Gautiera i chce podmiot liryczny za wszelką cenę nawet za cenę śmierci posiąść jakąś konkretną kobietę? Może stosunek z nią stanowi spełnienie jego życia? Albo bycie zabitym przez nią jak w Chastelardzie Swinburne a stanowi najwyższą przyjemność? 33 Być może, ale w świetle dalszej interpretacji przyjdzie nam raczej uznać tę tezę za mało prawdopodobną. Po tak przedstawionym obrazie podmiotu lirycznego z perspektywy erotycznej, przydługim może, ale wpisującym się w opisane w utworze zasady rządzące światem które przedstawimy później i dlatego właśnie koniecznym, możemy skonstatować w świecie wiersza obecność Ku współczesności 27 Ch. Baudelaire, Leta, cyt. za: Z. Wróbel, dz. cyt., s Wydaje się, że po pocałunku zmarła kobieta odżywa, zob. Z. Wróbel, dz. cyt., s T. Walas, Ku otchłani (dekadentyzm w literaturze polskiej ), Wrocław 1986, s Tamże, s Tenże, Nagie dusze i maski, s Tenże, Miłość śmierci..., s Tamże, s Zob. Z. Wróbel, dz. cyt., s. 90, 114. Bibliotekarz Podlaski 265

266 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa następującego równania: kobieta = rozpusta = Noc = śmierć 34. Jest to w zasadzie utożsamienie dość typowe, wszak już Baudelaire pisał o pokrewieństwie Rozpusty i Śmierci 35. Zanim jednak przejdziemy do dalszej, bardziej metafizycznej a jednak związanej z erotyczną interpretacji, spróbujmy odpowiedzieć na wbrew pozorom bardzo istotne pytanie: czy podmiot upragnioną satysfakcję osiąga? Wszak wykonuje kochanka gest kładzenia rąk na skroniach (a ten, jak wiadomo, jest gestem wyciszenia popędów, uspokojenia 36 ). Można to interpretować dwojako: do osiągnięcia satysfakcji nie doszło, gdyż kochanka wygasiła ogień pożądania, albo przeciwnie doszło do niego, więc to wyciszenie wiąże się z utratą życiowej energii po intensywnym miłosnym uniesieniu 37. Problem ten rozważymy później przy omawianiu znaczeń naddanych, teraz skupmy się na następnym fragmencie, podług którego snom żadna otchłań nie jest dość głęboka. Oznacza to moim zdaniem, że do satysfakcji doszło, tyle, że we śnie, gdyż w realnym świecie taki sposób jej osiągnięcia byłby potępiony przez wszelkie normy moralne. Pełniłby więc sen funkcję mitu? 38 Ponadto, te słowa można też traktować jako pewną konstatację na temat własnej, skrzywionej natury wpisywałoby się to w obecne we wczesnej liryce Staffa poczucie winy itp. W procesie introspekcji bo z nią z reguły wiążemy u poety obrazowanie nekrofilskie i sadystyczne 39 pojmuje podmiot liryczny, że tą tajemnicą wnętrza człowieka jest właśnie zbrodnia i okrucieństwo 40. Właśnie dlatego należy uznać, że utwór ten nie jest zwyczajnym erotykiem, a ma inne jakieś, drugie dno. Wiemy bowiem, że według poety istniała jakaś większa, metafizyczna Prawda, której nie da się poznać przy pomocy żadnego z dyskursów 41. Tajemnicę bytu, 34 Podobne skojarzenia przywołuje Kopaliński, uznając kobietę m.in. za symbol ekstazy, okrucieństwa i niebezpieczeństwa; zob. W. Kopaliński, Kobieta, [w:] tenże, Słownik symboli, Warszawa 2017, s Ch. Baudelaire, Dwie dobre siostry, cyt. za: Z. Wróbel, dz. cyt., s W. Gutowski, Miłość śmierci, s Roger Caillois, dz. cyt., s Tamże, s W. Gutowski, Miłość śmierci, s J. Kwiatkowski, U podstaw liryki Leopolda Staffa, Warszawa 1966, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

267 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa a więc między innymi charakter Natury, trzeba poznać empirycznie, a więc na własnej skórze odczuwając jej okrucieństwo. Dlatego właśnie podmiot pożąda sadystycznej kochanki. Można już zatem przejść do bardziej filozoficznych sensów wpisanych w utwór, a uczynimy to poprzez dopisanie do wyżej wskazanego ciągu znaczeń jeszcze jednego. Nawiążmy do Schopenhauera, który uważał, że kobieta = Natura 42. Oznacza to, że do czynienia mamy z pewną transpozycją metafizyczne poznanie Natury jest ekwiwalentem ściśle fizycznego poznania erotycznego; dlatego właśnie zgłębianie jej tajemnic ma postać seksualnej penetracji 43. W tym sensie wybrany przez podmiot sposób ma charakter ekstrapolacji. Możemy, w moim przekonaniu, znaleźć w wierszu Staffa silną inspirację poglądami Przybyszewskiego, według którego kobieta jest źródłem zła, świętokradztwa, perwersji i żądzy zbrodni 44. Nie należy zatem dziwić się, że została ona utożsamiona z Nocą, gdyż ta również postrzegana była w literaturze epoki jako czas szczególnej aktywności zła 45 oraz wyzwolenia agresji 46. Taki sposób jej rozumienia był również zdaniem Gutowskiego częsty w początkowym etapie twórczości Staffa 47. Do Nocy wrócimy. Udało nam się na razie stwierdzić, że poznanie erotyczne należy odczytywać jako figurę poznania Natury, którą rządzą: po pierwsze, chuć jako kosmiczna potęga (wciąż w myśl poglądów Przybyszewskiego 48 ), a po drugie, ściśle związane z nią okrucieństwo i prawo siły których obowiązywania w przyrodzie dowodzi według wspomnianego już Cailloisa morderczo-erotyczny instynkt modliszki 49. A za ta- Ku współczesności 42 W. Gutowski, Nagie dusze i maski, s Tenże, Młodopolskie dialogi, s G. Matuszek, Między pustką transcendencji a szaleństwem zmysłów. O wczesnej eseistyce Stanisława Przybyszewskiego, [w:] S. Przybyszewski, Synagoga szatana i inne eseje, Kraków 1995, s W. Gutowski, Młodopolskie dialogi, s Tamże, s Tamże, s S. Przybyszewski, Na drogach duszy. Gustav Vigeland, [w:] tenże, Synagoga szatana, s R. Caillois, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski 267

268 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa kową uznaliśmy wcześniej kochankę podmiotu! Wydaje się zatem, że Natura ma, zdaniem Staffa, charakter podobny do tego, jaki w swym poemacie prozą przedstawił Miciński jest pożądaną, kochaną, ale też sadystyczną matką 50. Dlatego też preferowaną przez podmiot liryczny w omawianym wierszu parafilią jest właśnie masochizm jako odwrotność cechy tej rządzącej światem siły. W tym momencie trudno nie odwołać się do koncepcji Natury wyznawanej przez de Sade a, a bez wątpienia zaadaptowanej również przez modernistów 51, którzy zapewne połączyli ją z teorią Schopenhauera (natura devorans) 52. Boski Markiz uważał mianowicie, że Natura [ ] tworzy po to tylko, aby niszczyć, a zabijanie jest jednym z najcenniejszych praw natury, gdyż może ona się rozmnażać tylko przez zniszczenie. Jest tak, ponieważ równowaga musi być zachowana a jest to możliwe tylko poprzez zbrodnię 53. Innymi słowy: człowiek jest niemoralny, bo i kierujące nim instynkty są efektem zbrodniczego charakteru Natury. Dlatego właśnie sadyzm i masochizm są źródłami przyjemności ponieważ są wykonaniem jej nakazów. Jestem więc zdania, że perwersyjnym fantazjom podmiotu lirycznego należy przypisać również drugą, epistemologiczną funkcję zafascynowany złem, pragnie samemu dać się zatruć 54, jak typowy dekadent, tak, by doświadczalnie poznać brutalną siłę rządzącą światem, a obecną również w każdym człowieku. Zajmijmy się zatem kolejnym elementem tego ciągu znaczeniowego, mianowicie kategorią nadrzędną wobec Natury Nocą 55. Ten motyw należy rozważyć z dwóch punktów widzenia: 50 T. Miciński, Panteista, [w:] tenże, Poematy prozą, Wrocław Zob. także wstęp Gutowskiego w tym wydaniu ( Z mojego szczęścia uczyniłem hekatombę szaleństwu ), s Czego dowodem wielokrotnie już tutaj cytowany Baudelaire, zob. M. Praz, dz. cyt., s W. Gutowski, Nagie dusze i maski, s Wszystkie cytaty pochodzą z Justine D.A.F. de Sade a. Cyt. za: M. Praz, dz. cyt., s M. Praz, dz. cyt., s Tu oczywiście można się spierać. W świetle nauk przyrodniczych Noc to, rzecz jasna, element Natury, ale jeśli chodzi o czysto literacko-filozoficzną interpretację, Noc jest preegzystencjalnym tworem, z którego dopiero wyłaniały się kolejne zjawiska co wykażemy w dalszej części pracy. 268 Bibliotekarz Podlaski

269 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa 1) Noc jako czas Poznania Istotne tu dla nas będzie, dlaczego akurat ta część doby stwarza szczególnie dobre warunki do poznania tajemnicy bytu. Jest tak, ponieważ w trakcie snu wyłamujemy się z codziennej, zdeterminowanej mnóstwem czynników, linearnej, pragmatycznej, apollińskiej w rozumieniu Nietzschego rzeczywistości 56 ; w tym czasie nie żyjemy, jesteśmy na granicy bytu i niebytu, wyzbywamy się tego, co niepotrzebne 57. Dlatego właśnie podmiot liryczny woła u Staffa: Zabij mnie, by pozbyć się szkodzącego poznaniu codziennego balastu. Granica ta sprawia, że jesteśmy bliżej nieskończoności, której nie da się poznać w sposób zmysłowy ani psychologiczny, te bowiem służą do interpretacji bytu ziemskiego. Noc zaś jest jego dopełnieniem, ale do niego nie należy 58 stąd potrzeba metafizyki, jako że jest ona właśnie atrybutem Nocy 59. Bezpośrednio wiąże się to z alinearnym, bo wertykalnym rozumieniem czasu 60, a więc z otchłanią, w jakiej pragnie zanurzyć się podmiot liryczny. Idźmy dalej: morzem, które gasi jego pragnienie, jest mare tenebrarum, symboliczną przestrzenią nieskończoności, niezgłębionej wiedzy, podświadomości, odkryć, prastworzenia 61. Podobnie wypowiadał się na ten temat Maeterlinck, którego pisma Staff na pewno znał! 62 Dochodzi zatem do pewnego ujednoznacznienia Nocy i Morza, czasu i przestrzeni, perspektywy wertykalnej (Noc) i horyzontalnej (Morze). Do przecięcia się tych jakości wrócimy. Tu możemy chyba bez większych obaw stwierdzić obecność rozumianej w duchu Bachtina czasoprzestrzeni, choć jest to wiersz, nie Ku współczesności 56 H. Krukowska, Noc poetów, noc filozofów, [w:] Noc. Symbol temat metafora, s Że sen jest we wczesnej twórczości Staffa okazją do poznania tajemnicy bytu, wykazywał J. Kwiatkowski, zob. tenże, dz. cyt., s Jest zresztą ten rodzaj spoczynku bardzo często wykorzystywaną w Ptakom niebieskim kategorią (zob. tamże, s. 109). 58 H. Krukowska, dz. cyt., s M. Bierdiajew, Nowe Średniowiecze, tłum. M. Reutt, Komorów 1997, s. 88. Fragment ten wymienia także Krukowska w wyżej cytowanym artykule (s. 39). 60 G. Bachelard, dz. cyt., s W. Kopaliński, Morze, [w:] tenże, dz. cyt., s M. Maeterlinck, Confession de poète, [w:] tenże, Wybór pism dramatycznych, tłum. Zenon Przesmycki (Miriam), s. XLVII. Pisze tam: Jest w naszej duszy morze wewnętrzne, prawdziwe mare tenebrarum. Cyt. za: J. Kwiatkowski, dz. cyt., s. 38. Bibliotekarz Podlaski 269

270 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa powieść 63. Wreszcie, co wiadomo z prywatnych doświadczeń każdego człowieka ale również z badań literackich noc sprzyja wzlotom ducha i samopoznaniu 64. Udowadnia to słuszność wyżej wypowiedzianych sądów o introspekcji podmiotu lirycznego. 2) Noc jako obiekt Poznania lub Poznanie samo w sobie. Przydadzą się nam tutaj wcześniejsze ustalenia na temat kobiety. Jeśli kobieta = Noc = Natura 65, to działanie podmiotu lirycznego jest najzupełniej zrozumiałe. Noc postrzegać musi tak, jak postrzegał ją Nietzsche 66, zaś równoznaczny z nią żywioł kobiecy jak D Annunzio albo Przybyszewski, którzy widzieli w kobiecie okrutną siłę zła rządzącą światem 67, a także (przynajmniej Przybyszewski) prafenomen istnienia 68. W kobiecie i sadomasochistycznym z nią stosunku zawiera się zatem prawda o zasadzie bytu, prawda, którą już w okresie tzw. czarnego romantyzmu wyrażali tacy autorzy jak Malczewski (Maria) czy Goszczyński (Zamek kaniowski). Koresponduje to zresztą z starożytną wizją Arystofanesa, według którego bogini nocy, Nyx, była bóstwem prymarnym 69, preontologicznym (także jest zresztą w kulturze judeochrześcijańskiej to z ciemności wyłonił się stworzony przez Boga świat!), ale także mściwym, okrutnym, tożsamym z nieskończonością i chaosem bóstwem śmierci, 63 W literackiej czasoprzestrzeni artystycznej zachodzi zespolenie oznak przestrzennych i czasowych w sensownej i konkretnej całości. Czas tu się kondensuje, zgęszcza, staje się artystycznie widzialny; przestrzeń zaś ulega intensyfikacji i zostaje wciągnięta w ruch czasu, fabuły, historii. Oznaki czasu uobecniają się w przestrzeni, a przestrzeń uzyskuje swój sens i jest mierzona w czasie. I to właśnie przecięcie się obu porządków wraz z zespoleniem ich oznak cechuje czasoprzestrzeń artystyczną (M. Bachtin, Czas i czasoprzestrzeń w powieści, Pamiętnik Literacki 1974, z. 4, s ). 64 W. Gutowski, Młodopolskie dialogi, s Że Noc jest hipostazą Natury, potwierdza M. Podraza-Kwiatkowska: Bacz, o człowiecze, co głęboka noc rzecze. Z rozważań nad literackim doświadczeniem nocy, [w:] taż, Labirynty kładki drogowskazy. Szkice o literaturze od Wyspiańskiego do Gombrowicza, Kraków 2011, s Tamże, s. 30. Tytuł artykułu Podrazy-Kwiatkowskiej jest zresztą cytatem z Nietzschego. 67 Zob. G. Matuszek, dz. cyt., s. 21, oraz M. Praz, dz. cyt., s G. Matuszek, dz. cyt., s M. Karamucka, Bogini Nyx i jej antyczne przedstawienia, [w:] Noc. Symbol temat metafora, s Bibliotekarz Podlaski

271 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa marzeń sennych oraz seksualności i miłości (jako matka Erosa) 70. Zatem: wszystko pasuje nam do wyłożonego wyżej modelu zachowania podmiotu lirycznego, który poprzez orgiastyczną śmierć chce poznać naturę bytu! Podobną zależność stwierdzają zresztą również badania antropologiczne, według których we wielu kulturach można zauważyć identyfikację Wielkiej Matki, seksu oraz nocy i zła 71. Należałoby chyba zatem stwierdzić, biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, że tajemnicę wszechrzeczy stanowi fatalistyczne, destrukcyjne zmierzanie świata w głąb, jego nieuchronne dążenie do samozniszczenia, unicestwienia wszelkiego życia (czyż nie tak postrzegał Naturę de Sade?) 72. Jeśli uznamy zatem Noc za hipostazę boskości 73 (czy Bóg w przedstawionym w ten sposób świecie ma rację bytu, ustalimy później) albo swoistą Wielką Matkę, to będzie to z pewnością matka bardzo okrutna. Bóstwo zresztą także gdyż, jak wiemy, noc (tak zwykła, jak i kosmiczna 74 ) jest tożsama ze złem, mrokiem, lękiem 75. Nie wyklucza się to jednak, wiele bowiem w Młodej Polsce przedstawień próby orgiastycznej anihilacji w materię Matki Natury wszak ją także jako kobietę dającą, ale też odbierającą życie, symbolizuje morze 76. Dowodziłaby temu także nowoczesna psychologia: Freud twierdził, że każde życie dąży do nirwanicznej śmierci (o czym później), spoczynku, do pramacierzy, czyli rozkładu w materię nieożywioną, w byt amorficzny, a więc właśnie w nasze mare tenebrarum! 77 Ta regresyjność cechowałaby zresztą także uczuciowość nekrofilską 78, o której już pisaliśmy. Teorię tę potwierdzałaby także zaznaczenie piersi jako obiektu pożądania gdyż Ku współczesności 70 Tamże, s. 52 oraz R. Caillois, dz. cyt., s W. Gutowski, Młodopolskie dialogi, s. 216, Tamże, s Uważają tak również autorzy opracowania do Marii Malczewskiego wydanej w serii Czarny romantyzm: H. Krukowska i J. Ławski (Białystok 1995 lub 2002). 75 H. Krukowska, dz. cyt., s W. Kopaliński, Morze, [w:] tenże, dz. cyt., s R. Caillois, dz. cyt., s W. Gutowski, Miłość śmierci, s Bibliotekarz Podlaski 271

272 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa te kojarzą się nie tylko z macierzyństwem, ponieważ, jak wykazuje Caillois, ssanie jest procesem analogicznym do seksu! 79 Wszystko zatem sprowadzałoby się do powrotu do Prajedni, syntezy życia i śmierci, zatraceniu się w pankosmicznej chuci (pogląd Przybyszewskiego!), do wchłonięcia przez animalne, prymarne istnienie 80. Noc odsłania tajemnicę bytu, pozwala podmiotowi dojrzeć swój związek z Absolutem, gdyż zawiera w sobie całość egzystencji, początek i koniec, oraz niezmienny, nieubłagany kierunek zmian 81. Będzie nim oczywiście śmierć. Dotychczas poświęciliśmy jej już wiele miejsca, dlatego bezcelowym byłoby powtórne przywoływanie tych samych wniosków. Skonstatujmy tylko, że kres życia wobec kryzysu wartości generalnie stawał się dla neoromantyków fascynującym zjawiskiem, ponieważ był zjawiskiem krańcowym, a więc przynajmniej w jakimś stopniu zbliżającym do odkrycia tajemnicy eschatologicznej czy też Absolutu 82. Stanowi też, co oczywiste, ucieczkę od męczącego dekadenta życia. Interesowałby nas bardziej szczególny, męczeński charakter śmierci zawarty w opisie przeżyć podmiotu. Byłaby to jakaś erotyczna wizja pasji Chrystusa? Chyba mało prawdopodobne. Pewniejsze, że model seksualności ukazany w wierszu odnosi się do wizji Schopenhauera i Baudelaire a, według których jest ona poniżająca, zbrodnicza, a w dodatku opresyjna, gdyż wymuszana przez biologiczną naturę człowieka 83. Można zatem zaobserwować pewną analogię, gdyż śmierć na krzyżu także była upokarzająca, dopiero nadanie jej odkupieńczego charakteru przez zbawczą mękę Jezusa zmieniło ten stan rzeczy. Potwierdzałoby to chyba, że podmiot chce dokonać poznania za wszelką cenę otwiera to zatem pytanie: czy bohaterowi masochistyczny stosunek naprawdę sprawia przyjemność? Czy może jest właśnie płaconą za niemożliwą do zdobycia wiedzę ceną, pokorną zgodą na krańcowe wyzyskanie, dające jednak w zamian tak pożądany sens istnienia? W zależności od udzielonej od- 79 R. Caillois, dz. cyt., s W. Gutowski, Nagie dusze i maski, s H. Krukowska, dz. cyt., s T. Walas, dz. cyt., s. 189 oraz W. Gutowski, Nagie dusze i maski, s Bibliotekarz Podlaski

273 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa powiedzi, wniosek może kłócić się z interpretacją erotyczną lub być z nią zgodnym. Powtórzę jeszcze raz swoją opinię: moim zdaniem satysfakcję podmiot osiąga, gdyż chce ją wykorzystać jako kolejną wśród kilku równocześnie stosowanych metod osiągnięcia Absolutu. Wróćmy jednak do krzyża, stanowiącego w moim przekonaniu wyżej już wspomniane przecięcie linii Nocy (głębia, czas punktowy, wymiar wertykalny) z linią Morza (rozległość, czas linearny, wymiar horyzontalny). Zgodne jest to zresztą z symboliką krzyża, który oznacza między innymi połączenie przeciwieństw 84. Teraz dopiero dostrzegamy kolejny cel wykorzystania przez Staffa tej akurat figury. Połączenie tych dwóch wartości, werbalizowane poprzez zanurzenie szczytującego podmiotu w mare tenebrarum, stanowi punkt przecięcia dwóch nieskończoności, co jednoznacznie kojarzy nam się z Absolutem. Idźmy dalej: przy drobnej zmianie założeń otrzymamy kolejny wniosek: orgazm przeżywany na krzyżu stanowi bluźniercze ale jednak! połączenie sacrum i profanum, a zatem znowu Absolut. Ponadto, krzyż to także zestawienie linii czynności i bierności, przy czym zostało tu ono zrobione przewrotnie, gdyż pierwiastek bierny utożsamiony jest z mężczyzną, czynny z kobietą, co z jednej strony dowodzi koncepcji kobiety jako praprzyczyny bytu, a z drugiej przywołuje androgyniczne skojarzenia o wspomnianym powrocie do Prajedni. Przyjdzie nam zatem podsumować wnioski. Musimy stwierdzić przede wszystkim, że podmiot liryczny próbuje sięgnąć Absolutu za pomocą wszelkich dostępnych metod, będących, w moim przekonaniu, kolejnymi rodzajami transgresji: 1) śmierć ogólnie jako doświadczenie eschatologii; 2) śmierć męczeńska ludzka ofiara na ołtarzu Natury albo Boga; 3) orgazm jako zbliżenie się do Absolutu wizja występująca zarówno w filozofii modernistycznej 85, jak i nowoczesnej teologii 86 ; Ku współczesności 84 J.E. Cirlot, Krzyż, [w:] tenże, dz. cyt., s To oraz wszystkie następne odniesienia do symboliki krzyża w tym akapicie oparte są na tym samym źródle. 85 G. Matuszek, dz. cyt., s Jest to opinia Przybyszewskiego. 86 J. Durandeaux, Wieczność w życiu codziennym, tłum. L. Rutkowska, Warszawa 1968, s Bibliotekarz Podlaski 273

274 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa 4) połączenie ekstazy religijnej (męczeństwo) i erotycznej, a więc sacrum i profanum; 5) sen jako swoisty rites de marge, dziwny stan zawieszenia w rytuale przejścia sen jako obszar pomiędzy życiem a śmiercią, w którym nie przynależymy ani do strefy sacrum, ani profanum, jesteśmy więc poza wszelkimi kategoriami (perspektywa antropologiczna 87 ); 6) penetracja nocy jako obszaru wykraczającego poza fizyczne kategorie linearnego czasu, następstwa, odległości, jako miejsca tzw. poznania głębokiego itp.; 7) sen jako pole interpretacji generowanych przez podświadomość; 8) sen jako czas autoinicjacji 88 ; 9) specyficzny, dwukierunkowy zwrot z jednej strony do preegzystencji, a z drugiej do eschatologii, a więc tego, co po egzystencji 89. Również świadczy to o próbie pojęcia Absolutu jako czegoś jednoczącego przeszłość i przyszłość. Do niektórych podpunktów konieczny jest pewien komentarz. Ad. 2) nie możemy stwierdzić jednoznacznie, czy Bóg w świecie przedstawionym wiersza istnieje. De Sade twierdził wprawdzie, że nie, ponieważ istnieje tylko Natura równoznaczna z chucią 90, ale jednak z jakiegoś powodu Staff wykorzystuje tutaj figurę krzyża. Może to być oznaka profanacji pożądanej przez podmiot, uważam jednak, że jest kolejną szansą, deską ratunku, którą próbuje on niejako w myśl tzw. zakładu Pascala złapać. Jest to szansa na poznanie i wybawienie, więc należy z niej skorzystać. Takie użycie tego motywu świadczy zdaniem Gutowskiego ku którego opinii się przychylam o nieufności wobec jednoznacznych wzorów zbawienia 91. I faktycznie, podmiot, nie będąc pewnym żadnej metody postanawia połączyć wszystkie na raz, uzyskując iście spazmatyczny splot zjawisk W. Burszta, Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998, s W. Gutowski, Młodopolskie inicjacje, Ruch Literacki 2002, z. 2, s J. Kwiatkowski, dz. cyt., s G. Matuszek, dz. cyt., s W. Gutowski, Miłość śmierci, s Tamże. 274 Bibliotekarz Podlaski

275 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa Ad. 1) i 3) należy z kolei rozważyć wspólnie w kontekście teorii Freuda. Twierdził on bowiem, że orgazm stanowi chwilowe przerwanie istnienia; stan po zaspokojeniu potrzeb płciowych i wyładowaniu w efekcie zmysłowych rozkoszy całej energii przypomina śmierć 93. Podmiot zatem dosięga dwóch rodzajów Absolutu jednocześnie. Powolne wyciszenie, ukojenie zarówno pożądania, jak i bólu życia, wyrażane w geście rąk kładzionych na skroni, każe nam sądzić, że mamy do czynienia ze śmiercią nirwaniczną. Do niej właśnie odnosi się tytuł. Ukój. Ad. 7) można rozumieć jako obiekt psychoanalizy, ograniczmy się jednak do literackiego komentarza. Kobieta jest podmiotowi lirycznemu potrzebna do poznania, gdyż poprzez seks rozpoczynający poznanie głębokie umożliwia mu penetrację nieświadomości, ale również jest uosobieniem Natury i Zła a te wiążą się z mechanizmem działania, który najogólniej moglibyśmy określić fatalizmem 94. Spróbujmy zatem dojść do końca tych rozważań i odpowiedzieć na pytanie: czy podmiot liryczny dopiął swojego celu? Czy wers: O, bo snom żadna otchłań nie jest dość głęboka... należy odczytywać jako wyraz satysfakcji, czy też rezygnacji? Wszystko przemawia za opcją drugą. Jestem przekonany, że cały sen przedstawiony aż do tej linijki jest obrazem marzenia o poznaniu i wybawieniu od ziemskiego cierpienia. Kategoria oniryzmu pozwala na wieloznaczne wizje łączące różne znane w epoce sposoby ucieczki od absurdu egzystencji, a jednak tak inne od typowego religijnego zbawienia albo estetyzowania Pani Śmierci 95. Ostatni wers stanowi jakby swoiste wybudzenie, otrząśnięcie, wytłumaczenie sobie przyczyny wystąpienia akurat takiego snu jako konsekwencji życiowych pragnień. Pełni tutaj sen funkcję kompensacyjną pozwala zagłębić się w rejony Bytu, do których nie ma się dostępu w rzeczywistości. Czyni to poprzez poznanie duszą, zdaniem Przybyszewskiego wrzaskliwą, wybuchową, potężną 96, Ku współczesności 93 R. Caillois, dz. cyt., s Zob. G. Matuszek, dz. cyt., s. 25 oraz: W. Gutowski, Nagie dusze i maski, s. 60, oraz W. Gutowski, Miłość śmierci, s S. Przybyszewski, Na drogach duszy. Gustav Vigeland, [w:] tenże, Synagoga Szatana, s Bibliotekarz Podlaski 275

276 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa a dającą się porównać do snu. Wiąże się z nim według mnie badanie wskazywanych przez Kwiatkowskiego głębokich pokładów ludzkiej psychiki na pograniczu świadomości i nieświadomości 97. Okazuje się jednak, że w przestrzeni teoretycznie otwartej na Absolut, wcale nie jest lepiej. Podmiot zaczyna rozumieć, że jakaś Prawda o istnieniu, owszem, istnieje, ale jest nieuchwytna, chwiejna, niedająca się poznać. Wpisuje się to zresztą w poznawcze tendencje, jakie możemy zaobserwować we wczesnej twórczości Staffa. Udowodnić to mogą także inne utwory Zabite drzewo, Studnia, Czekałem myśli życia, Dziwaczny tum 98 Gdyby spojrzeć na Ukój z perspektywy epoki, ukaże nam ona Staffa jako twórcę bardzo głęboko osadzonego w tradycji romantycznej i neoromantycznej. Kontynuuje on idee romantyczne, łącząc je z myślą największych pisarzy (np. Maeterlinck, Baudelaire) i filozofów (np. Nietzsche, Schopenhauer) oraz poglądami meteora Młodej Polski Przybyszewskiego. Mniejsza o to, czy czytał Sade a albo Swinburne a itd. Nawet jeśli nie czytał twórczość jego nasiąkła klimatem ducha współtworzonej przez ich idee epoki. Przynajmniej ta początkowa twórczość, w której obecne są nawet tak odważne wątki, jak w omawianym wierszu. Ukój jest zatem utworem niejednoznacznym, wymykającym się oczywistym interpretacjom, a przez to tak wartościowym. I być może właśnie przez tę trudność tak mało znanym. A jednak wartym poznania. Niekoniecznie absolutnego. 97 J. Kwiatkowski, dz. cyt., s Oczywiście nie w identyczny sposób. Wymienione utwory niekiedy tylko ocierają się o tego typu tematykę, niemniej zawsze dotykają w jakiś sposób problemu niemożności zdobycia wiedzy. 276 Bibliotekarz Podlaski

277 Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa Bibliografia Literatura podmiotowa: Staff L., Ukój, [w:] tenże, Poezje zebrane, t. 1, Warszawa 1980, s Fragmenty dzieł innych autorów każdorazowo odnotowuję w przypisie dolnym. Ku współczesności Literatura przedmiotowa: Bachelard G., Chwila poetycka i chwila metafizyczna, tłum. H. Chudak, Poezja 1977, nr 1. Burszta W., Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań Caillois R., Modliszka, [w:] Odpowiedzialność i styl. Eseje, tłum. K. Dolatowska, Warszawa Gutowski W., Miłość śmierci i energia rozkładu. O młodopolskiej wyobraźni nekrofilskiej, [w:] tenże, Konstelacja Przybyszewskiego, Toruń Tenże, Młodopolskie dialogi (z) nocą, [w:] Noc. Symbol temat metafora, red. J. Ławski, K. Korotkich, M. Bajko, Białystok Tenże, Młodopolskie inicjacje, Ruch Literacki 2002, z.2, s Tenże, Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłości, Kraków 1997 Tenże, Z mojego szczęścia uczyniłem hekatombę szaleństwu, [w:] T. Miciński, Poematy prozą, Wrocław Karamucka M., Bogini Nyx i jej antyczne przedstawienia, [w:] Noc. Symbol temat metafora. Krukowska H., Noc poetów, noc filozofów, [w:] tamże. Kwiatkowski J., U podstaw liryki Leopolda Staffa, Warszawa Łojek J., Sade Spóźniony przybysz do Polski, [w:] D.A.F. de Sade, Niedole cnoty. Zbrodnie miłości, tłum. J. Trznadel i J. Łojek, Łódź Matuszek G., Między pustką transcendencji a szaleństwem zmysłów. O wczesnej eseistyce Stanisława Przybyszewskiego, [w:] S. Przybyszewski, Synagoga szatana i inne eseje, Kraków Podraza-Kwiatkowska M., Bacz, o człowiecze, co głęboka noc rzecze. Z rozważań nad literackim doświadczeniem nocy, [w:] taż, Labirynty kładki drogowskazy. Szkice o literaturze od Wyspiańskiego do Gombrowicza, Kraków Praz M., Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej, tłum. K. Żaboklicki, Warszawa Bibliotekarz Podlaski 277

278 Ku współczesności Kamil Barski, Seks, natura, śmierć męczeńska i noc czyli Ukój Leopolda Staffa Przybyszewski S., Na drogach duszy. Gustav Vigeland, [w:] tenże, Synagoga szatana i inne eseje, Kraków Walas T., Ku otchłani (dekadentyzm w literaturze polskiej ), Wrocław Wróbel Z., Erotyzm w literaturze nowożytnej, Łódź Bibliotekarz Podlaski

279 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Ku współczesności Łukasz Kucharczyk* Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ciało i Wszechświat. Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema 1 Streszczenie: Artykuł analizuje znaczenia ewokowane za pośrednictwem kategorii ciała i cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema. Fabuła powieści science fiction opiera się na motywie powrotu astronauty Hala Bregga na Ziemię. Lem zastosował tutaj einsteinowski paradoks bliźniąt podróż bohatera trwała 10 lat, na jego rodzinnej planecie minęło natomiast 127 lat. Protagonista zostaje skonfrontowany z dekadenckim i egalitarnym społeczeństwem przyszłości. Obrana strategia fabularna pozwoliła Lemowi na ukazanie tematu cielesności jako problemu wielowymiarowego, a samego ciała jako metafory epistemologicznej epoki modernizmu. Oprócz tego przypisana zostaje mu w Powrocie z gwiazd rola maski i kostiumu. W kontekście ciała i cielesności analizowany jest również motyw estetyzacji i starości. Ciało w powieści Lema to integralna część Wszechświata, to granica pomiędzy tym, co tymczasowe, a tym, co nieskończone * Łukasz Kucharczyk mgr; doktorant literaturoznawstwa na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Pisze rozprawę poświęconą somapoetyce i filozofii ciała w twórczości Stanisława Lema. Interesuje się metodologią badań literackich, literaturą współczesną oraz krytyką literacką. 1 Tekst ten jest zmodyfikowaną wersją artykułu, który w języku angielskim ukaże się pt. The Body and the Universe. About Corporeality in Stanislaw Lem s Return from the stars w monografii naukowej Languages, cultures, communications pod redakcją C. Iwanowej w Wydawnictwie Uniwersytetu Wielkotyrnowskiego im. Świętych Cyryla i Metodego. 279

280 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema i transcedentalne. Co więcej: ciało ludzkie przeciwstawione zostaje ciału sztucznemu. Badacz omawia także wpływ bioinżynierii na ciało człowieka nowej Ziemi. Słowa-klucze: Lem, ciało, cielesność, sztuczne, naturalne The Body and the Universe. Corporeality in Stanisław Lem s Return from the Stars Summary: The article analyzes the meanings generated by categories such as body and corporeality in Stanisław Lem s Return from the Stars, a si-fi novel about the return of an astronaut from his space journey back to Earth. Drawing on Einstein s twin paradox, Lem shows a situation, when after a 10-year-long journey, the protagonist sees the world which is 127 years older. The world is marked by decadence and is populated by an egalitarian society. Within such a context, Lem depicts the complexity of the problem of corporeality the body, for example, functions in the narrative as a metaphor for the epistemological era of modernism. It also serves as a mask and costume. Aestheticism and old age are given equal prominence in Lem s novel. The body is an integral part of the universe, and, at the same time, a borderline between the temporal and the transcendent. Besides, it is contrasted with the artificial body. The latter juxtaposition enables a critical reflection on the influence of bioengineering on human evolution. Key words: Lem, body, corporeality, natural, artificial 1. W badaniach kulturoznawczych i literaturoznawczych ostatniego czasu możemy zaobserwować renesans korporalny : wyraźne zainteresowanie tematyką ciała i cielesności. Źródeł tego zainteresowania należy szukać w przemianach kulturowych, od dłuższego czasu znajdujących odzwierciedlenie w konstruktach filozoficznych, które przedefiniowały dotychczasowe i utrwalone w tradycji pojęcie mieć ciało na być 280 Bibliotekarz Podlaski

281 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema ciałem, co oznacza ujęcie ludzkiej cielesności jako jednego ze źródeł podmiotowości tak widzą ją w swych pracach na przykład Maurice Merleau-Ponty, Gabriel Marcel czy Emmanuel Levinas. Ciało staje się źródłem kategorii, które stymulują współczesną estetykę, antropologię, kulturoznawstwo i literaturoznawstwo. Szczególnie ciekawe jest, silnie dziś obecne w kulturze, zjawisko ciała postludzkiego, czyli technologicznie uzupełnionego, lub też istniejącego jedynie w przestrzeni wirtualnej. Oczywiście, znajduje ono wiele różnych interpretacji w sztuce literackiej i filmowej, gdzie przedstawiane jest jako robot, cyborg, android czy droid. Pojawienie się ciała sztucznego, technologicznego czy też protetycznego pobudza myślenie teoretyczne, ponieważ zaburza usankcjonowane przez tradycję dychotomie, takie jak: ja-inny, umysł-ciało, kultura-natura, męskie-kobiece, realne-nierealne, podmiot-przedmiot, całość-część, czy nawet Bóg-człowiek. Byłoby oczywistą przesadą mówienie o ich całkowitym zniesieniu, ale przyznać należy, że kategoria tzw. ciała postludzkiego zmienia znaczenie klasycznych rozróżnień i każe poszukiwać nowych perspektyw do ich rozważania. Bardzo istotne jest także rozpoznanie figury sztucznego człowieka jako generatora metafor nierozstrzygalności, Innego, aktu stworzenia, wprowadzających pytania o relacje pomiędzy ja a Stwórcą. Ku współczesności 2. Powrót z gwiazd Stanisława Lema rozpoczyna się w miejscu, gdzie zazwyczaj powieści science fiction się kończą, traktuje o powrocie do domu po międzygalaktycznej podróży rakietą Prometeusz. Lem wprowadza w powieści konsekwencje paradoksu czasowego Einsteina choć główny bohater, Hal Bregg, postarzał się biologicznie zaledwie o dziesięć lat, na Ziemi upłynęło ich ponad sto dwadzieścia siedem. Przynosi to ciekawy eksperyment myślowy rodzinna planeta staje się miejscem obcym, a mieszkańcy Ziemi, choć są ludźmi, z perspektywy astronauty stają się Obcymi. Mężczyzna zostaje osadzony poza opowieścią własnego życia, jednocześnie stając się częścią życiowej narracji innych, nie mających z nim samym nic wspólnego, ludzi innej epoki. Lecz to nie konstrukcja i sposób funkcjonowania świata przedstawionego, ale sposób bycia w świecie głównego bohatera utworu, jego Bibliotekarz Podlaski 281

282 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema próby odnalezienia się w nim, stanowią główny problemat. Można zaryzykować tezę, podążając tropem Czesława Zgorzelskiego 2, że w Powrocie z gwiazd przeważają elementy powieści psychologicznej nad elementami typowymi dla utworu science fiction. Życie wewnętrzne głównego bohatera, jego przeżycia, wyobrażenia, proces odczuwania są tu kluczowe, natomiast prognostyczna kreacja świata i społeczeństwa przyszłości stanowią przede wszystkim lustra, w których odbija się ja bohatera. Staje on wobec świata, w którym dzięki zabiegowi betryzacji (ulepszenia?), zmieniającego biologicznie człowieka, spełniło się jedno z najstarszych marzeń ludzkości: wyeliminowano przemoc, zabójstwo i fizyczne zadawanie cierpień. Okazało się ono dla betryzowanych niewykonalne. Tym samym rozboje i wojny przestały istnieć. W starym ciele człowieka zrodziło się nowe ciało, któremu odebrano zdolność do przemocy, ale jak się okazało także inne możliwości. Charakterystyczna dla betryzowanych niezdolność do ponoszenia ryzyka zahamowała eksplorację Kosmosu, ograniczyła rozwój nauki, i choć to nieoczywiste praktycznie zlikwidowała sztukę. Mimo że w przeszłości, którą młodzi znają już tylko z historii, to udoskonalenie a może okaleczenie wywoływało gwałtowne sprzeciwy nowe pokolenie w pełni je akceptuje, brzydząc się niechlubną przeszłością swojej rasy. Hal Bregg, który nie przeszedł zabiegu betryzacji, wracając na Ziemię do miejsca swego urodzenia, jest cieleśnie, biologicznie i psychicznie obcy. Bohater odczuwa swoją obcość na dwóch poziomach: zewnętrznym, jako że nowa Ziemia jest mu dana jako własny świat, którego nie zna, oraz wewnętrznym, gdyż czuje, że do tego świata nie należy, a jego mieszkańców nie rozumie w równym stopniu, jak oni jego. Spróbujmy zastosować do tych rozważań współczesną filozofię podmiotowości. Charles Taylor sądzi, iż samookreślenie podmiotu jest możliwe tylko we wspólnej przestrzeni społecznej poprzez szeroko rozumiany dialog z Innymi 3. Podobne konkluzje wysnuwa Paul Ricoeur, według którego życie podmiotu można opisać jako narrację, w której współuczestniczą inni lu- 2 Cz. Zgorzelski, O ucieczce Lema z żalem, Teksty 1973, nr 1(7), s Zob. Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. Marcin Gruszczyński i in., Warszawa 2001 s Bibliotekarz Podlaski

283 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema dzie, stanowiąc także część ich życiowej narracji 4. I właśnie ta wpisana w tekst opozycja jednostka-wspólnota wytwarza w powieści wiele znaczeń, także tych natury somatycznej. W tym kontekście przywołajmy rozważania Jerzego Jarzębskiego: Ku współczesności Sytuacja zaprezentowana w powieści sytuacja wyskoczenia jednostki ze wspólnoty, rozminięcia się jej z własnym społeczeństwem wytrąca ową jednostkę z tego wszystkiego, co jako zespół przyzwyczajeń, zachowań inercyjnych i wartości przyjmowanych z dobrodziejstwem inwentarza (danej cywilizacji) pozwala zazwyczaj jakoś egzystować, bez konieczności odpowiadania sobie w każdym momencie na fundamentalne pytania. Taka sytuacja wyklucza właśnie wszelką inercję i sprzyja bardzo ogólnej refleksji: nad sensownością istnienia, a nade wszystko nad specyfiką tego, co ludzkie 5. Jak wygląda społeczeństwo Ziemi przyszłości? Jest egalitarne i mrowiskowe, sztuczne i nastawione wyłącznie na konsumpcję i rozrywkę. Najważniejszy jest w nim powszechny i sprawiedliwy dobrobyt, osiągnięty między innymi dzięki zabiegowi betryzacji, który pozbawia jednostkę atawistycznych popędów i negatywnych emocji. Dla dawnego mieszkańca Ziemi nowe ludzkie ciało, pozornie nietknięte, jest ciałem sztucznym. Zarazem w betryzowanym świecie naturalna cielesność kosmonauty staje się czymś monstrualnym. Relacjonując pożegnanie z kierownikiem Adaptu jednostki opiekującej się powracającymi astronautami mężczyzna odnotowuje jako sukces: Nie zgniotłem mu ręki 6. Najprostsze doświadczenie cielesne dotyk odsłania różnicę fizyczności człowieka z dawnej epoki wobec ludzi obecnie zasiedlających planetę. Mężczyzna musi starannie kontrolować swoje ruchy. Nie tylko siła odróżnia go od innych ludzi, również wygląd. Bregg ma około 2 metry, jest dużo roślejszy i masywniejszy (skutek długotrwałego znoszenia przeciążeń) od typowego mężczyzny przyszłości. 4 Zob. P. Ricoeur, O sobie samym jako innym, tł. B. Chełstowski, Warszawa J. Jarzębski, Trudny powrót z gwiazd, [w:] S. Lem, Powrót z gwiazd, Kraków 1999, s S. Lem, Powrót z gwiazd, Kraków 1999, s. 5. Bibliotekarz Podlaski 283

284 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Po powrocie na Ziemię bohater staje się nawet jeszcze wyższy, na skutek rozprężenia się dysków międzykręgowych, przez lata miażdżonych dodatkowym przyspieszeniem, które nadano rakiecie, by szybciej wrócić do domu. Na pokładzie pasażerskiego promu kosmicznego jego sylwetka wywołuje we współpasażerach poczucie dyskomfortu. Ich osłupienie mało mnie obchodziło, choć natychmiast się zorientowałem, że nie ma w nim ani krzty podziwu 7. Bohater czuje dysonans między własnym ciałem a światem jutra, czuje [ ] ciężar własnego ciała, jego niepotrzebną wielkość 8. Ciało bohatera, wraz z jego nawykami, nie pozwala mu na orientację w zupełnie inaczej zorganizowanej przestrzeni. Hal Bregg gubi się na dworcu, czyli w pierwszym miejscu, w które trafia pod przedwczesnym opuszczeniu Adaptu. Samotna wędrówka korytarzami futurystycznego gmachu staje się tak projekcją sensualnych wrażeń Bregga, jak i metaforą labiryntu. Bohater obserwuje wciąż zmieniające się elementy konstrukcji dworca, cała budowla rozpada się i przeistacza się raz za razem w coś nowego, konstruuje i dekonstruuje. Trudno było oprzeć wzrok na czymkolwiek nieruchomym, bo cała otaczająca architektonika zdawała się złożona z samego właściwie ruchu, zmiany, i nawet to, co wziąłem pierwotnie za skrzydlaty strop było tylko nawieszonymi kondygnacjami, które teraz ustąpiły miejsca innym, jeszcze wyższym 9. Rzeczywistość powieściowego świata jest więc symulakrem. Jean Baudrillard charakteryzuje go jako generowanie rzeczywistości pozbawionej źródła i realności 10. Oznacza to jednocześnie odwzorowywanie, jak i wypaczenie, imitowanie czegoś bez żadnego związku z realnością. Bardzo wymowna jest scena, w której bohater z przerażeniem konstatuje, że dworzec z zewnątrz wygląda jak górski szczyt. Warto zwrócić uwagę na scenę, w której bohater trafia do nowoczesnej kabiny fotograficznej. 7 Tamże, s.7. 8 Tamże, s Tamże, s J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, tłum. S. Królak, Warszawa 2005, s Bibliotekarz Podlaski

285 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Mężczyzna przez przypadek wywołuje w niej swoje trójwymiarowe zdjęcie i nie od razu się w nim rozpoznaje. Ruchoma sztuczna twarz, którą widzi, oznacza rozproszenie tożsamości głównego bohatera, jak i zanik granicy pomiędzy sztucznością i naturalnością w świecie przyszłości. Procesja symulakrów w świecie przyszłości obejmuje również ubiór i ciało. Stroje, wytwarzane niekiedy doraźnie za pomocą twardniejących na powietrzu substancji w sprayu, zdają się stanowić jedność z ludzkim ciałem, przejawiają pewne formy aktywności. Gdy Hal przypadkowo trąca przechodnia i dysponując nadnaturalną w tym świecie siłą przewraca go, futro przechodnia zapada się, po czym zostaje przywrócone do dawnej formy. Kobieta, którą obserwuje bohater, ma na sobie ściśle przylegającą tkaninę, w której jest jakby naga lecz nie nagością naturalną, ale całkowicie zapośredniczoną. Kobiety przyszłości noszą na oczach metalowe błonki, elementy garderoby ludzi przyszłości często stworzone są z metalu. Wszystko jest błyszczące i jaskrawe. Oto porcja wrażeń wzrokowych Bregga: Ku współczesności Przede mną stał mężczyzna w czymś puszystym jak futro, co tknięte światłem opalizowało jak metal. Trzymał pod ramię kobietę w szkarłacie. To, co miała na sobie, było w wielkie oczy, niby pawie, te oczy mrugały. To nie było złudzenie, oczy jej sukni naprawdę otwierały się i zamykały 11. Kostium staje się więc przedłużeniem ciała, imituje ruch, nabiera cech samodzielności można powiedzieć, że samo ciało staje się malarskim płótnem, które należy wypełnić paletą barw i ozdób. Kostium służy dziełu symulacji społeczeństwu przyszłości zależy przede wszystkim na ekspozycji tego, co zewnętrzne i sztuczne, z zupełnym pominięciem naturalnej ludzkiej urody i cech wewnętrznych. W nowym świecie inaczej odczuwa się czas: liczy się przede wszystkim bieżąca chwila i jej atrakcyjna zawartość. Zaznacza się to właśnie w zmienności strojów, które współgrają z nieokreślonością i płynnością tożsamości ludzi przyszłego świata, z chęcią nieustannej przemiany, ciągłym ukrywaniu prawdziwego ja, zakładaniem wciąż nowej maski. 11 S. Lem, dz. cyt., s. 11. Bibliotekarz Podlaski 285

286 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Upływ czasu mierzonego zegarem biologicznym jest starannie maskowany. Panuje paniczny lęk przed starością i jej objawami, takimi jak zmarszczki czy siwizna. Wszystkie niedoskonałości usuwa się za pomocą zabiegów hormonalnych. Siwizna oznacza napiętnowanie i brak akceptacji społeczeństwa, doktor Juffon porównuje ją z trądem. Osiwiały przed 40 rokiem życia Hal jest uważany za stulatka po kuracji hormonalnej i zabiegach odmładzających. Bregg uświadamia sobie, że nigdzie nie widział starych ludzi. Jedyni dwaj starcy, których spotyka bohater, to naukowcy Juffon zajmuje się historią medycyny kosmicznej, natomiast Roemer jest matematykiem. Jeśli do tego dołączymy rozrywkę jako najwyższą formę spędzania czasu, zauważymy, że opisywane przez Lema społeczeństwo jest bardzo podobne do nam współczesnego, które Wolfgang Welsch opisuje jako społeczeństwo wolnego czasu i przeżycia, gdzie dominantą estetyczną jest przyjemność i rozrywka oraz stylizacja we wszystkich warstwach życia od modnej architektury i ubioru, poprzez operacje plastyczne, aż po estetycznie stylizowaną duszę, co objawia się na przykład poprzez ćwiczenia jogi, podejmowane tylko dlatego, że jest to właśnie modne, a nie po to, by zrealizować wpisane w ćwiczenia jogi cele 12. Katarzyna Bocian słusznie podkreśla podobieństwo członków tego społeczeństwa do uczestników maskarady: Ciała stają się obrazami, są zmienne i ulotne, a owa ulotność, lekkość, staje się cechą szczególną świata [ ] 13. Naczelną kategorią jest więc w przedstawionym świecie cielesność, pełni ona nie tylko funkcję rekwizytową, ale także estetyzacyjną. Ciało musi być w pełni dostosowane do obecnie panujących standardów mody i piękna. Andrzej Stoff zwraca uwagę na brak sztuki w świecie kreowanym przez Lema istnieją jedynie jej jarmarczne namiastki 14, a panowanie nad wyglądem własnego ciała zastępuje tęsknoty estetyczne. 12 Zob. W. Welsch, Procesy estetyzacji. Zjawiska, rozróżnienia, perspektywy, [w:] Sztuka i estetyzacja. Studia teoretyczne, red. M. Golka, K. Zamiara, Poznań 1999, s K. Bocian, Odmienne stany cielesności. Antropologia ciała w polskiej literaturze fantastyczno-naukowej, Kraków 2009, s A. Stoff, Powieści fantastyczno-naukowe Stanisława Lema, Warszawa 1983, s Bibliotekarz Podlaski

287 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema 3. W świecie przyszłości jest mnóstwo robotów obsługujących zaawansowaną technologicznie cywilizację, ale przez przeciętnego mieszkańca prawie zupełnie niezauważanych. Bregg widzi je i postrzega wedle wzorców ciała ludzkiego. Mówi o ich brzuchu 15, tranzystorowym sercu 16, pięknych, delikatnych ramionach 17 czy też szklanych oczach 18. Poproszony o pomoc w ekspertyzie, na którą grzecznościowo się zgadza, wchodzi pewnego dnia do zbiornicy cybernetycznego złomu i styka się z przeznaczonymi do utylizacji robotami. Wiele z nich zostało obdarzonych przez człowieka zdolnością do myślenia i czucia. Błagają go o życie. Niektóre twierdzą, że są nowe, że trafiły tu przez pomyłkę, dwa inne oświadczają, że są ludźmi, którzy czasowo popadli w obłęd i uważali się za maszyny, proszą, by ich dotknął. Jeszcze inne wyśmiewają swoich twórców: ciastogłowi kwaśną swą fermentację wzięli za ducha, mięs prucie za historię, środki rozkład odraczające za cywilizację 19. Jak dowiaduje się Bregg od prowadzącego selekcję inżyniera, izolującego się od błagań swoich sztucznych podopiecznych, od dziesiątków lat panuje całkowity rozdział produkcji i życia 20, na jednego żywego człowieka przypada średnio 18 automatów, roboty produkują, naprawiają i selekcjonują roboty, kierując codziennie setki tysięcy na złom. Do świadomości Bregga i naszej dociera fakt, że nadzór nad biegiem cywilizacji został w znacznej części oddany maszynom, które mogą nie odróżniać automatu od człowieka. Jednocześnie, wykonujące za człowieka wszelkie niebezpieczne prace roboty przejęły to, co najbardziej ludzkie zdolność do działania i podejmowania ryzyka. To one wykonują operacje chirurgiczne. Zachowały również ślady wrażliwości religijnej, która w świecie bez ryzyka zanikła. Bregg słyszy, jak obdarzone zdolnością myślenia i mówienia maszyny odmawiają coś na kształt litanii. Ku współczesności 15 S. Lem, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Tamże, s S. Lem, dz. cyt., s Tamże, 145. Bibliotekarz Podlaski 287

288 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Problem ducha w maszynie jest jednym z najważniejszych w całej twórczości Lema. W drugim tomie Fantastyki i futurologii, w rozdziale Roboty i ludzie Lem zauważa, że problemy natury personalistycznej, metafizyka robotów, czyli namysł nad ich statusem ontologicznym, kwestią ich praw i moralności, są w literaturze science fiction wykorzystywane w stopniu marginalnym lub wcale 21. Sposób prezentacji sztucznych organizmów przez autora Summy technologiae, Golema XIV i Głosu Pana koresponduje z tezami Donny Haraway. W swoim Manifeście cyborgów autorka pisze o rozwoju ontologii maszyny: Precybernetyczne maszyny mogły być nawiedzane, w maszynie zawsze czaiło się widmo ducha. Ten dualizm kształtował dialog pomiędzy materializmem i idealizmem zaludniony przez dialektyczne potomstwo zwane wedle uznania duchem lub historią. Zasadniczo jednak maszyny nie poruszały się ani kształciły same, nie były autonomiczne. Nie mogły spełnić nadziei pokładanych w nich przez samego człowieka, lecz tylko naigrywać się z nich. Nie były człowiekiem, autorem samego siebie, ale jedynie karykaturą męskiego marzenia o reprodukcji. Myślenie o nich w inny sposób wydawało się paranoją. Teraz nie jesteśmy tego aż tak pewni. Maszyny późnego XX wieku całkowicie zamazały różnicę pomiędzy naturalnością i sztucznością, umysłem i ciałem, samorozwojem i zewnętrzną ingerencją, jak też wiele innych rozróżnień, które stosowano zwykle do organizmów i maszyn. Nasze maszyny są niepokojąco żywe, a my sami przerażająco bezwładni Naturalne w niepokojący sposób miesza się ze sztucznym. Obok żywych ludzi w powieści występują ruchome manekiny i hologramy. Bregg myli je z prawdziwymi ludźmi: Kilka razy wziąłem poruszające się w głębi sylwetki za ludzi. Były to reklamowe kukły, wykonujące jedną i tę samą czynność w kółko. Jedną lalka prawie tak 21 Tenże, Fantastyka i futurologia, t. 2, Kraków 2003, s D. Haraway, Manifest cyborgów: nauka, technologia I feminizm socjalistyczny lat osiemdziesiątych, tłum. S. Królak, E. Majewska, Przegląd Filozoficzno-Literacki 2003, nr 1, s Bibliotekarz Podlaski

289 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema wielka jak ja, z karykaturalnie nadętymi policzkami, grała na flecie oglądałem dłuższą chwilę. Robiła to tak dobrze, że miałem ochotę się do niej odezwać 23. Ale bywa i odwrotnie. To, co sztuczne, Hal Bregg postrzega poprzez podobieństwo do ciała ludzkiego. Opisywaliśmy już charakterystyczną dla przybysza z gwiazd skłonność do antropomorficznego ujmowania robotów. Obserwując kursujące windy, Bregg porównuje je do warstw tłuszczu na mięśniach 24, wchodząc do wirtualnego pawilonu kojarzy wygląd wejścia z ludzką twarzą: [ ] jej okna były płonącymi oczami, a pełna zębów, olbrzymia, wykrzywiona gęba otwierała się, aby połknąć następna porcję tłoczących się przy akompaniamencie powszechnej wesołości, a kraty, pod którymi przechodzi w parku, mają wyszczerzone zęby 25. Równie często Bregg używa w obrazowaniu porównań i metafor odnoszących się do sfery natury. Chodnik, którym porusza się bohater, płynie 26, wysuwające się w sali siedzenia porównuje do nierozwiniętych pączków 27. Czy to oznacza tęsknotę bohatera za naturalnością, jego opór wobec symulakrycznej konstrukcji świata przyszłości? Czy to dążenie do specyficznej estetyzacji? Jerzy Jarzębski zwraca uwagę na rolę przeżycia estetycznego u Lema jako na coś, co jedna jego bohaterów z obcością poznawanego świata 28. Dominuje jednak pozór, a sztuczny ruch nie niweluje poczucia martwoty. Marek Pąkciński pisze: Ku współczesności Pesymistyczna prawda tekstów Lema uchwytna w takiej interpretacyjnej perspektywie polegałaby więc na tym, że zyskane w ten sposób życie jest w jakimś sensie życiem pozornym, że nie daje się ono ująć jako przeciwieństwo martwoty (jako materia żywa, przeciwstawiona martwej) na zasadzie uniwersalnej 23 S. Lem, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s J. Jarzębski, Naturalne, sztuczne i dziura w kosmosie, [w:] Stanisław Lem: pisarz, myśliciel, człowiek, red. J. Jarzębski, A. Sulikowski, Kraków 2003, s Bibliotekarz Podlaski 289

290 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema logicznej opozycji, lecz stanowi raczej coś w rodzaju sztucznej (groteskowej) animacji, domenę aktorstwa, odgrywania życia w środowisku zmieszanym de facto z pierwiastków życia i śmierci Życie objawia się gdzie indziej, a zyskuje rangę wobec możliwości śmierci. Stanisław Lem wbudował w powieść wątek, który zrazu nie został właściwie rozpoznany przez krytykę. Mowa oczywiście o elemencie romansowym. Posiada on dwa wymiary, pierwszy bardzo cielesny i drugi natury duchowej. W pierwszym z nich Hal nawiązuje romans z Aen, słynną aktorką Realu, trójwymiarowego kina przyszłości. Kobiecie, która zapewne może posiadać tylu mężczyzn, ilu zechce, w napotkanym mężczyźnie imponuje niespotykana i niemożliwa w tym świecie odwaga. Podczas niebezpiecznego przejazdu pirogami po rwącej tropikalnej rzece sztucznej, lecz pod względem doznań sensualnych niczym się nie różniącej od prawdziwej, Hal Bregg instynktownie rzuca się jej na ratunek, choć wie, że razem z innymi znajduje się w trójwymiarowym kinie. Ośmieszony, ale i wyróżniony, nieprzystosowany, ale posiadający autentyczną siłę woli, staje się obiektem pożądania Aen gwiazdy sztucznego Realu. Tylko na bardzo starych kopiach można zobaczyć coś takiego... powiedziała jakby od niechcenia. Tego nikt nie zagra. Nie da się 30. Słynna aktorka proponuje mu karierę filmową, którą mogłaby mu utorować, ze względu na niespotykane we współczesnych ludziach możliwości, ale gdy uświadamia sobie, że Bregg nie jest betryzowany, następuje przemiana: Przez chwilę myślałam, że wstanie, ale opanowała się. Jej oczy wróciły, wielkie, zachłanne. Patrzała jak na bestię, która leży o krok, jakby odnajdywała przewrot- 29 M. Pąkciński, Ciało, płeć i wstyd komunisty (na marginesie fantastycznonaukowych powieści utopijnych Stanisława Lema z lat pięćdziesiątych XX w.), Napis 2012, nr 18, s S. Lem, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski

291 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema ną rozkosz w grozie, którą w niej budziłem. Wydało mi się to obelgą, gorszą, niż gdyby się tylko przelękła 31. Jednak wzajemne pożądanie powoduje, że Aen zaprasza Hala do siebie do swego mieszkania, a właściwie pałacu i uzyskuje zgodę. Czy Aen pragnie autentyczności? Przed aktem erotycznym pije napój, żeby na ten moment zniwelować betryzację, czego Bregg początkowo nie rozumie. Stopniowo uświadamia sobie swoją niezwykłość, to, że jest dzikusem, aż do najgłębszego upokorzenia. Osobliwy wydaje się opis aktu seksualnego, mężczyzna jakby się do niego zmusza. Aen ukazuje się jako boleśnie piękna 32 i straszliwie obca 33, rozkosz, której mężczyzna doznaje po latach izolacji od kobiet, jest nie do zniesienia 34. Obcowanie cielesne nie daje jednak Halowi poczucia bliskości, lecz potęguje obcość i staje się źródłem cierpień. Dlatego wyznaje, że jedno z nich jest nieprawdziwe. Ku współczesności W tradycji literackiej dzikus uosabia wartość, w jego postaci naturalność przeciwstawiono sztuczności kultury, instynkt wychowaniu, serce rozumowi, prawdę zakłamaniu pisze Andrzej Stoff 35. Jednak dychotomia sztuczne-naturalne jest tu zachwiana. Betryzowana kobieta czyni się na moment naturalną, mężczyzna z gwiazd wchodzi w sztuczną sytuację. Które z nich jest nieprawdziwe? Spotkanie ciał nie daje zetknięcia z autentycznością. W fasadowym świecie jutra ciało jest wprawdzie dla człowieka przypomnieniem o jego związkach z naturą, cielesność podmiotu pozwala na akt miłosny i estetyczne przeżycie, ale naturalność aktu erotycznego nie pozwala wrócić do autentyczności. 31 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s A. Stoff, dz. cyt., s. 99. Bibliotekarz Podlaski 291

292 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema 6 Dużo później przybysz z Kosmosu wynajmuje domek letniskowy z basenem. Wkrótce przyjeżdża tam także młode małżeństwo. Dziewczyna nazywa się Eri. Jej imię przypomina Halowi głos ptaka. Zakochuje się w niej. Chce wierzyć, że dziewczyna, żona mężczyzny, którego na co dzień widuje, należy do natury: [ ] nie miała ani pięknych oczu, ani ust czy włosów niezwykłych; nie miała nic niezwykłego. Cała była niezwykła. Z taką, mając namiot na plecach, mógłbym przejść w obie strony Góry Skaliste pomyślałem. Dlaczego właśnie góry? Nie wiem. Kojarzyła mi się z noclegami w kosówce, z mordęgą wspinaczki, z morskim brzegiem, na którym nie ma nic oprócz piasku i fal. Czy dlatego tylko, że miała nie malowane wargi? Czułem jej uśmiech, obecny po drugiej stronie stołu, nawet kiedy się wcale nie uśmiechała 36. Halowi udaje się doprowadzić do rozstania Eri z mężem zamieszkuje z nią. W naturalności dziewczyny Bregg poszukuje własnej tożsamości i natury, do której należy jako człowiek. Jednak powrót do siebie następuje nie dzięki naturalności i niewinności młodej kobiety, także nie dzięki wiedzy Eri, która jako archeolog ma o wiele szersze horyzonty myślowe niż przeciętni ludzie jej czasu, ale dzięki splotowi dramatycznych wypadków, które mężczyzna sam nieświadomie powoduje. Jest początkowo całkowicie nieświadom, że Eri, w pełni należąca do nowej cywilizacji, zgodziła się na tymczasowy związek z szaleńczo w niej zakochanym, dużo od siebie starszym Halem Breggiem, człowiekiem z przeszłości, znanej jej tylko z literatury fachowej, niebetryzowanym mężczyzną, przede wszystkim z lęku o życie swego męża. Odrzucony także i przez nią, zrozumiawszy swoją bezmyślność i zniewolenie, które jej zgotował, wsiada do wynajętego samochodu (zabytku z przeszłości, ale wyposażonego w chroniącą przed wszelkim wypadkiem czarną skrzynkę, którą wymontował już wcześniej). Zamierza zadać sobie śmierć, lecz zaczyna go ścigać nowoczesny glider. Ścigający ryzykuje życiem, żeby go ocalić. Nikt ze współczesnych mieszkańców Ziemi nie jest do tego zdolny, dlatego Hal odgaduje w kierującym gliderem swego przyjaciela z gwiazd kosmonautę Olafa. Glider usiłuje zastawić mu drogę i dochodzi do zderzenia. 36 Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

293 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Gdy Hal odzyskuje przytomność, ze zdumieniem odnajduje przy sobie Eri. Narażając dla niego życie, przekroczyła najsilniejszą granicę tego świata, granicę betryzacji: sztucznie narzuconej sobie przez człowieka drugiej natury. Od tego momentu ich związek zaczyna się na nowo, nie pozbawiony zdumień, upokorzeń i trudności, ale budowany już jako związek dwojga zupełnie odmiennych istot, które wzajemnie wyrażają zgodę na swoją obcość i budują niepowtarzalną własną bliskość. Ku współczesności 7. Ciało Hala zespolone jest ze wspomnieniami kosmicznej traumy. Blizna na piersi, dotknięta przez Eri, uruchamia pamięć bohatera. Blizna wyodrębniała się pod ciepłem jej palców jakby zaczynała na powrót żyć 37. Rana powstała na skutek przedziwnego wypadku: przebicia strzałem z pistoletu odrzutowego przez przyjaciela Halla, Thomasa, który utknął na małej planetce bez ciążenia, uznał się tam za umarłego i nie godził się na powrót do rakiety. Thomas jednak zginął, a wraz z nim nieomal zginął Bregg, któremu kula przebiła ciało i naruszyła skafander kosmiczny sztuczną powłokę, bez której człowiek nie może przetrwać w otwartej przestrzeni kosmicznej ani chwili. Bohater wyznaje swojemu lekarzowi: Człowiek jest takim płynnym bąbelkiem. Wystarczy zdefokalizowany odrzut albo rozmagnesowanie pola, powstaje wibracja i w jednej chwili ścina krew 38. Wspomina, że po jego zmarłych w przestrzeni kosmicznej przyjaciołach pozostała szczypta prochu 39, że Venturi w ciągu pięciu sekund przestał istnieć Tamże, s S. Lem, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 293

294 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Bregga prześladują i wcześniejsze wspomnienia: prób, które przeszedł jeszcze na Ziemi, jako kandydat do lotu rakietą międzygalaktyczną Prometeusz. Już wtedy poznał niektóre z tajemnic biologii, fizjologii i stowarzyszonej z nimi świadomości. Pierwsza z prób, zwana przez kosmonautów Pałacem Duchów, polegała na zamknięciu człowieka w zupełnej ciemności, w wannie wypełnionej wodą o temperaturze ludzkiego ciała, całkowicie odizolowanej od świata. Pozbawienie wszelkich bodźców prowadzi do efektu zwanego deprywacją sensoryczną, polegającego w pierwszej fazie na utracie kontroli nad ciałem: [ ] zaczynało się jak gdyby usamodzielniać, zrazu podrygując pojedynczymi włókienkami mięśni, potem, poprzez mrowienia i odrętwienia, przechodziło do przykurczów, na koniec ruchów, które obserwowałem osłupiały [ ] 41. Odebranie człowiekowi możliwości odczuwania ciałem prowadzi w końcu do zaniku poczucia jego granic, a dalej do zatraty poczucia istnienia, niemal do psychicznej śmierci. Druga próba, nazywana Maglem, badała odporność na dodatkowe przyspieszenie, przewyższające wielokrotnie przyspieszenie ziemskie. Pod tą szczególną prasą kandydaci do lotu pocili się krwawym potem. Bregg wytrzymał raz, przez półtorej sekundy, 40 g (ciążenie czterdziestokrotnie wyższe od ziemskiego). Trzecia próba, Koronacja, polegała na pozostawieniu kosmonauty na orbicie okołoziemskiej na nieokreślony czas. Próba ta odsłoniła całkowitą samotność człowieka we Wszechświecie. W ten sposób Bregg wspomina Koronację: [ ] nieskończony upadek, gwiazdy między jakże bezużytecznymi, wijącymi się nogami, daremność, bezpotrzeba rąk, ust, gestów wszelkiego ruchu i bezruchu, w skafandrach puchł krzyk, nieszczęśnicy wyli dosyć 42. Już na Ziemi, przed wylotem, symulowano warunki Kosmosu, już na Ziemi ciała ludzkie, wprowadzone w niespotykane ekstremalne warunki, zbliżały się do śmierci, ale człowiek, jak konstatuje Hal po dziesięciu latach 41 Tamże, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

295 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema spędzonych w próżni, nie może się stać częścią Kosmosu, który jest światem całkowicie nieludzkim. Ten otwarty Kosmos, dla którego Hal zniósł wiele cierpień, dla którego, wszedłszy do rakiety, niejako umarł dla swoich bliskich, bo nigdy już nie miał ich zobaczyć, pojawia się we wspomnieniach Bregga jako trauma. Wyprawa Prometeusza nie odkryła nowej cywilizacji, nie przyniosła innych znaczących efektów naukowych, poza nieprzetłumaczalnym na żaden język doświadczeniem pustki i grozy. Ludzkim istnieniem w Kosmosie rządzi przypadek, ciało człowieka jest całkowicie zdane na łaskę i niełaskę chroniących go cienkich skafandrów i zawodnych urządzeń w nieskończonej przestrzeni. Wystarczy drobna usterka sprzętu, by człowiek znalazł się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Ten, kto spieszy mu na ratunek, nie jest bohaterem, jego postępowaniem jak wyznaje Hal swemu lekarzowi rządzi specyficznie pojmowana konieczność. Skoro wszystko może zawieść człowiek musi być z człowiekiem solidarny. A gdy zachodzi inna konieczność ratowania całej załogi musi dać całą naprzód i opuścić błagającego o pomoc towarzysza, choćby jego krzyk miał rozlegać się w pamięci przez resztę życia. Czy dlatego Hal nie decyduje się na kolejną wyprawę w Kosmos, którą szykują jego dawni towarzysze z Prometeusza? Nie wierzy już, że skonstruowany przez ludzi Prometeusz może przynieść ludziom z nieba bezcenny dar. Wybranym przez Bregga własnym miejscem we Wszechświecie staje się Ziemia, choć przez 127 lat jego nieobecności przekształciła się w obcą planetą. Ku współczesności 8. Lecz jednak możliwy jest powrót. Niemożliwe staje się możliwe. Przychodzi dzień pogodzenia się z nowym światem i wybór dla siebie w nim domu. W tym dniu Hal wychodzi w góry, poza miasto, do miejsca swych lat dziecięcych. Oczekując na wschód słońca, doznaje przemiany: I nagle w mojej nieruchomości coś zaczęło się dziać bezkształtne ciemności na zewnątrz czy wewnątrz mnie? przemieszczały się, osuwały, przemieniając proporcje, byłem tym tak pochłonięty, że na mgnienie straciłem jakby wzrok, a kiedy odzyskałem go, widziałem już wszystko inaczej Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 295

296 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Finalnie Hal godzi się na swoją inność, akceptując tym samym świat, w którym przyszło mu żyć. Odnajduje tożsamość. Dzieje się to w górach, można więc sądzić, że mężczyzna odnajduje ja właśnie w naturze, nieskażonej sztucznością świata przyszłości. Można potraktować zakończenie powieści jako alternatywne wobec Huxleyowskiego Nowego wspaniałego świata tam dzikus nie godzi się na sztuczność i powierzchowność, które reprezentuje cywilizacja przyszłości, co ostatecznie prowadzi do jego ucieczki i samobójstwa. W Powrocie z gwiazd dziki finalnie akceptuje świat jutra, jakby godząc się na porządek rzeczy, który zastaje. A może po prostu ma nadzieję na to, że natura upomni się o swoje prawa i prawdziwi ludzie powrócą w swych dawnych biologicznych ciałach? A może świat bez możliwości okrucieństwa, świat bez zagrożeń, bezwzględnie chroniący życie ludzkie, odsłania mu jednak jakiś swój walor? A może, rozpoznawszy siebie jako obcego dla innych i dla siebie samego, odnajduje ludzi w obcych? Powrót z gwiazd komplikuje pytanie o cielesność i naturalność. Ciało w tej powieści rodzi pytanie o granice pomiędzy tym, co sztuczne, a tym, co naturalne. Hal odkrywa, że dużo łatwiej jest mu porozumieć się z robotami niż z ludźmi. Sztuczne ciało robota przestaje już stanowić przeciwieństwo naturalnego ciała ludzkiego, stając się do pewnego stopnia jego następstwem jako dwuznaczny symbol mimetycznych dążeń człowieka, jego marzeń o zdolności kreacyjnej. Ale ciało biologiczne człowieka przyszłości nie jest już zupełnie naturalne, jest również częściowo sztuczne: zostało przez betryzację zmodyfikowane do tego stopnia, że można mówić o ponownym cywilizacyjnym dziele stworzenia: o narodzinach nowego człowieka, niezdolnego do zabijania. Naturalne ciało Bregga, monstrualnie rozwinięte ciało barbarzyńcy, w którym myśl o zabijaniu nie wywołuje fizycznego wstrętu i wstrząsu, nabiera w świecie przyszłości cech nienaturalności. Zarazem i ta stara, i ta nowa ludzka cielesność istnieją na tle zupełnie obojętnego względem nich Wszechświata. Żaneta Nalewajk pisze, że literatura epoki modernizmu, dzięki swoim narzędziom, była w stanie stworzyć typ bohatera, dla którego nie tylko świat zewnętrzny, ale również wewnętrzny stanowił tajemnicę: Załamanie się stabilnego obrazu rzeczywistości, który pogrążając się w entropii uległ przemianie we własne przeciwieństwo, skłania modernistycznych bohaterów 296 Bibliotekarz Podlaski

297 Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema literackich do poszukiwania tożsamości. Dostrzegając problematyczność cielesności, uświadamiają sobie oni, że Inność i Obcość niekonieczne muszą być tożsame wyłącznie z zewnętrznością. W zderzeniu z nieokiełznaną potencjalnością zdarzeń, zmagający się z labilnym Ja modernistyczny podmiot odkrywa wszechmożliwość w sobie, staje twarzą w twarz z dialektyką tego, co może uznać za własne i z tym, co go przekracza, jawi się jako ogólne, nie do końca oswojone, tkwiące w nim samym, niosące ze sobą nieustanne zagrożenie rozbiciem 44. Ku współczesności Narzędziem rozpoznania staje się między innymi żyjące ciało posiadające zmysły, umożliwiające myślenie, poszukujące kontaktu z drugim człowiekiem w miłości, swoje i obce, naturalne i formowane, piękne i odrażające, najbardziej własne, choć bardzo obce. Jego wydanie na cierpienie, rozkosz i śmierć buduje świadomość. W jego zdolności do życia osadza się tożsamość. Bibliografia Baudrillard J., Symulakry i symulacja, tłum. S. Królak, Warszawa Bocian K., Odmienne stany cielesności. Antropologia ciała w polskiej literaturze fantastyczno-naukowej, Kraków Hannaway D., Manifest cyborgów: nauka, technologia i feminizm socjalistyczny lat osiemdziesiątych, tłum, S. Królak, E. Majewska, Przegląd Filozoficzno-Literacki 2003, nr 1. Jarzębski J., Trudny powrót z gwiazd, [w:] S. Lem. Powrót z gwiazd, Kraków Jarzębski J., Wszechświat Lema, Kraków Lem S., Powrót z gwiazd, Kraków Lem S., Fantastyka i futurologia, t. 1, Kraków Nalewajk Ż., W stronę perpektywizmu: problematyka cielesności w prozie Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza, Gdańsk Ż. Nalewajk, W stronę perspektywizmu: problematyka cielesności w prozie Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza, Gdańsk 2010, s. 43. Bibliotekarz Podlaski 297

298 Ku współczesności Łukasz Kucharczyk, Wokół problematyki cielesności w Powrocie z gwiazd Stanisława Lema Pąkciński M., Ciało, płeć i wstyd komunisty: na marginesie fantastycznonaukowych powieści utopijnych Stanisława Lema z lat pięćdziesiątych XX w., Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 2012, nr 18. Ricoeur P., O sobie samym jako innym, tł. Bogdan Chełstowski, Warszawa Stoff A., Powieści fantastyczno-naukowe Stanisława Lema, Warszawa Taylor Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. Marcin Gruszczyński i in., Warszawa Welsch W., Procesy estetyzacji. Zjawiska, rozróżnienia, perspektywy, [w:] Sztuka i estetyzacja. Studia teoretyczne, red. M. Golka, K. Zamiara, Poznań Bibliotekarz Podlaski

299 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Ku współczesności Juliusz Konczalski* Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej Streszczenie: Tekst analizuje grę wideo Assassin s Creed IV: Black Flag w kontekście poetyki Arystotelesowskiej. Inspiracją dla tych rozważań jest postulat Espena Aarsetha, głoszący wyzwolenie studiów nad grami z narratywizmu, wiodącego swój początek od teorii Arystotelesa. Jest to próba znalezienia odpowiedzi na kluczowe pytanie, czy gra wideo stanowi tak odmienną strukturę, że w imię poszukiwania metodologicznych innowacji, prawomocne jest zakwestionowanie np. narzędzi literaturoznawczych. Słowa-klucze: narratologia, ludologia, performans, game studies, poetyka arystotelesowska Assassin s Creed IV: Black Flag in the Perspective of Aristotle s Poetics Summary: The present article analyses Assassin s Creed IV: Black Flag videogame in the context of Aristotle s Poetics. The inspiration for such * Juliusz Konczalski mgr, kulturoznawca, doktorant na Wydziale Nauk Humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, juliusz.konczalski@gmail.com 299

300 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej a consideration comes from Aarseth s postulate to liberate videogame studies from narratology, which, in turn, originates from Aristotle s theory. This article tries to find an answer to the following question: Is video games structure so unique that while analysing them it is necessary to use tools other than those that are typical of literary studies? Key words: narratology, ludology, performance, game studies, Aristotle s poetics Studia nad grami komputerowymi powinny być wyzwolone z narratywizmu i powinna zostać stworzona alternatywna teoria, która powinna być właściwa dla tego pola badawczego Espen Aarseth 1 Postulat Espena Aarsetha jest radykalny. Powiada on, że narratologia, wiodąca swój początek od Arystotelesa 2, powinna zniknąć z badań nad grami. Według Aarsetha gry wideo są tak nowoczesnym medium, że wymagają zupełnie nowej postawy badawczej. Wypada się zgodzić z norweskim badaczem co do postulatu konieczności wypracowania metod badawczych w analizie gier. Jednak radykalny postulat odcięcia się od narratologii, mającej dla Aarsetha oblicze Arystotelesa, wydaje się przynajmniej z kilku powodów jednak nieuzasadniony. Przedmiotem niniejszego tekstu będzie analiza gry komputerowej Assassin s Creed IV: Black Flag, wydanej w 2013 roku przez Ubisoft, pod kątem tego, co słynny grecki filozof napisał o tragedii w Poetyce 3. Autor postawił sobie za zadanie znalezienie fundamentalnych podobieństw, a także wskazanie różnic w konstrukcji formalnej gry w stosunku do widowiska teatralnego. 1 E. Aarseth, Quest Games as Post-Narrative Discourse, [w:] Narrative Across Media, pod red. M.-L. Ryan, University of Nebraska Press 2004, s. 362 [tłum. Piotr Stasiewicz]. 2 Tenże, Badanie zabawy: metodologia analizy gier, przeł. Mirosław Filiciak, [w:] Światy z pikseli, pod red. M. Filiciaka, Warszawa 2010, s Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Warszawa Bibliotekarz Podlaski

301 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej Związki literatury i gier Narratologia to nauka o układach fabularnych. Jednym z jej najważniejszych reprezentantów jest Władimir Propp, autor wydanej po raz pierwszy w 1928 roku Morfologii bajki magicznej 4, w której wyodrębnił 31 morfemów występujących w bajkach rosyjskich: ich dobór i układ decyduje o strukturze dowolnej bajki. Sens bajki zależy od tego, w jaki sposób zostaną one uporządkowane. Chodzi zatem nie o samo opowiadanie post factum 5, ile raczej o ułożenie fabuły w taki sposób, by realizowała zamierzony przez autora cel. Uwidacznia się tu pewne podobieństwo do założeń Poetyki. Arystoteles bowiem, opisując podstawowe składniki tragedii, a także sposób ich wiązania, podkreśla, że rolą właściwie zbudowanej fabuły i odpowiednio skonstruowanego bohatera jest wywołanie określonego efektu u odbiorcy, tj. lęku i trwogi, które następnie zostaną oczyszczone (katharsis). Ku współczesności Tragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej [odpowiednią] wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia [katharsis] tych uczuć. [1449 b] 6 Fabuła dramatyczna powinna być bowiem tak ułożona, aby nawet nie oglądając sztuki w teatrze słuchacz odczuwał trwogę i litość, w wyniku samego rozwoju zdarzeń. [1453 b] 7 Inna używana w ludologii tradycja badawcza również prowadzi do Arystotelesa. Jednym z najchętniej i najczęściej przywoływanych badaczy zabawy pozostaje Johan Huizinga. Jego książka Homo ludens 8 to 4 W. Propp, Morfologia bajki magicznej, tłum. P. Rojek, Kraków J. Stasieńko, Alien vs. Predator? gry komputerowe a badania literackie, Wrocław 2005, s Arystoteles, dz. cyt., s Tamże, s J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przeł. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa Bibliotekarz Podlaski 301

302 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej niezmiennie bogata inspiracja dla współczesnych teoretyków problemu. Uwzlędniając, że spostrzeżenia Huizingi są bardzo ogólne i, jak zauważył Roger Caillois, wymagają w wielu miejscach doprecyzowania 9, wskazują jednak na pewne ontologiczne związki między grą a literaturą. W tym miejscu należy doprecyzować pojęcie gry i zabawy. W języku holenderskim na określenie tych czynności występuje jedno słowo spel 10, podobnie jak w języku niemieckim (das Spiel), czy łacińskim (ludo). Słowa te oznaczają zarówno grę, w której jest zwycięzca i przegrany, jak i zabawę, która ze zwyciężaniem ma niewiele wspólnego. W rozumieniu Huizingi, gra zawsze jest zabawą, jednak nie każda zabawa musi być grą. Pamiętając o tych ograniczeniach językowych, należy stwierdzić, że praca Huizingi odnosi się zarówno do gier, jak i zabaw. Huizinga powiada, że kultury wzrastają w zabawie (grze) 11, co znaczy, że nie tyle z zabawy wynika kultura czy kultura w określonych sytuacjach staje się zabawą, ale zabawa jest zawsze wpisana w kulturę, jest jej nieodłączną częścią. Kultura i zabawa splatają się. Holenderski badacz analizuje pod tym kątem kulturę plemion pierwotnych, jak również podaje przykłady z kultury antycznej i współczesności (tzn. realiów lat 30. XX wieku). Dla Huizingi zabawa jest: [ ] czynnością swobodną, którą odczuwa się jako nie tak pomyślaną i pozostającą poza zwykłym życiem, a która mimo to może całkowicie zaabsorbować grającego; czynnością, z którą nie łączy się żaden interes materialny, przez którą żadnej nie nożna osiągnąć korzyści, która dokonuje się w obrębie własnego określonego czasu i własnej, określonej przestrzeni; czynnością przebiegającą w pewnym porządku według określonych reguł i powołującą do życia związki społeczne, które ze swej strony chętnie otaczają się tajemnicą lub przy pomocy przebrania uwydatniają swoją inność wobec zwyczajnego świata R. Caillois, Gry i ludzie, przeł. A. Tatarkiewicz, M. Żurowska, Warszawa 1997, s We wstępie od tłumaczy polskiego wydania Homo ludens znajduje się wyjaśnienie opisywanych przeze mnie trudności językowych. Zob. J. Huizinga, dz. cyt., s J. Huizinga, dz. cyt., s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

303 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej Następnie omawia badacz formy istnienia zabawy w różnych dziedzinach kulturowej działalności człowieka, takich jak religia, prawo, polityka, wojna, wiedza czy poezja. Analizując kwestię poezji, Huizinga pokazuje na przykład, że przejawia się ona u ludów Babar w formie zabawy 13. Autor przywołuje obyczaj śpiewania przez mężczyzn obraźliwych pieśni, improwizowanych podczas zbierania soku palmowego, skierowanych do sąsiada na drugim drzewie. Badacz zwraca uwagę na strukturę tych pieśni, które składają się z dwóch wierszy, określanych mianem pnia i korony. Istnieją więc pewne reguły, jakie nakazują taką, a nie inną, formę wiersza. Czynność jest ze swej natury swobodna i improwizowana, choć towarzyszy zbieraniu soku palmowego, co już zabawą nie jest, ma bowiem wymiar praktyczny, czemuś służy (przetrwaniu, gromadzeniu zapasów etc.). Zabawa zaś według zacytowanej wyżej definicji Huizingi jest czynnością, z którą nie łączy się żaden interes materialny. Wszystko dzieje się także w ściśle określonych ramach miejsca i czasu. Reguły tej konkretnej zabawy obejmują wszystko, co powiedziano wcześniej, ale także tę specyficzną strukturę improwizowanych pieśni, złożenie z dwóch wersów itd. Ów związek poezji i zabawy Huizinga celnie i niezwykle plastycznie opisuje w następujący sposób: Ku współczesności Poiesis jest funkcją ludyczną. Powstaje ona w ludycznych obszarach ducha, we własnym świecie, który duch sobie tworzy. Rzeczy w tym świecie mają inne oblicze niż w powszednim życiu i połączone są innymi, niż logiczne, więzami. Jeśli za powagę uznamy to, co w sposób logiczny daje się wyrazić słowami trzeźwego życia, poezja nigdy w pełni poważna nie będzie. Znajduje się ona poza granicami powagi, w tej pierwotnej krainie, którą zamieszkują dziecko, zwierzę, człowiek dziki i prorok, w obszarach marzeń, ucieczki od życia, upojenia i śmiechu 14. Także Arystoteles łączy poesis z naturalną skłonnością człowieka do naśladowania (mimesis), które dla Stagiryty ma funkcję poznawczą i ludyczną (sprawia przyjemność). W sztuce tragicznej mimesis w kontrolo- 13 Tamże, s J. Huizinga, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski 303

304 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej wany sposób przekracza doświadczenie, ukazując nie to, co się stało, ale to, co mogłoby się stać. Jest więc swego rodzaju grą w naśladowanie. Poezja starożytna, a szczególnie wiersz antyczny, a także nowożytny wiersz sylabotoniczny, to znakomita ilustracja omawianego problemu. Poeci znają reguły budowy takiego wiersza, metru i stopy, które są ściśle określone (chociaż dopuszcza się przecież różne warianty). Poetę i odbiorcę obowiązują pewne reguły, które ten pierwszy wciela w życie, a ten drugi doświadcza ich w lekturze. Tym większa jest przyjemność płynąca z lektury wiersza, im wyraźniej czytelnik rozpoznaje reguły, według których wiersz powstał. Jednak nawet jeśli nie znamy dokładnie reguł jego budowy, to doświadczamy ich w procesie czytania. Wiersz ma określony rytm, który wynika z zastosowania stóp. Ten rytm wprowadza czytelnika w odpowiedni nastrój, często odzwierciedlając temat lub pojawiający się w wierszu motyw przewodni. To dające się odczuć uporządkowanie wrażeń zmysłowych sprawi nam przyjemność, którą uznamy za estetyczną. Według Stanisława Ossowskiego 15, czerpiącego ten motyw z tradycji kantowskiej, odbiór dzieła sztuki to stan intelektualnej bezinteresowności. Tę samą bezinteresowność dostrzega Ossowski w zabawie 16. Gra (zabawa) stanowi według Ossowskiego genus proximum sztuki, także poezji. Ze względu na ograniczoną objętość tego tekstu, poprzestaniemy na szkicowym rysie związków literatury i gry. Problem jest na tyle ciekawy, że wymaga znacznie obszerniejszego potraktowania w osobnym tekście. W mojej opinii to, co zostało wyżej powiedziane, wystarcza, by za aktualne uznać odwołanie się do Poetyki Arystotelesa. Powyższe stwierdzenia rzucają nieco inne światło na sugerowaną przez Kirkpatricka konieczność odcięcia się w badaniach ludologicznych od wartości estetycznych, a skupienia na grywalności (playability) 17, czyli tym, jak się w daną grę gra. Wydaje się, że taki opis bardzo zawęża doświadczenie gry zwłaszcza w świetle koncepcji przeżycia estetycznego opisanego przez Stani- 15 S. Ossowski, Co to są przeżycia estetyczne, [w:] tegoż, U podstaw Estetyki, Warszawa Tamże, s G. Kirkpatrick, Cynizm gracza komputerowego, tłum. M. Szota, [w:] Światy z pikseli, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski

305 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej sława Ossowskiego, które wydaje się organicznie związane z konkretną czynnością. Według Ossowskiego przeżycie estetyczne jest podobne w swojej naturze do przeżycia towarzyszącego właśnie grze lub zabawie. Wiele z zarysowanych w niniejszym tekście wątków to tylko szkic, drogowskaz do podjęcia niezbędnych badań. Wydaje się konieczne sprawdzenie, na ile sformułowane w Poetyce założenia stosują się do innych gier wideo, szczególnie tych, które pozornie nie są grami fabularnymi, a rozgrywkę (gameplay) ogniskują wokół aspektów stricte ludycznych. Ku współczesności Poetyka a Assassin s Creed IV: Black Flag Arystoteles już na początku Poetyki stwierdza, że [ ] przedmiotem tego wykładu będzie sztuka poetycka, jako taka, jej gatunki oraz właściwości każdego z nich, sposób w jaki należy układać fabułę, jeśli utwór poetycki ma być piękny, jego składniki ilościowe i jakościowe, a także wszystkie inne sprawy, które wchodzą w zakres tej dyscypliny badawczej [1447 a] 18. Według Stagiryty [ ] twórczość epicka, tragiczna, a także komediowa i dytyrambiczna oraz w przeważającej mierze auletyka i kitarystyka mają tę cechę wspólną, że są sztukami mimetycznymi (tj. naśladowczymi). Różnią się zaś od siebie z trzech względów: ze względu na odmienne środki, różne przedmioty oraz różny i odmienny sposób naśladowania [1447 a] 19. Grecki filozof zauważa, że podany przez niego sposób, w jaki należy układać fabułę, ma zastosowanie do wszystkiego, co jest związane z szeroko rozumianą poetyką. A zatem, jak precyzuje w kolejnym fragmencie, do różnych rodzajów twórczości, wskazując, że każda z wymienionych operuje innymi środkami wyrazu, dotyczy różnych przedmiotów i odmienny jest w każdej z nich sposób naśladowania. Czy do grona wyliczanych przez Stagirytę dziedzin twórczości poetyckiej moglibyśmy zaliczyć grę wideo, a szczególnie grę Assassin s Creed IV: Black Flag? Jeśli chodzi o gry wideo w ogóle, byłby to pewnie przyczynek 18 Arystoteles, dz. cyt., s Tamże. Bibliotekarz Podlaski 305

306 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej do szerszej dyskusji, uwzględniającej wątpliwości formułowane przez wielu badaczy z kręgu ludologicznego 20. Dla autora niniejszego tekstu owe wątpliwości nie stanowią dostatecznie silnego argumentu przeciwko sformułowaniu pewnych generalnych cech wspólnych wszystkim grom wideo, jak również nie stanowią żadnej poważnej przeszkody do odwoływania się do teorii literatury, a tym samym do Poetyki Arystotelesa, o czym częściowo pisałem wyżej. Natomiast jeśli chodzi o szczególny przypadek omawianej gry, wówczas nie ma wątpliwości, że reprezentuje ona pewną formę sztuki naśladowczej (mimetycznej). Bohater gry Edward Kennway to wilk morski, który zostaje wplątany w poważniejszą intrygę, tj. walkę rozgrywaną na przestrzeni dziejów (i kolejnych części gry) między zakonem Templariuszy a bractwem Asasynów. Gra toczy się w dwóch płaszczyznach, współcześnie, kiedy gracz korzysta z urządzenia zwanego Animus (łac. dusza), by doświadczać wspomnień swoich przodków, niejako wejść w duszę przodka; oraz w określonej epoce historycznej, w tym wypadku w czasie Złotej Ery Piractwa, tj. w latach Przywołana wyżej mimetyczność gry polega przede wszystkim na konieczności wykreowania świata, który będzie wyglądał tak, jak wyglądał świat w omawianym okresie. Twórcy nie mogą odwołać się do własnych doświadczeń, odwołują się więc do tego, w jaki sposób owa epoka została ukształtowana w popokulturze 21. Powstaje zatem Baudrillardowskie symulakrum, obraz, który w całości jest symulacją, ale odsyła nas do rzeczywistości, która już jest zapośredniczona, bowiem rzeczywistość, do której chcielibyśmy się odwołać, nie istnieje, a przynajmniej my nie wiemy, jak ona mogła wyglądać naprawdę 22. Należy zwrócić uwagę, że omawiana gra wideo różnić się będzie od innych rodzajów twórczości wspomnianych przez Arystotelesa ze względu na odmienne środki, różne przedmioty, a także różny i odmienny 20 Odsyłam na przykład do tekstu Gonzalo Frasci: Ludolodzy też kochają opowiadania notatki na temat sporu, który nigdy nie istniał, tłum. M. Filiciak, [w:] Światy z pikseli, dz. cyt., s Grze jest zaskakująco blisko do serii filmów przygodowych Piraci z Karaibów, zapoczątkowanej przez Klątwę Czarnej Perły z 2003 roku, reż. G. Verbinski. 22 Zob. J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Warszawa Bibliotekarz Podlaski

307 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej sposób naśladowania. Tymi odmiennymi środkami według Arystotelesa są rytm, słowo i melodia. Wydaje się, że wszystkie one występują w Assassin s Creed IV: Black Flag i to na różnych płaszczyznach. Wymienię kilka. Słowem operują oczywiście postacie. To poprzez słowo poznajemy ich motywacje, charaktery, sposób zachowania. Słowo jest wciąż w grze jednym z kluczowych elementów komunikacyjnych. Rytm obecny jest w samej rozgrywce (gameplay), na przykład w sekwencjach szermierczych, w których gracz musi wykazać się zręcznością, by w rytmicznie skonstruowanych kombinacjach ciosów pokonywać kolejnych rywali (jest to najbardziej efektywna droga do zwycięstwa w walce). Ostatni element, melodia, także występuje w grze. Powstaje pytanie, czy gra wideo tę podstawową paletę środków jeszcze poszerza i czy rzeczywiście poszerza? Czy na przykład rola słów nie jest wypełniana przez jakiś inny ekwiwalent na przykład określone ujęcia kamery. Czy rytm na przykład w filmie widoczny w sposobie montażu 23 nie uwidacznia się także w pewien sposób w grze wideo? Czy będą to różnice jakościowe, czy ilościowe? Ku współczesności [...] ci, którzy naśladują, przedstawiają postacie działające, a te z kolei muszą być albo szlachetne, albo nikczemne [...], przedstawiają je bądź jako lepsze, bądź jako gorsze, bądź jako takie, jakimi są w rzeczywistości. [1448 a] 24 Powyższy fragment nie wymaga chyba dodatkowego komentarza i znajduje swoje bezpośrednie odzwierciedlenie także w omawianej grze. Na przykład pojawiający się w grze słynny pirat Edward Thatch, czyli Czarnobrody, zdaje się postacią raczej nikczemną w ujęciu Arystotelesowskim, choć z pewnością przedstawiony jest jako lepszy niż w rzeczywistości. Ostatnim z elementów różnicujących twórczość jest sposób naśladowania. Grecki filozof powiada, że Można przecież za pomocą tych samych środków przedstawiać te same przedmioty bądź poprzez opowiadanie przy czym można opowiadać, jak czyni Homer, wcielając się w inną postać, lub wyłącznie we własnej osobie bądź też w ten 23 Zob. J. Płażewski, Język filmu, Warszawa Arystoteles, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski 307

308 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej sposób, że wszystkie przedstawione postacie wprowadza się jako bezpośrednio działające [1448 a] 25. Zarówno tragedia grecka, jak i omawiana gra przedstawiają, wprowadzając postacie działające. W dyskusjach toczonych na temat nowych mediów 26 często pojawia się twierdzenie, że fundamentalną różnicą między grą a literaturą jest sposób odbioru, czyli immersyjność gier. Polega to na stymulacji nie tylko intelektualnej, ale też na pobudzeniu wszystkich zmysłów człowieka. Gracz jest zaangażowany w rozgrywkę również fizycznie. W perspektywie przywołanego powyżej określenia przeżycia estetycznego uwidocznia się istotne podobieństwo między literaturą a zabawą, między grą a czytaniem dramatu lub oglądaniem go w teatrze. W obu wypadkach zarówno uwaga czytelnika, jak i gracza, jest skupiona na tym, co się wydarzy dalej. Pogrążając się w świecie przedstawionym, czytelnik traci poczucie tzw. realnego świata. Być może ze względu na odmienne środki (albo raczej inny sposób ich wykorzystania) gra wideo osiąga ten stan łatwiej. Jednak w obu wypadkach poczucie wejścia w inną rzeczywistość jest równie mocne. Chciałbym w tym miejscu przywołać przykład pewnej wazy greckiej z Farsalos z 580 roku przed Chrystusem. Została na niej przedstawiona publiczność teatru antycznego. Reaguje ona żywiołowo na spektakl, gestykuluje, pokrzykuje, wymachuje i odgraża aktorom. Jest to wyraźne potwierdzenie z jednej strony tego, co pisze o wzbudzaniu uczuć Arystoteles, ale z drugiej, pokazuje, jak żywiołowy był w starożytności odbiór przedstawienia teatralnego. Ta żywiołowość zdaje się zresztą powracać dziś za sprawą sztuk performatywnych 27, które przenikają do współczesnego teatru 28. Z jednej strony, widz teatru greckiego, choć reagujący emocjonalnie, nie miał wpływu na akcję fabularną, z drugiej, współczesny widz-odbiorca performansu ma możliwość sterowania jego przebiegiem. Podobny wpływ na fabułę ma gracz. 25 Tamże, s Zob. R. Bomba, Gry komputerowe w perspektywie teorii nowych mediów, [w:] Gry komputerowe w perspektywie antropologii codzienności, red. R. Bomba, Toruń 2014, s Zob. R. Schechner, Performatyka: Wstęp, tłum. T. Kubikowski, red. M. Rochowski, Wrocław Zob. E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków Bibliotekarz Podlaski

309 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej Erika Ficher-Lichte podkreśla opozycję między przedstawieniami live, które charakteryzuje cielesna współobecność widzów i aktorów, a mediatyzowanymi przedstawieniami, gdzie recepcja i produkcja przebiegają osobno. Badaczka zwraca uwagę na tzw. autopojetyczną, a więc samostwarzającą się pętlę feedbacku, wzajemnego oddziaływania na siebie widzów i aktorów, która w istocie konstytuuje performans. Gry wideo, z jednej strony, są zmediatyzowane, z drugiej jednak rozgrywają się tu i teraz, w chwili grania. Odbiorca gry performuje z zaprogramowaną maszyną, która w określony sposób reaguje na jego decyzje. W performansie (czy szerzej przedstawieniach live) dzieło powstaje tu i teraz w wyniku wzajemnego oddziaływania widzów i aktorów 29. W przypadku gry wideo, najpierw jej twórca ją kreuje, przewidując możliwe interakcje i wpisując je w algorytm przejścia gry, a dopiero potem odbiorca w nią gra. Mimo braku cielesnej współobecności, każde przejście gry jest inne, a przypadki, w których gracze odkryli zupełnie nowe i nieprzewidziane możliwości, są niezwykle powszechne. Choć kwestia ta zasługuje na rozwinięcie i dokładniejsze zbadanie, wydaje się już teraz sytuować grę bliżej tragedii, czy szerzej przedstawień live, aniżeli przedstawień mediatyzowanych (na przykład filmu). Ku współczesności Czy gracz ma wpływ na fabułę Assassin s Creed IV: Black Flag? Rozważmy [...] jakimi właściwościami winien odznaczać się układ zdarzeń, skoro jest on najważniejszym i najbardziej podstawowym elementem tragedii [1450 b] 30. Arystoteles podkreśla wagę dobrze ułożonej fabuły. Zauważa, że dobrze skonstruowana fabuła jako całość powinna posiadać początek, środek i koniec. Przy ich opisie używa kategorii konieczności. Początek na zasadzie konieczności nie następuje po niczym, ale po nim właśnie coś następuje (zgodnie z naturą rzeczy). Środek znajduje się znów na zasadzie konieczności między początkiem a końcem. Koniec zaś na zasadzie konieczności znajduje się pośrodku 31. Ważne 29 Erika Ficher-Lichte, dz. cyt., s Arystoteles, dz. cyt., s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 309

310 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej w teorii Arystotelesa jest ścisłe określenie danego elementu w układzie fabularnym. Autor tragedii nie może rozpocząć jej od końca, akcja jest bowiem przedstawiana w określonym następstwie przyczynowo-skutkowym. Podobnie, jak sądzę, rzecz ma się z omawianą grą wideo. W Assassin s Creed IV: Black Flag występuje tylko główny wątek fabularny 32 czyli układ zdarzeń odzwierciedlający doświadczenia Edwarda Kenwaya. Gracz wchodzi do Animusa, w duszę Kenwaya i doświadcza wypadków z jego życia. Wypadki te są ściśle uporządkowane, tworząc strukturę składającą się z sekwencji początkowych, środkowych i końcowych. Nawet jeśli po zakończeniu gry możliwe jest odtworzenie dowolnie wybranej sekwencji zdarzeń, to jednak grając po raz pierwszy, gracz musi ich doświadczyć w ściśle zaplanowanej przez twórców gry kolejności. Czy gracz ma jakiś wpływ na fabułę? Wydaje się, że nie. Po pierwsze dlatego, że, jak zostało powiedziane wyżej, kolejność jest ściśle ustalona. Po drugie dlatego, że każdy wątek fabuły musi zakończyć się wyłącznie w sposób taki, jak zaplanowali scenarzyści gry. Wariantowość wynika jedynie ze sposobu grania, chociaż i on podlega ograniczeniom. W niektórych misjach gracz nie może zabijać przeciwników, w innych musi pozostawać w ukryciu. Odzwierciedla to ramę fabularną narzuconą przez odgrywanie wydarzeń z życia bohatera, które już wcześniej się wydarzyły. Nie ma możliwości zmiany historii bohater gry odbywa wyłącznie podróż mentalną, to coś jak sen na jawie. Z drugiej strony, odgrywanie wydarzeń to ciekawa metafora grania w ogóle. Podobnie jak bohater gry (anonimowy pracownik firmy Abstergo Entertainment) wchodzi za pośrednictwem Animusa do wspomnień Edwarda Kenwaya, tak współczesny gracz komputerowy za pośrednictwem na przykład konsoli do gier czy komputera, włączając grę, przenosi się do zupełnie innego świata. Podobnie jak ów anonimowy człowiek, współczesny gracz ma tylko ułudę swobodnego wpływu na akcję fabularną. Jest ona już ułożona. Pozostaje to w zgodzie z tezą Arystotelesa, że [ ] tworzące fabułę zdarzenia powinny być w taki sposób zespolone, aby po przestawieniu lub 32 W przeciwieństwie do wielu gier, w których mamy tzw. wątki poboczne. Nie muszą one choć mogą wywierać żadnego wpływu na akcję gry. Koronnym przykładem, gdzie wątki poboczne odgrywają dużą rolę, jest Wiedźmin 3: Dziki gon albo słynna seria gier RPG The Elder Scrolls. 310 Bibliotekarz Podlaski

311 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej usunięciu nawet jednego z nich uległa naruszeniu i rozpadła się również całość. Taka bowiem część, której dodanie lub odjęcie nie sprawia widocznej różnicym, nie jest istotną częścią całości [1451 a] 33. Omawiana gra składa się jednak z wielu elementów opcjonalnych: wyzwań, zagadek logicznych, różnego rodzaju aktywności, które może podejmować gracz obok wspomnianego głównego wątku fabularnego. Należą do nich na przykład misje dla Asasynów, które polegają na zabiciu określonej postaci. Nie zawierają rozbudowanej warstwy fabularnej, gracz musi udać się w konkretne miejsce, a następnie śledzić lub zabić cel. Innym przykładem są tzw. znajdźki wszelkiej maści, jak na przykład porozrzucane szanty albo mapy skarbów. Z perspektywy Arystotelesa elementy te choć występujące w ogromnej obfitości są elementami zbędnymi dla istnienia całości gry. Nie wnoszą one do fabuły absolutnie nic. Z drugiej strony zwłaszcza w rozumieniu Aarsetha, Frasci czy Manovicha 34 stanowią istotny element gry, który różnicuje względem tradycyjnych mediów. Należy jednak zwrócić uwagę, że nawet jeśli gracz skupi się wyłącznie na owych wyzwaniach pobocznych, które nie należą do fabularnej całości, to żeby do nich wszystkich dotrzeć, będzie niejako zmuszony uczestniczyć w głównym wątku fabularnym. Tylko dzięki temu odkryje zablokowane wcześniej lokacje, w których będzie mógł kontynuować owe poboczne, nie mającego żadnego znaczenia dla głównego wątku fabularnego działania (co zresztą twórcy rozwiązali bardzo zgrabnie, podając informację, że dana przestrzeń w grze jest niedostępna ze względu na brak danych o wspomnieniu). Nie ma na przykład możliwości nurkowania we wrakach zatopionych statków bez odbycia misji fabularnej, która zmusi gracza do zakupu dzwonu do nurkowania. A zatem gracz i tak nie może skupić się w Assassin s Creed IV: Black Flag tylko na działaniach pobocznych by je odkryć, musi uczestniczyć w wątku fabularnym. Ów wątek jest zatem w strukturalnej hierarchii dzieła czymś nadrzędnym. Zwracam także uwagę, że od samego początku twórcy gier starali się, by ich gry oferowały coś znacznie ciekawszego niż Ku współczesności 33 Arystoteles, dz. cyt., s L. Manovich, Baza danych, tłum. P. Cypryański, [w:] tenże, Język nowych mediów, Warszawa 2011, s Bibliotekarz Podlaski 311

312 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej tylko prostą rozgrywkę. Właśnie poprzez nazwijmy je tak fabularne zakotwiczenia (najczęściej realizowane za pośrednictwem konkretnych tytułów gier). Nazywano je, by zaprosić odbiorcę do przeżycia czegoś, co będzie przypominać na przykład grę w tenisa (Tennis for Two 1958) lub walkę w przestrzeni kosmicznej (Spacewar! 1962). Warto jeszcze odnieść się do owych części składowych całości w kontekście rozgrywki (gameplay). Zarówno w omawianej grze, jak w jej poprzednich częściach, pierwsza sekwencja fabularna połączona jest z nauczaniem gracza podstawowych elementów sterowania postacią, nawigowania po świecie. Do tego stopnia splata się to z wypadkami fabularnymi, że dopiero gdy gracz pozna owe podstawy sterowania, a także poczuje się względnie pewnie kierując postacią, także w warstwie fabularnej, to zna już głównych adwersarzy, wie, co jest jego konkretnym celem, a także orientuje się, dlaczego znajduje się w określonym punkcie akcji fabularnej. W perspektywie przytoczonych przykładów, odwołując się do tej konkretnej gry wideo, trudno nie zauważyć, że między powstałą ponad 2500 lat temu Poetyką Arystotelesa a regułami tworzenia współczesnych gier występują pewne podobieństwa. Oznacza to, w moim przekonaniu, że zalecenia radykalnego odrzucenia traktatu Stagiryty jako nieprzydatnego do opisu współczesnych zjawisk ludyczności, powinny być formułowane z ostrożnością. Na koniec rozważmy jeszcze jeden aspekt tragedii. Jednym z jej składników, w ujęciu Arystotelesowskim, jest widowisko. Można zaryzykować twierdzenie, że bez widowiska tragedia nie istnieje, choć gdy Stagiryta pisze o fabule, zauważa, że Fabuła dramatyczna powinna być bowiem tak ułożona, aby nawet nie oglądając sztuki w teatrze słuchacz odczuwał litość i trwogę[...] [1453 b] 35. Gra wideo nie istnieje bez gracza, to znaczy nie istnieje bez tego, kto będzie w nią grał. W świetle tego, co zostało przytoczone, gracz jest z jednej strony widzem, a z drugiej uczestnikiem zdarzeń. Widzem i aktorem jednocześnie. Bierze udział w określonym performansie albo ciągu performansów, które zostały zaprojektowane przez twórców gry i które układają się w określoną całość. 35 Arystoteles, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski

313 Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej Możemy zaryzykować twierdzenie, że ten układ zdarzeń (performansów) byłby według Arystotelesa najważniejszym elementem tragedii. Tragedia jest bowiem naśladowaniem nie ludzi, lecz działania (akcji) i życia (od działania zależy przecież i powodzenie i niepowodzenie) [1450 a] 36. Czy zatem współcześnie nie powiedzielibyśmy, że tragedia w rozumieniu Arystotelesa jest jakąś formą symulacji? Ku współczesności Bibliografia Aarseth Espen, Badanie zabawy: metodologia analizy gier, przeł. Mirosław Filiciak, [w:] Światy z pikseli, pod red. Mirosława Filiciaka, Warszawa Aarseth Espen, Cybertekst. Spojrzenia na literaturę ergodyczną, przeł. Mariusz Pisarski, Paweł Schreiber, Dorota Sikora, Michał Tabaczyński, Kraków Bydgoszcz Aarseth Espen, Quest Games as Post-Narrative Discourse, [w:] Narrative Across Media, red. Marie-Laure Ryan, University of Nebraska Press Arystoteles, Poetyka, tłum. Henryk Podbielski, Warszawa Baudrillard Jean, Symulakry i symulacja, przeł. Sławomir Królak, Warszawa Bomba Radosław, Gry komputerowe w perspektywie antropologii codzienności, Toruń Bomba Radosław, Gry komputerowe w perspektywie teorii nowych mediów, [w:] tenże, Gry komputerowe w perspektywie antropologii codzienności, Toruń 2014, s Caillois Roger, Gry i ludzie, przeł. Anna Tatarkiewicz, Maria Żurowska, Warszawa Dovey John, Helen W. Kennedy, Kultura gier komputerowych, przeł. Tomasz Macios, Anna Oksiuta, Kraków Fischer-Lichte Erika, Estetyka performatywności, tłum. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 313

314 Ku współczesności Juliusz Konczalski, Assassin s Creed IV: Black Flag w perspektywie poetyki Arystotelesowskiej Frasca Gonzalo, Ludolodzy też kochają opowiadania notatki na temat sporu, który nigdy nie istniał, tłum. Mirosław Filiciak, [w:] Światy z pikseli, pod. red. Mirosława Filiciaka, s Huizinga Johan, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przeł. Maria Kurecka, Witold Wirpsza, Warszawa Kirkpatrick Graeme, Cynizm gracza komputerowego, tłum. Michał Szota, [w:] Światy z pikseli, pod red. Mirosława Filiciaka, Warszawa Manovich Lev, Baza danych, tłum. Piotr Cypryański, [w:] tenże, Język nowych mediów, Warszawa 2011, s Manovich Lev, Język nowych mediów, przeł. Piotr Cypryański, Warszawa Olbrzym w cieniu. Gry wideo w kulturze audiowizualnej, pod red. Andrzeja Pitrusa, Kraków Ossowski Stanisław, Co to są przeżycia estetyczne, [w:] tegoż, U podstaw estetyki, Warszawa Płażewski Jerzy, Język filmu, Warszawa Propp Władimir, Morfologia bajki magicznej, tłum. Paweł Rojek, Kraków Schechner Richard, Performatyka: Wstęp, tłum. Tomasz Kubikowski, red. Marcin Rochowski, Wrocław Stasieńko Jan, Alien vs. Predator? gry komputerowe a badania literackie, Wrocław Bibliotekarz Podlaski

315 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Ku współczesności Martin Haim Studziński* Uniwersytet Jagielloński, Kraków Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej Streszczenie: Artykuł poświęcony jest interpretacji Ballady wagonowej Agnieszki Osieckiej. Część główna szkicu poprzedzona została obszernym wstępem dotyczącym historii ballady. Celem tego wprowadzenia jest ukazanie głębokiego osadzenia utworu Osieckiej w balladowej tradycji. Szkic stawia sobie za cel przedstawienie Ballady wagonowej jako utworu napisanego z dużą świadomością gatunku i nowatorskiego pod względem wykorzystania motywów typowych dla ballad. Słowa-klucze: Ballada, historia ballady, Agnieszka Osiecka, Ballada wagonowa, Maryla Rodowicz On Agnieszka Osiecka s Ballada wagonowa Summary: The paper brings an interpretation of Agnieszka Osiecka s poem Ballada wagonowa. The main part of the paper is preceded by a comprehensive introduction, in which a history of the ballads is discussed. The aim of the introduction is to point out some key elements of the * Marcin Haim Studziński mgr, doktorant na Wydziale Polonistyki UJ (językoznawstwo). Studiował literaturę i języki nowożytne. Jego zainteresowania skupiają się wokół gramatyki porównawczej, historii języka i literatury XX wieku. 315

316 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej balladic tradition present in the Osiecka s poem. Ballada wagonowa appears to be strongly influenced by the balladic tradition, but at the same time it treats some typical, traditional motifs in a very innovative way. Key words: ballad, history of the ballad, Agnieszka Osiecka, Ballada wagonowa, Maryla Rodowicz 1. Wstęp Mimo upływu czasu, utwory Agnieszki Osieckiej pozostają wciąż niedocenione przez krytyków. Można odnieść wrażenie, że zarówno wiersze, jak i prozę Osieckiej zalicza się zbyt często do literatury niskiej i uważa, że nie warto poświęcać im uwagi. Jest to krzywdząca i prowadząca do nadmiernych uproszczeń ocena wartości twórczości tej autorki. Niniejszy artykuł stanowi próbę interpretacji Ballady wagonowej w kontekście historii gatunku. Ma on na celu skłonienie czytelnika do odczytywania twórczości Osieckiej w szerszym kontekście oraz w sposób bardziej wnikliwy. Pozwoliłoby to spojrzeć na tę niezwykłą postać na nowo, odrzucając stereotypy narosłe wokół jej rzekomo lekkich i niepoważnych tekstów. 2. Krótka historia ballady ze szczególnym uwzględnieniem ballady polskiej Termin ballada wywodzi się od południowowłoskiego słowa ballare, tańczyć 1. Historia ballady to skomplikowane dzieje gatunku, który wielokrotnie zmieniał kształt, zamierał i odżywał pod nową postacią. Między kolejnymi ogniwami jej rozwoju często brak wyraźnych połączeń, jakby wiele 1 Część pierwszą i drugą artykułu opracowano głównie na podstawie wstępu Cz. Zgorzelskiego i I. Opackiego do zbioru: Ballada polska, Wrocław W swojej pracy autorzy dokonują próby historycznoliterackiego ujęcia rozwoju gatunku w Polsce w kontekście europejskiego piśmiennictwa balladowego. 316 Bibliotekarz Podlaski

317 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej rozmaitych gatunków literackich określało się jedną nazwą. Na przestrzeni lat zmieniało się nawet to, co bylibyśmy skłonni traktować jako istotę ballady. Można powiedzieć, że o balladowości decyduje jedynie wewnętrzne ścieranie się kilku tendencji, obecność różnych pierwiastków, których współistnienia nie da się uchwycić statycznie. Paul Lang zaproponował nazwę die Balladik na określenie ballady jako czwartego rodzaju literackiego 2. W średniowieczu mianem ballady określano chóralno-taneczną pieśń liryczną o ludowej proweniencji. Związana z tym była określona stylizacja świata i narratora. Twórcy kładli nacisk głównie na to, co nowe, spontaniczne i eksperymentalne. W indywidualnym i niepowtarzalnym doświadczeniu poszukiwano tego, co powszechne i ponadjednostkowe. Autorzy ballad unikali stylizacji sielankowych, nie stronili od brutalności. Z takim ujęciem świata wiązała się ściśle postać balladowego narratora, który postrzegał świat w sposób prosty i pozornie naiwny. Z kulturą ludową miał go wiązać specyficzny styl narracji, obfitujący w potoczne słownictwo, wykrzyknienia, cechujący się brakiem przesadnej retoryki i licznymi powtórzeniami. Powtarzanie strof wiązało się z melicznym charakterem ballady, w której tradycyjnie występowało bogactwo rymów, silne dążenie do uwypuklenia refrenu i wyraźnie słyszalny tok wersyfikacyjny. Ballada nie tylko opowiadała o świecie, ale także demonstrowała określone sceny za pomocą układów tanecznych i rytmu, w czym przypominała widowisko sceniczne. Proporcja rodzajów literackich w balladzie była kwestią sporną. Na różnych etapach jej rozwoju przeważały bowiem rozmaite elementy. Istnieją ballady zbudowane wyłącznie z partii dialogowych, współcześnie jednak przeważa model liryczny. Ze względu na element dominujący, wyróżnić można ballady liryczne, epickie i dramatyczne. Tę wielogłosowość uchwycił Juliusz Kleiner w swojej definicji ballady [ ] ballada jest to krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia 3. Długość ballad jest kwestią względną, na ogół jednak zalicza Ku współczesności 2 P. Lang, Die Balladik, Basel 1942, s J. Kleiner, Ballada, [w:] Materiały do Słownika rodzajów literackich, Zagadnienia Rodzajów Literackich, t. I, Łódź 1958, s Bibliotekarz Podlaski 317

318 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej się je do grupy utworów krótszych, w których sytuacja fabularna zostaje zarysowana jedynie szkicowo, a więc z dużą ilością luk i dążnością do wyraźnej pointy. Autorzy ballad wybierają często wspomnienie, aluzję i technikę okrężnego mówienia, co może prowadzić do sprzeczności z postulatem naturalnej prostoty wypowiedzi (liczne powtarzanie contra lapidarność, bogactwo metafor contra styl potoczny). W balladach mamy jednak do czynienia z fragmentarycznością, która zwykle pozostawia na uboczu związki przyczynowe, a opiera się na stopniowaniu jakiegoś wydarzenia, aż do nadania mu pełnego wydźwięku w poincie. Nakłada się na to dramatyczny ciąg wydarzeń ciążących ku katastrofie, a wątki nawet poboczne powiązane są w jedną oś akcji i tworzą fabularny amalgamat. Jak zauważył Goethe, narrator może rozpocząć swą balladę epicko, co nie znaczy, że w tym tonie wytrwa do końca 4. W dobie renesansu balladę stopniowo skodyfikowano na terenie Włoch (Petrarka, Dante). We Francji pojawiły się wówczas ballady, w których najczęściej występowały trzy ośmiowierszowe strofy z trzema rymami o układzie ab ab bc bc z refrenem i czterowierszem finalnym zawierającym zwrot do adresata. W Hiszpanii tworzono wtedy swobodniejsze ballady nazywane romancami. Na tym polu wyróżnili się szczególnie Quevedo i Lope de Vega. Pojęcie ballady nie było obce krajom anglosaskim i zostało użyte w XVI wieku podczas charakteryzowania angielskich i szkockich pieśni ludowych, które w początkowym stadium rozwoju wiązano z tańcem i śpiewem i wywodzono z ludowych korzeni. W balladach tych odnaleźć można dużą ilość cudowności (królowa elfów), grozy (harfa z kości) i egzotyki (gadające papugi). To właśnie utwory rozpowszechnione w krajach germańskich i skandynawskich stały się pierwowzorem ballady w XIX wieku. Uważa się, że szczyt popularności i rozwoju pierwszej balladowej poezji przypadł na czas późnego średniowiecza, jednak w poszczególnych krajach ta forma działalności literackiej rozwijała się na przestrzeni różnych stuleci. Toczono długie spory o to, kto mógł być pierwszym twórcą ballad (minstrelowie, lud jako zbiorowość, przedstawiciele ludu) i dopie- 4 J. W. Goethe, Werke, Weimar 1902, t. 41, cz. I, s Bibliotekarz Podlaski

319 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej ro w XX wieku Lusie Pound w pracy Poetic Origins and the Ballad wykazał, że pierwszymi twórcami ballad byli poeci, nie zaś lud 5. Źródłem dawnych ballad mogły zatem być pieśni bohaterskie i baśnie. Historia ballady polskiej jest związana z pieśnią ludową i literaturą oficjalną, tworzoną często na potrzeby doraźnych sytuacji politycznych i społecznych. Zdaniem Eugeniusza Kucharskiego, już w XI wieku powstawały na ziemiach polskich dumy, które prawdopodobnie wiązano ze śpiewem i tańcem 6. Utracie niepodległości towarzyszyło powstanie i ukształtowanie się dumy przedromantycznej, która łączyła treści patriotyczne z muzyką i melicznością, co zaowocowało popularnością tzw. śpiewów (Pieśnioksiąg Jana Pawła Woronicza czy Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza). Liczne wojny, w tym głównie kampanie napoleońskie, dostarczały tym pieśniom wątków bitewnych i czułych, związanych z motywami pożegnania i rozłąki, a wreszcie walki i śmierci. Z drugiej strony, w dumach zagościły też tematy obyczajowe, ilustrujące zmiany struktury społecznej i stopniową demokratyzację. Coraz popularniejsze stawały się treści romansowe, a nowy prąd, sentymentalizm, wprowadził na szeroką skalę romanse i powieści o zabarwieniu sensacyjnym. Twórcy dum inspirowali się pieśniami rzekomego Osjana oraz rodzimymi utworami patriotycznymi. Równolegle rozwijały się dumy lekkie o tematyce miłosnej, śpiewane jako przerywniki romansowych opowieści. Duma sentymentalna kształtowała się zatem w wielu kierunkach jednocześnie i doczekała się licznych kontynuacji (na przykład Ballady bohaterskie Kazimiery Iłłakowiczówny). Poza już wymienionymi, występowały także dumy grozy, w których pojawiały się diabły i duchy. Wszystkie te liryki były utrzymane w ramach poetyki czułych wzruszeń i nawiązywały do sielanek lub osiemnastowiecznych poezji sytuacyjnych. Jeszcze przed wystąpieniem Adama Mickiewicza zaczęto tłumaczyć ballady Friedricha Schillera, a potem Gottfrieda Bürgera, co w połączeniu z wpływami pieśni ludowych otworzyło drogę nowemu gatunkowi balladzie romantycznej, która początkowo przypominała twór zlepiony z za- Ku współczesności 5 Por. L. Pound, Poetic Origins of the Ballad, New York Por. E. Kucharski, Pani pana zabiła jako zabytek średniowiecznej poezji dworskiej, Pamiętnik Literacki 1931, XXVIII. Bibliotekarz Podlaski 319

320 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej granicznych ballad i rodzimych tradycji sentymentalnych. Dopiero Lubor Józefa Zaleskiego i Cyganka Tomasza Zana zapoczątkowały, wraz z nowatorskimi tonami Ballad i romansów Mickiewicza, nowy etap dziejów ballady na ziemiach polskich 7. Jarosław Marek Rymkiewicz pisał o balladach Mickiewicza, że [ ] miały za temat jakieś niezwykłe, fantastyczne lub cudowne, ale zawsze tajemnicze wydarzenie, wszystkie też odwoływały się do jakiegoś prawdziwego lub fikcyjnego wzorca ludowego, do jakichś wiejskich legend lub baśni i pieśni 8. Nie należy się zatem dziwić swoistej balladomanii, która wybuchła w Krakowie, Warszawie i na Litwie i przyniosła setki tekstów grafomańskich opartych na schemacie Ballad i romansów. Nadal trwały poszukiwania nowych dróg balladowych wypowiedzi, które ciążyły ku pogłębionemu realizmowi i patriotycznej metaforyce (Alpuhara Mickiewicza). Za sprawą nawrotu mody na egzotykę, ukazywano życie społeczności kozackich, pisano o groźbie najazdów Tatarów lub dokumentowano zwyczaje muzułmanów (Branka Józefa Kraszewskiego). Emigracyjny romantyzm rzadko zwracał się w stronę ballady, a jeśli nawet, to przynosił utwory epigońskie lub nacechowane dydaktyzmem. W obrębie nurtu realistycznego można wyznaczyć wyraźny krąg utworów o tematyce społecznej. Teksty te opowiadały się przeciwko poddaństwu i krytykowały stosunek panów do ludu (Piosnka chłopska Julii Wojkowskiej), mówiły też o głodzie (Chleb Edwarda Żeligowskiego). Ballady patriotyczne, wyrastające z piosenki powstańczej, miały na celu podtrzymanie ducha narodowego w trudnych czasach (Śmierć pułkownika Mickiewicza). Istniały wreszcie pisane na wzór dawnych śpiewów dumy historyczne, w których ukazywano dawną świetność ojczystych stron i wychwalano cnoty rycerzy. Takie zabiegi przesuwały punkt fabularnej i rodzajowej ciężkości w stronę prozy i publicystyki, które niebawem całkowicie przejęły funkcje ballady. Mimo wszystko powstawały nadal balladowe utwory opiewające walki z 1863 roku, tworzono ballady z tezą, obrazki epicko-liryczne, które rozwijała 7 Zob. Cz. Zgorzelski, O pierwszych balladach Mickiewicza, Pamiętnik Literacki 1948, XXXVIII, s Ballady, [w:] J. M. Rymkiewicz, D. Siwicka, A. Witkowska, Mickiewicz. Encyklopedia, Warszawa 2001, s Bibliotekarz Podlaski

321 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej w swojej twórczości Maria Konopnicka. W balladach zagościła sceneria wielkich miast i problematyka kapitalistycznego wyzysku, a sentymentalny żal ustąpił miejsca buntom i patetycznemu potępieniu ciemiężycieli. Równocześnie kształtowały się ballady utrzymane w tonie satyry, parodii i żartu, którego główną ofiarą padała romantyczna miłość (Ślub Michała Bałuckiego). Termin ballada stał się w tym czasie sygnałem niepoważnej intencji autora, a tekst balladowy był zazwyczaj trawestacją romantycznych wątków. Zafascynowani romantyczną estetyką twórcy okresu Młodej Polski ponownie wprowadzili balladę na salony. Twórcy chętnie opracowywali na nowo stare tematy, jak w nawiązującej do Lilii Mickiewicza balladzie Stanisława Wyspiańskiego, która została włączona do sztuki Bolesław Śmiały. Wyspiański rozwinął też znacznie techniki dramatyzowania ballady. Niektóre teksty Wyspiańskiego i chociażby Zygmunta Sarneckiego (Szklana góra) można zresztą scharakteryzować jako dramaty balladowe. Poza dramatycznymi, pisano również ballady baśniowe. Były to teksty przepełnione symboliką, nastrojowością i migotliwością znaczeń, dążące do pozornego zobiektywizowania przedstawionego świata, który przypominał mocno rzeczywistość znaną z twórczości epickiej (Ballada o róży nieznanej Leopolda Staffa). Wypowiedź narratora przekształcała się w nich często we fragmentaryczny monolog głównego bohatera. To, co naprawdę ważne, rozgrywało się w tych tekstach wewnątrz postaci, a wątek fabularny ograniczony był do minimum. Równolegle osobną linię balladową rozwijał Bolesław Leśmian, który skupił się głównie na problematyce granicy między percepcją i psychiką jednostki, a tym, co poza nią. Co ważne, pokazywał on w swoich tekstach brzydotę i popęd biologiczny, formułując w ten sposób nowe kategorie estetyczne. W okresie międzywojennym ballada stała się jeszcze bardziej amorficzna. Dowodem na to może być eksperymentalny zbiór Emila Zegadłowicza Powsinogi beskidzkie. Do łask powróciły też ballady z tezą, których nowym zadaniem było ustosunkowanie się do wojennych losów żołnierzy. Zewnętrzny i autonomiczny względem bohatera świat starano się opisać tak, by z jego zwyczajności wydobyć to, co nazwać można poetyckim odczuwaniem rzeczywistości. W tym celu stosowano heroizację, humor mieszano z patosem (Ballada o śmierci Izaka Kona Juliana Tuwima). Bohaterem tych Ku współczesności Bibliotekarz Podlaski 321

322 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej ballad został jak w czasach realizmu szary człowiek, który zmagał się ze swoją codziennością, próbując złagodzić jej brutalność ironią, wyobraźnią i melancholią. W czasie międzywojennym pojawiły się ballady wyraźnie epickie (głównie u Tuwima) i liryczne o odcieniu poważnym (Ballady zwyczajne Iłłakowiczówny) oraz otwarcie żartobliwym (Romanca o trzech siostrach emigrantkach Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego). Nową stylistykę cechowało mniej lub bardziej pozorne obniżenie tonu, a co za tym idzie, pozycji samego gatunku. Ballada zmieniła się stopniowo w piosenkę śpiewaną dla niekoniecznie elitarnego grona słuchaczy. Wśród balladowych tematów pojawiały się wątki awanturnicze, sensacyjne i związane z życiem miejskim, a język ballad stawał się coraz bardziej potoczny. W tym duchu narodziły się powojenne ballady Mirona Białoszewskiego, w których, mimo iż nie krępowała ich żadna sztywna maniera gatunkowa, odnaleźć można ślady bogatej tradycji gatunku. Zdaje się, że podobnie należy odczytywać ballady Agnieszki Osieckiej ( ) najwybitniejszej polskiej poetki piosenki 9. Jej twórczość, która żyje w nadzwyczajnej symbiozie z muzyką, jak zauważył Henryk Malecha 10, to obserwacja codziennych wzruszeń. Osiecką cechowała duża samoświadomość pisarska, co doskonale uwidacznia się w balladach gatunku, który pisarka uprawiała przez całe życie. 3. Ile jest ballady w balladzie? Agnieszka Osiecka, Ballada wagonowa 11 Pamiętam był ogromny mróz od Cheetaway do Syracuse... Pamiętam był ogromny mróz od Cheetaway do Syracuse... 9 Agnieszka Osiecka o kobietach, mężczyznach i świecie, red. P. Derlatka, A. Lambryczak, M. Traczyk, Poznań 2003, s Por. Z. Turowska, Agnieszki. Pejzaże z Agnieszką Osiecką, Warszawa 2000, s A. Osiecka, Najpiękniejsze wiersze i piosenki, Warszawa 2010, s Bibliotekarz Podlaski

323 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej Sam diabeł szepnął: Wietrze, wiej od Syracuse do Cheetaway!. Sam diabeł szepnął: Wietrze, wiej od Syracuse do Cheetaway!. Trzech pasażerów pociąg wiózł od Cheetaway do Syracuse. Trzech pasażerów pociąg wiózł od Cheetaway do Syracuse. Ku współczesności W moim przedziale wszyscy trzej, ten z Syracuse, ten z Cheetaway. W moim przedziale wszyscy trzej, ten z Syracuse, ten z Cheetaway. Ten trzeci to był na mój gust nie z Cheetaway, nie z Syracuse... Ten trzeci to był na mój gust nie z Cheetaway, nie z Syracuse... Mój cudzoziemcze, zostać chciej gdzieś w Syracuse, gdzieś w Cheetaway... Mój cudzoziemcze, zostać chciej gdzieś w Syracuse, gdzieś w Cheetaway... Zatęsknisz jeszcze do mych ust, do Cheetaway, do Syracuse! Zatęsknisz jeszcze do mych ust, do Cheetaway, do Syracuse! Wesele będzie, hejże, hej, od Syracuse do Cheetaway! Wesele będzie, hejże, hej, od Syracuse do Cheetaway! Od Syracuse do Cheetaway! Ballada wagonowa ukazała się po raz pierwszy w Notatniku literackim w 1969 roku jako utwór bez tytułu, następnie weszła w skład tomiku Śpiewające piaski. We wspomnieniach Maryli Rodowicz, którą poetka poznała w drugiej połowie lat 60. w Radiowym Studiu Piosenki, znaleźć można następujący zapis [ ] dostałam tekst tej piosenki, a właściwie znalazłam go w szufladzie w radiu, w Trójce, gdzie pracowała Agnieszka Osiecka. Ona była wtedy w Stanach, ale Bibliotekarz Podlaski 323

324 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej zgodziła się na to, żebym mogła sobie poszperać w tej szufladzie, i znalazłam tam tekst, który dopiero co przysłała z tych Stanów. A napisała go rzeczywiście jadąc pociągiem [ ] do Syracuse, muzykę napisał do niego Andrzej Zieliński ze Skaldów. Ja czekałam w samochodzie przed Hotelemf Warszawa w Warszawie, a on pisał ją dosłownie na kolanach na kolanach miał położoną teczkę [ ] i w ciągu kilku czy kilkunastu minut napisał muzykę do Ballady wagonowej 12. Zazwyczaj pierwszy wers ballady wprowadzał czytelnika w sytuację panującą w świecie przedstawionym, a każdy następny rozwijał opowieść do najbardziej znanych polskich tekstów, które można przywołać na poświadczenie tej tezy należy To lubię Mickiewicza. Również Ballada wagonowa zaczyna się charakterystycznym Pamiętam, które zanurza odbiorcę bezpośrednio w strumieniu wspomnień podmiotu czynności twórczych, zabiera do jego (jej) świata, zapewniając autentyzm i intymność kontaktu między nadawcą i odbiorcą tekstu. Owo Pamiętam wskazuje w końcu na sytuację przeszłą i referowaną po czasie, z czym mogą wiązać się niedopowiedzenia, luki pamięci i zmyślania. Justyna Szymańska zaznacza, że Agnieszka Osiecka bardzo chętnie wypowiadała się na temat swego życia prywatnego. Wydawała się w tym bardzo odważna: nie kryła kompleksów, miłosnych porażek, własnych konfliktów wewnętrznych, podejmowała swoistą grę z czytelnikiem uzupełniając dane z własnej biografii fantastycznymi faktami 13. Sama Osiecka mówiła [ ] jeśli chcemy, żeby życie jakoś spuchło, zwielokrotniło się, utraciło zgrzebność, nabrało barokowej pulchności wyczyniamy ze sobą rozmaite gry i zabawy, wchodzimy w role 14. Rzeczywiście, rozpoczynający tomik Wada serca (1981) wiersz Spotkanie autorskie zawiera niejako potwierdzenie tych słów czy pani tak wszystko pisze z życia? z życia, pada odpowiedź. W przypadku Osieckiej 12 html (dostęp: ). 13 Agnieszka Osiecka o kobietach..., dz.cyt., s A. Osiecka, Na początku był negatyw, Warszawa 1996, s Bibliotekarz Podlaski

325 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej mielibyśmy zatem do czynienia z klasycznym przykładem życiopisania (termin Henryka Berezy), w którym granica między życiem a literaturą staje się płynna. Jednak pomimo zgody na utożsamianie siebie ze swoimi bohaterami, którą poetka poniekąd daje swoim czytelnikom, chciałbym dokonać rozdziału między autorką i podmiotem czynności twórczych oraz bohaterką utworu. Balladowy podmiot pamięta, że od Cheetaway do Syracuse był ogromny mróz wiele utworów balladowych rozpoczyna się od opisu pogody, co daje możliwość wstępnego rozpoznania krajobrazu I miejsca akcji (Rusałki Ignacego Kułakowskiego). Niegościnne warunki atmosferyczne występują niezwykle często w romantycznych balladach. Najczęściej pojawiają się burze, wichry, nierzadko zawieje, śnieg i mróz. Wszystkie te elementy, poza funkcją opisującą świat, posiadają rozbudowane znaczenie symboliczne i wchodzą w związki z emocjami balladowych bohaterów. Mróz jest w Balladzie wagonowej symbolem emocjonalnej stagnacji, a sama zima symbolizuje najczęściej niepowodzenie osobiste (por. Zielono mi Osieckiej). Podmiot wspomina drogę od Cheetaway do Syracuse. Akcja większości ballad jest nierozerwalnie związana z motywem podróży, w czasie której bohaterowie przeżywają przygody, spotykają nadprzyrodzone istoty, muszą pokonać określone przeciwności, ale także przechodzą wewnętrzną przemianę, a ich życie wzbogaca się dzięki nabytym doświadczeniom. Motyw drogi często symbolizuje życie lub czas, który przynosi zmiany. Ostatecznie moment podróży wprowadza swoiste zawieszenie między określonymi punktami; to chwila znajdowania się pośrodku, dynamiczny czas, w którym wszystko może się zdarzyć. Dzięki podróży rozwija się wątek ballad takich, jak chociażby Duma o Stefanie Żółkiewskim Juliana Ursyna Niemcewicza czy Powrót taty Adama Mickiewicza. Uczucie niezwykłości związane jest nie tylko z faktem podróżowania, ale także z niedookreślonym czasem i celem podróży. O ile pobyt podmiotu w mieście Syracuse nie dziwi miasto położone w stanie Nowy York znane jest z dużej mniejszości polskiej o tyle podróż do Cheetaway może się wydać niezwykła, ponieważ żadnego Cheetaway na mapie Stanów Zjednoczonych nie ma. Opisana podróż odbyła się więc prawdopodobnie od Syracuse do leżącego również Ku współczesności Bibliotekarz Podlaski 325

326 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej w stanie Nowy York miasta Cheetawaga i trwała około trzech godzin 15. Indiańską nazwę, która oznacza dosłownie miejsce, w którym rosną rajskie jabłka, poetka zmieniła na krótsze i odpowiednie dla rytmiki tekstu słowo Cheetaway, w którym pobrzmiewają dwa angielskie słowa cheat oszukać, zdradzić i away, które obrazuje oddalanie się i odległość w ogóle. Co ciekawe, Agnieszka Osiecka nigdy nie była ani w Syracuse, ani w Cheetaway (Cheetawaga). Bardzo dokładne wskazanie miejsca akcji jest typowe dla romantycznej ballady, w której wyraźnie oznaczano, czy akcja rozgrywa się nad Świtezią, nad brzegami Niemna czy w okolicach Płużyn. Podobnie jak w balladzie romantycznej, balladowy świat u Osieckiej istnieje obiektywnie, a cech niezwykłych nabiera dopiero w momencie wejścia w interakcję z bohaterem, który nada temu anonimowemu światu rys indywidualny, tworząc w ten sposób sytuację liryczną. Umieszczenie akcji w Stanach Zjednoczonych można wiązać z obecnym w wielu balladach wątkiem orientalnym, który miał na celu adaptację nieznanej i zadziwiającej przestrzeni. Tak jest u Goethego w Bogu i bajaderze oraz w Timurze. W Balladzie wagonowej mamy zaś do czynienia z okcydentalizmem, który można nazwać nowym orientalizmem. Stany Zjednoczone były w latach sześćdziesiątych XX wieku kuszącym i trudno osiągalnym celem podróży. Wybierając pociąg jako środek lokomocji, Osiecka osiągnęła efekt ballady w pełni nowoczesnej, opisującej rzeczywisty świat. Wypada zaznaczyć, że balladowi bohaterowie wybierali najczęściej konia jako środek lokomocji tak było w Lenorze Bürgera i w Królu elfów Goethego. Rzadziej spotyka się powozy, ale zdarzały się nawet statki (Okręt widmo Michaiła Lermontowa), tramwaje czy wreszcie pociągi (Dojeżdżam i Jak ja komu dam pierścionek Osieckiej). Otwierający drugą strofę motyw diabła to kolejna odsłona niezwykłego dialogu, który Osiecka podejmuje z romantyczną tradycją balladową. Diabeł ponosi winę za złe warunki pogodowe, podobnie jak w Fauście Goethego i Panie obłocznym Osieckiej, sprzeciwia się człowiekowi i stara się pokrzyżować mu plany. Wywołany przez diabła wiatr 15 (dostęp: ). 326 Bibliotekarz Podlaski

327 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej miałby więc cechy demoniczne (jak w balladzie Artur i Minwana Leona Potockiego), a zaimek sam, który określa diabła, potęguje dodatkowo jego złośliwość i siłę. Diabeł Osieckiej to jednak postać z metaforyki codziennych rozmów obecna w polskim folklorze ludowym (Chłop i diabeł Franciszka Morawskiego), którą poetka przenosi do Stanów Zjednoczonych. Tak czy inaczej, jednym z głównych postulatów gatunkowych jest niesamowitość obecna w obrębie świata przedstawionego 16. Postulat ten realizowano różnie czasami była to przemiana wewnętrzna jednego z bohaterów (Powrót taty Mickiewicza), czasami jedynie nawoływanie sów (Kwiatki prohibicyjne Gałczyńskiego). Warto zauważyć, że liryczny monolog został przerwany tylko raz przez podaną w cudzysłowie wypowiedź diabła, która uzupełnia Balladę wagonową o komponent dramatyczny. Gry związane z mieszaniem różnych pierwiastków literackich Osiecka prowadziła niemalże w obrębie każdej napisanej przez siebie ballady, czego dowodem może być składająca się wyłącznie z dialogu Ballada starokawalerska, w której poetka wyeksponowała dramatyczne oblicze gatunku (tak samo dzieje się w Pożegnaniu Hektora Schillera). Nie bez znaczenia pozostaje także ilość podróżujących, do których narratorka nie zalicza siebie, co może świadczyć o przyjęciu biernej postawy pozornie naiwnego (typowy rys balladowy) obserwatora. Liczba trzy jest wyjątkowo bogata w symboliczne znaczenia, ale, jak się zdaje, nie o to chodzi Osieckiej. Trójka wiąże się w Balladzie wagonowej z niejednoznacznością wyboru, która prowadzi do niejasnej fantazji, być może sennego marzenia, w którym podmiot nawiązuje romans. Podobnie jak w baśniach, w balladach wyraźna jest skłonność do stosowania określonych układów liczbowych. Trzech bohaterów występuje więc w balladzie Nikolausa Lenaua Trzech Indian swoją drogą jest to bodajże pierwszy tekst balladowy, którego akcja rozgrywa się na terenie Stanów Zjednoczonych i u Ludwiga Uhlanda w Córeczce gospodyni. Osiecka przywiązywała w swojej twórczości bardzo dużą wagę do roli przypadku w życiu człowieka warto zaznaczyć, że to właśnie przypadek jest nadzwyczaj często punktem wyjściowym balladowej akcji (To Ku współczesności 16 Por. Cz. Zgorzelski, Duma poprzedniczka ballady, Toruń 1949, s Bibliotekarz Podlaski 327

328 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej lubię Mickiewicza), gdyż powoduje nagłe i niespodziewane zagęszczenie sytuacji w przedstawionym świecie. Pasażerowie różnią się między sobą miejscem pochodzenia. Okazuje się, że dwóch pochodzi z wymienionych już wcześniej miejscowości jeden jest z Cheetaway, drugi zaś z Syracuse. Postaci te pozostają jednak anonimowe. Do typowych rysów balladowych należy określanie postaci drugoplanowych jedynie symbolicznie i traktowanie ich powierzchownie. Ci tajemniczy mężczyźni nie wzbudzają jednak w obserwującej ich kobiecie ciekawości. Inaczej rzecz ma się w przypadku trzeciego pasażera, który pozostaje uroczo tajemniczy, nie pochodzi bowiem ani z Syracuse, ani z Cheetaway. Jego nieokreślony status intryguje i zachęca do snucia przypuszczeń i marzeń. Dalsze obserwacje dotyczą tylko trzeciego podróżnego. Nie jest to już jednak anonimowy pasażer zostaje on wyróżniony za pomocą zaimka dzierżawczego mój. Podróżny zostaje także określony mianem cudzoziemca podobieństwo podmiotu i trzeciego bohatera znajduje w tym sformułowaniu swoje ostateczne potwierdzenie. Prawdopodobnie w wyobraźni, być może we śnie, kobieta zapoznaje się z trzecim pasażerem i zachęca go, by zechciał zatrzymać się w Syracuse lub w Cheetaway. Inaczej niż w zdominowanym przez męski punkt widzenia świecie dawniejszych ballad (Maryla jest u Mickiewicza niema, podobnie Leila u Byrona), Osiecką zajmują głównie problemy związane z kobiecym spojrzeniem na świat i sprawy miłości, a mężczyzna jest bohaterem jedynie relacjonowanym lub jeszcze więcej wyobrażanym. Mimo wszystko, również Osieckiej zdarzają się teksty, których narratorem jest mężczyzna (Pożegnanie z Marią). Choć problem bycia kochaną pojawia się stale nie tylko w poezji ale także w prozie Osieckiej (Biała bluzka), w Balladzie wagonowej został on zasugerowany wyjątkowo subtelnie i pozostał niedopowiedziany. Mówiąc językiem Czesława Zgorzelskiego, Osiecka podaje jedynie małe ziarenko fabularne 17, dzięki czemu pozwala czytelnikowi zanurzyć się w niejasnym i przez to fascynującym świecie poetyckim. 17 Cz. Zgorzelski, Z dziejów polskiej ballady poromantycznej, Pamiętnik Literacki 1961, LII, s Bibliotekarz Podlaski

329 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej W marzeniach podmiotu przypadkowa znajomość przeradza się w zwieńczony ślubem romans i huczne wesele, które w tekście zapowiada ludowe wykrzyknienie hejże, hej!. Potoczny styl (por. mowa romantycznego podmiotu ballad kreującego się na przedstawiciela ludu) i codzienne słownictwo, występują właściwie w każdym utworze Osieckiej i w jej najlepszych tekstach nadają temu pisarstwu charakterystyczną lekkość i umiejętność mówienia o najtrudniejszych nawet sprawach bez żenującego patosu. Wykrzyknienia, sygnały fatyczne o ludowej proweniencji, żywy tok opowieści, silna muzyczność tekstu (osiem sylab w każdym wersie każdej czterowersowej strofy, co koresponduje z tradycyjnymi wyznacznikami budowy tekstu balladowego), a w końcu refreniczność przypominająca szkockie ballady (Lord Randall) i obecność dokładnych rymów męskich, to cechy, które nierozerwalnie wiążą Balladę wagonową ze śpiewem i tańcem. Poezja Osieckiej żyje w nadzwyczajnej symbiozie z muzyką, zaznacza Henryk Malecha. Ponadto poetka często już w obrębie tytułu precyzuje rodzaj muzyczności swojego tekstu (Sopockie bolero, Strażacki walc, Taniec bergamski). W przypadku Ballady wagonowej efektu współistnienia z muzycznym podkładem dopełniają liczne powtórzenia, które powszechnie uznaje się za jeden z wyznaczników balladowości. Z Osiecką współpracowało wielu znanych wokalistów, takich jak Katarzyna Gaertner, Maryla Rodowicz, Seweryn Krajewski czy Andrzej Zieliński w przypadku omawianego w niniejszym szkicu tekstu, najważniejsze zdają się interpretacje wokalne autorstwa Maryli Rodowicz ( polska odpowiedź na muzyczną modę country ) i Macieja Miecznikowskiego. Oba te wykonania sugerują interpretacje utworu, które przez wzgląd na wspomniany już przeze mnie nierozerwalny związek wierszy Osieckiej z muzyką nie mogą być zlekceważone. Uwadze badacza nie powinna zatem umknąć ówczesna moda na stylistykę country, którą Osiecka przenosiła do kultury PRL. Można by też tropić powiązania między omawianym tekstem i powstałym w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych train song. Nie jest wykluczone, że dogłębne badania porównawcze mogłyby rzucić nowe światło na Balladę wagonową, którą w niniejszym artykule postrzegam głównie jako tekst głęboko zakorzeniony w europejskiej tradycji balladowej. Ku współczesności Bibliotekarz Podlaski 329

330 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej 4. Ballada z happy endem? Ballada wagonowa to przede wszystkim tekst o miłości. W średniowiecznych i romantycznych balladach miłosnych największy nacisk kładziono na tragizm bohaterów. W takich utworach związek najczęściej zrywano, przerywała go śmierć lub burzyła niewierność, prawie zawsze pojawiał się motyw zemsty. Zdarzały się więc wielkie miłości do ostatniego tchnienia, uczucia podniosłe, jak u Józefa Kalasantego Pajgerta w Pogoni, i takie, które niosły bohaterom zgubę, jak u Felicjana Faleńskiego w Topielicy. Co więcej, tradycyjne ballady dążyły do wyraźnej pointy, która nadzwyczaj często zawierała w sobie morał. W wielu z nich pojawiał się motyw zbrodni i kary. W tekście Osieckiej nie ma zbrodni, makabry, podniosłości można powiedzieć, że Ballada wagonowa należy do gatunku ballad pisanych z przymrużeniem oka. W nurcie odpowiedzialnym za taką aranżację balladowego świata znaleźliby się wraz z Osiecką między innymi Goethe (Taniec umarłych), Mickiewicz (To lubię, Pani Twardowska), Tuwim (Piotr Płaksin) i Gałczyński (Kwiatki prohibicyjne). Wszystkie te teksty łączy próba oswojenia za pomocą uśmiechu sił, przed którymi w rzeczywistym świecie człowiek staje bezradny. Czy więc rzeczywiście, jak sugeruje Stanisław Baliński w zakończeniu Ballady o róży, nie ma szczęśliwych ballad na świecie? 18 Brak pesymistycznego zakończenia nie powinien dziwić czytelnika Ballady wagonowej utwór ma charakter życzeniowy i przypomina baśń, o czym mogą świadczyć między innymi niedookreślony czas, znamienna dla baśni tajemnicza przestrzeń oraz styl opowieści. W Balladzie wagonowej jest niewiele informacji, na podstawie których można by zrekonstruować przebieg wydarzeń w pociągu. W Balladzie wagonowej ujawnia się natomiast w pełni żyłka romansowa (termin Osieckiej), to jest potrzeba bliskości i przygody. W liście do Janusza Minkiewicza Osiecka pisze: oj nie, ja nie mam szczęścia do niedzielnych przedpołudni z ukochanymi, pokazując z jednej strony nieumiejętność życia w samotności, konieczność poświęcenia się dla kogoś, 18 Ballada polska, dz. cyt., s Bibliotekarz Podlaski

331 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej z drugiej zaś strony odbierając obecność ukochanej osoby jako wyrok, karę i udrękę. Na mapie poszukiwaczy szczęścia Agnieszka wpisuje się zdecydowanie w nurt wędrowców, a nie ludzi osiadłych. Kiedy w 1968 roku Osiecka spotkała się w Stanach Zjednoczonych z Markiem Hłaską, obyło się bez hucznego wesela. Było to zresztą ich ostatnie spotkanie. Być może oczekiwanie na to spotkanie i rozczarowanie, które wywołało ono u obojga artystów, zaowocowało tekstem pełnym niedomówień i marzeń. Zdaje się, że Ballada wagonowa opiera się głównie na osiągnięciach ballady międzywojennej, chociaż stara się wejść w dialog z jak największą ilością motywów typowych dla tego gatunku. Jest jednak w tym tekście coś dużo ciekawszego, niż samo tylko zrealizowanie formalnych postulatów. Osiecka potrafi mianowicie patrzeć na świat tak, by nabrał on w jej oczach balladowej niezwykłości, umie nadać mu odpowiedni walor tajemniczości. Dzięki temu jesteśmy w stanie podpatrzeć coś bezcennego żywą wyobraźnię balladową. Ku współczesności Bibliografia Literatura podmiotu Agnieszka Osiecka Osiecka A., Biała bluzka, Kraków Osiecka A., Listy śpiewające, Warszawa Osiecka A., Najpiękniejsze wiersze i piosenki, Warszawa Osiecka A., Na początku był negatyw, Warszawa Osiecka A., Nowa miłość. Wiersze prawie wszystkie, t. 1. i 2., Warszawa Osiecka A., Rozmowy w tańcu, Warszawa Osiecka A., Sentymenty, Toruń Osiecka A., Szpetni czterdziestoletni, Warszawa Osiecka A., Zabawy poufne, Warszawa Bibliotekarz Podlaski 331

332 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej Literatura polska Ballada niemiecka, oprac. Z. Ciechanowska, Wrocław Ballada polska, oprac. Cz. Zgorzelski, I. Opacki, Wrocław Ballady polskie, oprac. A. Wojda, Kraków Ballady: świętokrzyskie, kaukaskie, tatarskie, tureckie, chińskie, oprac. Ozga Michalski J., Lublin Białoszewski M., Obroty rzeczy, Warszawa Gałczyński K. I., Wiersze wybrane, oprac. K. Wyka, Wrocław Goethe J. W., Wybór poezji, oprac. Z. Ciechanowska, Wrocław Król Orfej i inne ballady szkockie i angielskie, wyb. i przeł. W. Dulęba, Kraków Księga ballad: antologia, oprac. M. Baranowska, Warszawa Mickiewicz A., Dzieła, red. J. Krzyżanowski, Warszawa Miłosz Cz., Wiersze wszystkie, Kraków Niemcewicz J. U., Śpiewy historyczne, Kraków Puszkin A., Wybór wierszy, oprac. B. Galster, Wrocław Rozśpiewane morze: śpiewki, ballady, szanty i piosenki morskie, oprac. H. Stefanowska, Gdańsk Schiller F., Ballady. Wybór, przeł. K. Brodziński, Warszawa Szymborska W., Wiersze wybrane, Kraków Tuwim J., Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński, Wrocław Literatura obcojęzyczna Deutsche Ballade von Bürger bis Brecht, Berlin Goethe J. W., Schiller F., Sämtliche Balladen und Romanzen: in zeitlicher Folge, Frankfurt am Main Лермонтов М., Стихотворения, Москва Literatura przedmiotowa Opracowania poświęcone Agnieszce Osieckiej Agnieszka Osiecka o kobietach, mężczyznach i świecie, red. P. Derlatka, A. Lambryczak, M. Traczyk, Poznań Kiec I., Złodzieje szczęścia czyli Agnieszki Osieckiej sposób na życie, Poznań Michalak B., Na zakręcie. Agnieszka Osiecka we wspomnieniach, Warszawa Po prostu Agnieszka, red. I. Borkowski, Wrocław Turowska Z., Agnieszki. Pejzaże z Agnieszką Osiecką, Warszawa Bibliotekarz Podlaski

333 Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej Pozostałe Opracowania w języku polskim Ballada [w:] Słownik gatunków literackich, red. M. Bernacki. M. Pawlus, Bielsko Biała 1999, s Ballada [w:] Słownik terminów literackich, red. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień Sławińska, Wrocław 2002, s Barańczak A., Słowa w piosence, Wrocław Górski I., Ballada polska przed Mickiewiczem, Warszawa Handke K., Styl kobiecy we współczesnej polszczyźnie kolokwialnej, [w:] Studia z filologii polskiej i słowiańskiej 1989, 26, s. 5, 22. Jagiełło J., Polska ballada ludowa, Wrocław Kleiner J., Ballada [w:] materiały do Słownika Rodzajów Literackich, Zagadnienia Rodzajów Literackich, t. 1., Łódź 1958, s Kucharski E., Pani pana zabiła jako zabytek średniowiecznej poezji dworskiej, Pamiętnik Literacki, 1931, XXVIII, s Majcher A., Wyznaczniki gatunkowe współczesnej polskiej ballady ( ). Próba typologii, [w:] Zagadnienia Rodzajów Literackich 1993, z. 1, s. 67. Opacki I., Ewolucja balladowej opowieści, Lublin Opacki I., Zgorzelski Cz., Ballada, Wrocław Piwińska M., Miłość romantyczna, Kraków Rymkiewicz J. M., Siwicka D., Witkowska A., Mickiewicz. Encyklopedia, Warszawa Suchanek L., Rosyjska ballada romantyczna, Wrocław Szczerbowski A., Bolesław Leśmian, Warszawa Szymański W., Ballady przed burzą: szkice literackie, Warszawa Wężowicz-Ziółkowska D., Ballada uliczna wobec tradycji ballady ludowej, [w:] Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego 1992, nr 1237, s Zgorzelski Cz., Duma poprzedniczka ballady, Toruń Zgorzelski Cz., O pierwszych balladach Mickiewicza, [w:] Pamiętnik Literacki XXXVIII, 1948, s Zgorzelski Cz., Z dziejów polskiej ballady poromantycznej, [w:] Pamiętnik Literacki LII, 1961, s Ku współczesności Opracowania obcojęzyczne Balaszow D. М., Istorija razwitja zanra russkoj ballady, Peterburg Bold A., The Ballad, London Bibliotekarz Podlaski 333

334 Ku współczesności Martin Haim Studziński, Ballada w wagonie. Rzecz o Agnieszce Osieckiej Entwistle W. J., European Balladry, Oxford Gerould C. H., The Ballad of Tradition, Oxford Goethe J. W., Ballade. Betrachtung und Auslegung, [w:] Kunst und Altertum III, 1, Weimar 1902, s. 49. Henderson T. F., The Ballad in Literature, Cambridge Hodgart M. J. C., The Ballads, London Kayser W., Geschichte der deutschen Ballade, Berlin Kinsley J., Ballad [w:] Cassell s Encyclopaedia of Literature, London 1953, I, s Lang P., Die Balladik, Basel Mossé F., Les ballades traditionnelles dans les littératures germaniques. Essai de synthèse, [w:] Études germaniques 1947, Avril Juin, s Pound L., Poetic origins of the Ballad, New York Szor R., Ballada, [w:] Litieraturnaja Encyklopedija, 1929, I, s The Ballad as Narrative: studies in the ballad traditions of England, Scotland, Germany, and Denmark, red. P. Andersen, O. Holapfel, T. Pettitt, Odense Weissert G., Ballade, Stuttgart Strony internetowe (dostęp ). 334 Bibliotekarz Podlaski

335 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Recenzje naukowe Joanna Wildowicz* Uniwersytet w Białymstoku Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady romantyczny wizerunek na płótnie [rec. Paul Kane, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady, Toronto 2016 (prwd. 1859), s. 336] Streszczenie: Wędrówki artysty. Indiańskie Dziedzictwo Kanady (1859) to znakomita kompilacja dzieł literackich i artystycznych. Książka przedstawia dwie niezwykłe ekspedycje w odległe obszary dzikiej Kanady, odbyte przez malarza Paula Kane a. Pamiętnik z jego podróży dokumentuje życie, tradycje, zwyczaje i obyczaje plemion indiańskich Ameryki Północnej, zamieszkujących odległe regiony, nietknięte przez cywilizację Zachodu. Obrazy i opisy tworzą sugestywną ekspozycję osiągnieć artysty. W mojej recenzji próbuję ocenić twórczość Kane a, tło podróży i jej wpływ na kanadyjskie dziedzictwo rdzennych mieszkańców. Słowa klucze: malarz, Kanada, plemiona indiańskie, Ameryka Północna, Paul Kane * Joanna Wildowicz mgr, studentka stacjonarnych studiów doktoranckich w zakresie literaturoznawstwa na Wydziale Filologicznym UwB, gdzie przygotowuje rozprawę doktorską poświęcona twórczości Cormac a McCarthy ego i jego roli w zachowanie ukształtowanych postaw społecznych i kulturowych Ameryki. 335

336 Recenzje naukowe Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady Wanderings of an Artist. Canada s Indian Legacy. The Romantic Image on Canvas Summary: Wanderings of an Artist among the Indians of North America (1859) is an exquisite compilation of literary and artistic works. The book presents two extraordinary expeditions into remote areas of wild Canada by the painter Paul Kane. His journey documents life, traditions, habits and customs of North American Indian tribes, inhabiting distant regions untouched by Western civilization. The paintings and descriptions form an evocative exhibition of the artist s achievements. In my review, I try to evaluate Kane s artistic output, the travel s background and its impact on the Canadian heritage of native peoples. Key words: painter, Canada, Indian tribes, North America, Paul Kane. Ci, którzy znają tylko jeden kraj, nie znają żadnego 1. Seymour Martin Lipset Kanada niekończąca się przestrzeń, gdzie tysiące jezior i rzek znaczą teren dzikiej przyrody, lasów, puszczy. Kraina kontrastów: wielkiego bogactwa, przepychu, pędu miast i zwykłej egzystencji na krańcach cywilizacji, wśród natury i jej rdzennych mieszkańców. To świat Indian, ich wielkiej historii, chwały i upadku. To świat francuskich i brytyjskich osadników, myśliwych, coureurs de bois (leśnych ludzi) i Hudson s Bay Company. Polskim czytelnikom kraj przybliżył Arkady Fiedler 2 w książce Kanada pachnąca żywicą (1935), pobudzając wyobraźnię, przenosząc w czasie i przestrzeni niejednego czytelnika. Jednak warto zapoznać się z odległymi zakątkami tego 1 K. L. Morrison Canadians & Americans, myths and literary traditions, Toronto 2003, s Arkady Adam Fiedler - polski podróżnik, reportażysta, pisarz i poeta. Jako podróżnik zwiedził niemal cały świat. Był m.in. na Madagaskarze, na Tahiti, w różnych rejonach Brazylii, w Kanadzie i w wielu krajach Afryki Zachodniej. Autor kiedyś powszechnie czytanych, a dzisiaj coraz częściej zapominanych książek podróżniczych, zaliczanych do klasyki polskiej literatury podróżniczej. 336 Bibliotekarz Podlaski

337 Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady kraju, jego dawnej przeszłości, widzianymi okiem tamtejszego rysownika i plastyka, romantycznego malarza, a zarazem podróżnika, który w połowie XIX wieku przemierzał bezkres kanadyjskiego obszaru konno, drewnianą łodzią, saniami, psimi zaprzęgami czy używając śnieżnych rakiet. Artysta, dokumentując swą wyprawę obrazami, odwiedzał liczne wioski indiańskie, spisywał ich legendy i wierzenia, podpatrywał życie rdzennych mieszkańców, zapoznawał się z ich tradycją i kulturą. Towarzyszył metyskim myśliwym, wraz z nimi obozował i uczestniczył w polowaniach, między innymi na bizony; a wszystko to za sprawą, bądź wespół z Hudson s Bay Company, która prężnie organizowała swoją działalność handlu skórami na terenie autochtońskich plemion. Wyprawy, a właściwie zakrojone na szeroką skalę ekspedycje, sponsorowane były przez rząd, czasem przez osoby prywatne. Efektem tych podróży były gruntowne raporty o stanie tamtejszych zasobów i opisy poszczególnych regionów ze względu na przyszłą eksploatację dziewiczych terenów. Malarz, który przyłączył się do dwóch ekspedycji Hudson s Bay Company, miał okazję do stworzenia romantycznych, a zarazem wnikliwych szkiców ukazujących naturę oraz Indian. Obecnie ta artystyczna dokumentacja, dzienniki podróży i mapy stanowią bezcenne źródło informacji i wiedzy o nieistniejącej kulturze indiańskich plemion z terytorium Kanady 3. Recenzje naukowe Historia książki Wędrówki Artysty pośród Indian Ameryki Północnej (Wanderings of An Artist Among The Indians of North America, 1859) wydane, a raczej wznowione, przez Royal Ontario Museum Press, Toronto 2016, to interesująca historia tworzenia dzieła. Prolog, napisany przez Kennetha R. Listera, zapoznaje czytelnika ze światem dziewiętnastowiecznej Kanady prężnie rozwijającej, w tamtym czasie, urbanistyczne ośrodki wschodniej części kraju. Z rozwojem miast wiąże się intensyfikacja kulturowej świadomości 3 Liczniejsze są opisy dziewiczych terenów Stanów Zjednoczonych. Można je odnaleźć w sprawozdaniu z wyprawy Washingtona Irvinga pod tytułem A Tour on the Prairies (1835) czy Francisa Parkmana w The Oregon Trail (1849). Amerykańską naturę przedstawiał także malarz George Catlin w Letters and Notes (1841). Bibliotekarz Podlaski 337

338 Recenzje naukowe Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady młodego państwa. Analizując przebieg losów kanadyjskiego artysty i jego dzieła, autor wstępu odwiedza dodatkowo europejskie kraje: Wielką Brytanię i Włochy, by tam odnaleźć początek Wędrówek. Przede wszystkim jednak książka przedstawia artystę, malarza Paula Kane a ( ), który zrealizował swoje dziecięce marzenie o podróży po terenach, jeszcze naówczas, dzikiej Kanady zamieszkałej przez rdzenne, indiańskie plemiona. Dopisek w samą porę 4 jest dedykacją Listera, jak i wprowadzeniem do obszernej relacji z przebiegu tworzenia Wędrówek. Autor przybliża biografię Kane a, a także artystyczne zaplecze malarza, który żył w dobie romantyzmu i był pod wpływem wielkich romantyków, takich jak Percy Shelly ( ) czy John Keats ( ) i tak jak oni oddawał się refleksjom nad pięknem krajobrazu Szkocji, Włoch. Czując natchnienie płynące ze starego kontynentu rozpoczął podróż po Ameryce, a efekty wyprawy stały się główną częścią jego artystycznego dorobku. Wzmacniając rozumienie sztuki Wstęp Listera podzielony jest na cztery części, a każda z nich stanowi rozwinięcie pewnych myśli zaczerpniętych z rozważań artystów: Johna Keatsa bądź Paula Kane a. W części pierwszej: wzmacniając rozumienie sztuki 5 ( strengthen more my reach ) autor próbuje odnaleźć więź łączącą malarza z Rzymem, z kolebką historii i sztuki. Podążając ścieżkami Keatsa, szuka natchnień Kane a. Odwiedza stary cmentarz będący miejscem spoczynku niekatolickich cudzoziemców. Przechadza się wypielęgnowanymi na angielską modłę alejkami rzymskiej nekropolii i podziwia to, co mógł podziwiać Kane i oddaje ukłon wobec wielkich, romantycznych poetów, którym malarz także składał hołd. Szukając myśli Kane a, Lister przywołuje pieszą wędrówkę Keatsa z 1818 roku przez angielską Krainę Jezior (Lake District), Szkocję, Irlandię. To właśnie ta wyprawa miała dodać poecie sił w artystycznych poszukiwaniach, wzmocnić jego rozu- 4 A most timely addition (tłum. własne). Wszelkie tłumaczenia są dziełem recenzentki, gdyż publikacja jest dostępna jedynie w języku angielskim. 5 Zapis podtytułu małą literą jest celowy, gdyż jest to cytat z listu Johna Keatsa. The Complete Poetical Works and Letters of John Keats, Boston and New York 1899, s Bibliotekarz Podlaski

339 Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady mienie sztuki. Autor podobnie traktuje wyprawę Paula Kane a w dzikość Kanady. Według Kennetha Listera podróż malarza to album obrazów, akwareli, grafik, szkiców, drzeworytów. To studium nad krajobrazem, przestrzenią bezludną i zamieszkałą, to portret twarzy, ciała człowieka. To także obserwacja zachowań, rytuałów, scen rodzajowych 6. Według historyk sztuki Valerii Piccoli zakres możliwości Kane a jest połączeniem artystycznej wrażliwości z naukową wiedzą. Należałoby dodać, iż Kane odznaczył się niebywałą, na tamte czasy, reakcją na społeczno-polityczną atmosferę panującą w Kanadzie. Kolonizacja Ameryki Północnej, której efektem była marginalizacja tubylczej ludności i sprowadzenie rodzimych kultur na kres własnego terytorium, na skraj bytu, wywołała, jak twierdzi Piccoli, artystyczny zew, chęć działania, tworzenia, dokumentowania, dopóki nie jest za późno. Inspirację stanowiły ginące, indiańskie plemiona 7. Recenzje naukowe Piękne i natchnione malarstwo olejne Choć główny cel artysty to szukanie natchnienia i malowanie, i takim też porządkiem kierował się Paul Kane, jednak mimo romantycznego ducha epoki, który owładnął Kanadę, wyraźny jest także duch pragmatyzmu i przedsiębiorczości, tak, aby tworzona sztuka spotkała się z przychylną reakcją opinii publicznej. W rozdziale Beautiful and spirited oil paintings Kenneth Lister przedstawia artystę w roli niebywałego dziewiętnastowiecznego entrepreneura, który potrafił zaciekawić odbiorców swoimi pracami. Mimo że publiczność wykazywała żywe zainteresowanie indiańską tematyką, to praktyczna strona promowania i marketingu artystycznego produktu wymagała wysiłku, pukania do licznych drzwi, napisania wielu listów dziękczynnych, okazania wdzięczności. Ciekawe są urywki listów, w których zainteresowani sztuką, składają zamówienia na konkretne sceny rodzajowe, domagając się polowań na bizony, indiańskich obozowisk, uroczystości, wojennych ekspozycji czy 6 K. R. Lister, Wanderings of An Artist, Toronto 2016, s. IV. 7 V. Piccoli, Picturing the Americas, New Haven and London 2015, s. 48. Bibliotekarz Podlaski 339

340 Recenzje naukowe Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady innych ujęć z życia dzikusów, tylko po to, by osoba zamawiająca mogła stworzyć własne muzeum indiańskich osobliwości 8. Niemniej jednak autor wstępu do Wędrówek nie komentuje pobudek, dla jakich koneserzy zamawiali szkice bądź obrazy olejne. Nie dzieli się refleksją na temat postrzegania pierwszych mieszkańców Kanady jako kurioza, nie zastanawia się nad przedmiotowym traktowaniem ginących plemion. A także nie roztacza wizji nad tym, co spotka tych ludzi, bądź co już ich spotkało. Wie, że zepchnięci zostali na peryferia kanadyjskiego społeczeństwa, tak jak i zdaje sobie sprawę, że peryferyzacja to tylko część indiańskiego losu w kraju chlubiącym się rozwiniętą, na szeroką skalę, opieką społeczną. Najwyraźniej nie dla wszystkich 9. Lister skupia się na artyście; jego twórczość i ścieżka kariery stanowią główny motyw rozważań. Dlatego też przytacza niezliczone przykłady pozytywnego odbioru prac Kane a, reakcji na piękno jego obrazów, na kunszt malarza, wrażliwość na barwy, światło, umiejętność zachowania proporcji, a także na intrygującą tematykę. Po ukończonej wyprawie zarówno malarz, jak i jego prace zwróciły uwagę szerokiej publiczności. Wystawy przyciągały zainteresowanych, prasa pochlebnie komentowała artystyczne wydarzenia. Paul Kane otrzymał wiele nagród, a obrazy znalazły swoje miejsce na różnych pokazach. Niektórzy dziennikarze podnosili spór o to, czy kolekcja powinna trafić do komercyjnego konesera, czy w całości pozostać w kraju, co ostatecznie się stało za sprawą George a Williama Allana ( ), przewodniczącego the Royal Canadian Institute. The Royal Instytut był również odpowiedzialny za pierwszą publikację dzienników Kane a w 1859 roku. Wędrówki spotkały się z niemal natychmiastowym uznaniem odbiorców żądnych informacji na temat rdzennych plemion Ameryki Północnej. Publikację recenzował sam Charles Dickens i nie szczędził licznych pochwał co do pędzla Paula Kane a, jak i jego pióra. 8 K. R. Lister, Wanderings, Toronto 2016, s. VI. 9 Warto wysłuchać jeden z programów Dariusza Rosiaka Raport o stanie Świata w PolskieRadio.pl/Trójka z W audycji redaktor porusza temat eksterminacji kanadyjskich Indian począwszy od lat 80. XIX w., aż do końca XX w. Młodym Indianom zakazywano używania rodzimego języka, kultywowania tradycji. Dzieci często były wykorzystywane seksualnie, kobiety poddawane przymusowej sterylizacji, a za zabicie Indianina można było otrzymać zapłatę. Alex Wilson z organizacji Idle no more nazywa zaistniałą sytuację kulturowym ludobójstwem. 340 Bibliotekarz Podlaski

341 Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady Ponad wszystko talent Dwa ostatnie rozdziały wstępu do Wędrówek artysty: Ever ready to foster Canadian talent and enterprise i I am more comfortable than I could have imagined in such a place ukazują zawiłości losu i swoiste perypetie dzieł Paula Kane a. Kenneth Lister opisuje każdy etap i miejsce bytności obrazów, a także kolejne reprinty tekstów malarza. Ponadto przybliża przetargi i spory związane z prawami do własności malarskich dzieł. Przedstawia peregrynację Wędrówek i sposób, w jaki dotarły do Royal Ontario Museum. Kończąc wprowadzenie do głównej publikacji, Lister ponownie nawiązuje do Johna Keatsa i cytuje list poety, który portretuje jedno z miejsc jego wypraw. Gdzieś w dalekiej Irlandii, pośród pastwisk i pasterzy czuł się nad wyraz komfortowo. Tak jak Keats poszukiwał źródeł inspiracji w naturze, by dotrzeć do swego wnętrza, tak i Kane swe natchnienie znalazł pośród dziewiczej przyrody i rdzennych plemion, bo podróż dała mu siłę i radość, niosąc ze sobą naukę o tym co nowe i inne. Wyprawa przez nieznaną Kanadę to droga Paul Kane a do poznania własnych możliwości, uwieńczona ponad stu pracami malarskimi i dziennikiem z wędrówki. Kenneth Lister składa ukłon w stronę malarza i jego dzieł, które znalazły swoje miejsce w muzeum w Toronto, w galerii Indian Ameryki Północnej. Właśnie tam każdy może podziwiać dokonania artysty, portretującego dziką Kanadę i archiwizującego losy jej pierwotnych mieszkańców. Recenzje naukowe Tańczący z Indianami Paul Kane odbył dwie żmudne ekspedycje w niedostępne tereny dziewiętnastowiecznej Kanady. Wyruszył w 1845 roku, by powrócić w Przemierzył kontynent od Wielkich Jezior, wzdłuż rzeki Red, przez jezioro Winnepeg, dolinami na północ od rzeki Saskatchewan, po krańce Kolumbii Brytyjskiej do wyspy Vancouver. Zwieńczeniem tych wypraw była obszerna publikacja wydana w 1859 roku przez wydawnictwo Longman, Brown, Green, Longmans and Roberts w Londynie pod nad wyraz długim tytułem: Wanderings of An Artist Among The Indians of North America from Canada to Vancouver s Island and Oregon through The Hudson s Bibliotekarz Podlaski 341

342 Recenzje naukowe Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady Bay Company s Territory and Back Again by Paul Kane. Pięćsetdwustronicowa księga zaopatrzona jest w dedykację z dnia , zawiłą i kwiecistą jak sama wyprawa. Słowa dziękczynne skierowane są do Georga Williama Allana, pierwszego nabywcy kolekcji obrazów Kane a. W przedmowie autor wraca do czteroletniej wyprawy po Europie, gdzie kształcił swój kunszt malarski. Będąc na starym kontynencie, rozmyślał o marzeniach z dzieciństwa, aby malować Indian, których obserwował jako mały chłopiec w Little York (teraz Toronto). Pisał: [...] widziałem setki czerwonoskórych twarzy w błotnistym i brudnym mieście walczących o przetrwanie wśród pędu i wrzawy miasta. A teraz nie sposób ujrzeć te twarze, tych ludzi, ich ślady; zatarły się, bądź trzeba ich szukać daleko stąd 10. Kane podkreśla także, że dzikość lasów Kanady nie była mu obca, a napotkani ludzie przypominali raczej dobrze znanych przyjaciół. Choć przyznaje się do braku doświadczenia w takich przedsięwzięciach, podkreśla jednak determinację i zapał towarzyszący wyprawie. Główny cel, jaki przyświecał artyście, to malowanie ludności plemiennej, jej indiańskich wodzów, ich rytualnych kostiumów zwyczajów oraz scenerii nieznanego kraju. Dodaje, iż każdy obraz wymaga objaśnienia, dlatego też prowadził dziennik podróży, by połączyć wizerunek na płótnie ze zdarzeniami dnia i miejsca. W ten sposób narodziły się wszystkie opisy towarzyszące powstałym obrazom, wzbogacone o historie, legendy, przypowieści przytoczone przez indiańską społeczność. Wędrówki artysty przedstawione są w dwudziestu pięciu rozdziałach. Każdy z nich poprzedza krótkie streszczenie głównych wydarzeń. Są w nich zapowiedzi spotkań osobliwych Indian, wzmianki o anegdotach, nazwy miejsc, zjawisk. Kane opisuje wydarzenia poszczególnych etapów podróży z reporterska precyzją. Skupia się na szczegółach, plecie wątek wyprawy, wciąga czytelnika, niczym wprawny sztukmistrz. Historie są nie z tego świata, bo i świata tego już nie ma, i z tą świadomością artysta zapisuje, jak do archiwum, nie tylko plemienne dzieje, lecz i swoje spostrzeżenia, refleksje. Opisuje zasłyszane historie, a jedną z nich jest opowieść o szamanie Shawwanossoway z twarzą skierowaną na zachód i jego wielkiej i tragicznej miłości, zakończonej śmiercią ukochanej, pożartej przez wilki. 10 P. Kane, Wanderings, Toronto 2016, s. vii. 342 Bibliotekarz Podlaski

343 Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady Oprócz mitycznych zdarzeń, są też i relacje o przyziemnych czynnościach, o wytwarzaniu syropu klonowego, połowach łososia, uprawach kukurydzy, ziemniaków czy pszenicy. Nietrudno więc, za sprawą artysty, przenieść się w świat indiańskiej wioski. Podążając jego szlakiem, słuchając tkanej historii, wczytując się w rozmyślania podróżnika, łatwo powiązać je z innymi wyprawami; choćby takimi jak Podróże z Herodotem (2004) Ryszarda Kapuścińskiego, bo przecież wszystko to droga i próba zrozumienia jej, to kontemplacja, bo jaki jest świat, każdy widzi i nikt nie wie 11. Recenzje naukowe Romantyczny wizerunek na płótnie Wędrówki Artysty pośród Indian Ameryki Północnej są niewątpliwym wyczynem podróżnika. Wystarczy śledzić mapę 12 wyprawy dołączoną do publikacji, a umieszczoną między spisem indiańskiej ludności i indeksem nazw własnych czy tłumaczeń nazw geograficznych z języków plemiennych. Jednak dzieło to przede wszystkim jest bezspornym osiągnięciem artysty, czego dowodem są malarskie relacje z wyprawy w malownicze tereny Kanady. I choć podróż jest czytelna dzięki wnikliwym zapisom i opisom, nie znalazłaby miejsca w Instytucie Sztuki w Toronto, gdyby nie obrazy, szkice, ilustracje, rysunki. Paul Kane stworzył 97 kolorowych rycin i 16 drzeworytów, jako efekt dwuletniej ekspedycji z Hudson s Bay Company i rezultat obcowania artysty z indiańskimi plemionami. Każda plastyczna praca jest zatytułowana i szczegółowo opisana przez malarza. Podane są wymiary, technika malarska, rejon Kanady i dokładna lokalizacja powstania obrazu. Ponadto, z każdym obrazem wiąże się jakaś historia, którą Kane się dzieli; czasem jest to opis zdarzenia, innym razem trudności wynikłych z braku komunikacji bądź kulturowego nieporozumienia. Artysta wyjaśnia okoliczności powstania dzieła i niejednokrotnie nie kryje zdziwienia indiańskim zwyczajami. Wystarczy przykład nieposkromionego wojownika Wappoose, któremu wyrwano większość 11 P. Wojciechowski, Zmęczenie teraźniejszością, recenzja książki Podróże z Herodotem Ryszarda Kapuścińskiego, Nowe Książki 2004, nr 12, s P. Kane, Wędrówki, s Bibliotekarz Podlaski 343

344 Recenzje naukowe Joanna Wildowicz, Wędrówki artysty. Indiańskie dziedzictwo Kanady włosów na potrzeby rytuału czy ówcześnie panującej mody. Nad wyraz ciekawe są objaśnienia towarzyszące scenom rodzajowym. Tak jest w wypadku Połowu przy pochodniach 13, na rzece Fox w stanie Wisconsin. Kane relacjonuje całe zdarzenie, nie szczędząc szczegółów dotyczących okolicy, narzędzi i form połowu. Jednak w każdym z opisów cenna jest refleksja artysty, ponieważ nie jest on bezstronnym reporterm, lecz dzieli się swymi emocjami, zachwytem, wrażliwością. Paul Kane w Wędrówkiach artysty pośród Indian Ameryki Północnej dokonał nad wyraz żmudnej pracy. Na podziw zasługuje bezgraniczne oddanie artysty swej twórczości, jak i realizacja zamierzonego przedsięwzięcia. Malarska wartość dzieł, ich skrupulatna deskrypcja, relacja wydarzeń utrwalonych na płótnie i kartach dziennika podróży stanowią, niewątpliwie, dorobek romantycznej epoki, bezpowrotnie wymarłej, jak kanadyjscy Indianie. Mimo tragicznych losów rdzennych plemion, bezsprzecznie tragicznych, na uwagę zasługuje dokonanie Paula Kane. Dzięki jego sztalugowym reportażom świat Indian pozwoli rozwijać niejedną wyobraźnię, zabierając w podróż śladem mapy wyprawy Kane a, albo szlakiem własnym, nieuchronnie prowadzącym w krainę wielkich łowów. Bibliografia Keats J., The Complete Poetical Works and Letters of John Keats, Boston and New York K. L. Morrison K.L., Canadians & Americans, myths and literary traditions, Toronto Piccoli V., Picturing the Americas:Landscape Painting from Tierra del Fuego to the Arctic, New Haven and London Royal Ontario Museum, (dostęp z ). Wojciechowski P., Zmęczenie teraźniejszością, Nowe Książki 2004, nr 12. The Canada Site, (dostęp z ). 13 Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

345 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Recenzje naukowe Mariusz Zemło* Instytut Socjologii i Kognitywistyki Uniwersytetu w Białymstoku Supraski rozsadnik sztuki [rec. Stanisława Łajewska-Szypluk, Porta Supraśla. Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera, Stowarzyszenie na rzecz Edukacji Artystycznej EduArt, Stowarzyszenie Kulturalne Collegium Suprasliense, Supraśl 2017, ss. 575] Streszczenie: Prezentowana recenzja omawia książkę Stanisławy Łojewskiej-Szypluk Porta Supraśla poświęconej środowisku Liceum Plastycznego, działającego od kilkudziesięciu lat w Supraślu, małym podlaskim mieście. W omówieniu zwrócono uwagę na źródła stanowiące podstawę budowanej fabuły (podkreślając, iż snuta na nich narracja stwarza wyjątkowy klimat i jest bardzo atrakcyjna z perspektywy odbiorcy dzieła), podejmowane aspekty oraz stronę edytorską publikacji. Prócz licznych walorów, jakie zostały uwypuklone w przedłożonej opinii, wskazano także kilka słabszych stron opracowania, znajdując dla nich zrozumienie. Słowa klucze: Liceum Plastyczne w Supraślu, Supraśl, małe miasto, środowisko szkolne * Mariusz Zemło dr hab., pracował w Uniwersytecie Warszawskim, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, aktualnie jest profesorem w Instytucie Socjologii i Kognitywistyki Uniwersytetu w Białymstoku. Jest autorem, redaktorem lub współredaktorem ponad 40 książek. Organizator konferencji poświęconym małym miastom (14 edycji) i konferencji poświęconym socjologii wiedzy (9 edycji). 345

346 Recenzje naukowe Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki A Seedbed of Art in Supraśl Summary: This is a review of Stanisława Łojewska-Szypluk s Porta Supraśla, a book dedicated to a circle of people who have been working for years in or with the Secondary School of Arts in Supraśl. The author praises an original structure of the publication, emphasizing the fact that its narrative creates an aura of uniqueness and is very attractive from the reader s perspective. Apart from all unquestionable assets, the publication has some minor flaws, which are also referred to in the review. Key words: the Secondary School of Arts in Supraśl, Supraśl, a small town, teaching staff Utrwalanie dziejów regionów, miast, środowisk, instytucji, rodów itp. ostatnimi czasy staje się coraz częstszą praktyką w kręgu języka polskiego. Można wskazać kilka przyczyn takiego stanu rzeczy: otworzyły się możliwości swobodnego opowiadania o sprawach, na które przez długie lata założone było embargo w postaci cenzury lub innych ograniczeń instytucjonalnych; powstały możliwości dotarcia do zasobów archiwalnych wcześniej niedostępnych, będących źródłem niezbędnych informacji do dokonania opracowań; pojawiło się zainteresowanie władz lokalnych pracami promującymi wybrane, podlegające ich wpływom elementy środowiska; wreszcie w samych ludziach, w sposób naturalny, obudziła się potrzeba pisania o sprawach bliskich i ważnych. W nurt pisarstwa utrwalającego przeszłość wpisuje się przedsięwzięcie podjęte przez Stanisławę Łajewską- Szypluk. Biorąc pod uwagę charakter opiniowanego przedsięwzięcia, wydaje się, że ostatni ze wskazanych czynników inicjujących wydawnictwa był sprawczym w omawianym przypadku. Autorka celem przedstawienia dziejów Liceum Plastycznego 1 w Supraślu posłużyła się nietypową dla prac takiego typu strategią. Prócz tego, 1 W tym miejscu warto wspomnieć, że Stanisława Łojewska-Szypluk napisała, kilka lat wcześniej, historię pałacu Buchholzów siedziby Liceum Plastycznego w Supraślu. W opracowaniu położyła nacisk na: genezę, architekturę, wystrój 346 Bibliotekarz Podlaski

347 Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki że sięgała do licznych zasobów archiwalnych, kronik szkolnych i innych oficjalnych dokumentów gromadzonych w małodostępnych punktach archiwalnych (głównie lokalnych), to podstawowym źródłem stanowiącym podstawę prowadzonej narracji uczyniła przekazy osób doświadczających świata dopełniającego się pod supraskim niebem. Na licznych kartach omawianego opracowania ludzie związani z tą, jedyną w swym rodzaju średnią szkołą o profilu artystycznym, nie tylko na Podlasiu, ale także i dalej, snują swoje barwne opowieści, trzymające czytelnika w lekkim uniesieniu, jakby nie miał skalać rzeczywistości zazwyczaj nieobecnej w innych obszarach i kontekstach codzienności. Tu podkreślmy, że placówka swą niepowtarzalność zyskała nie dzięki szczególnemu profilowi, w jakim kształciła i ciągle kształci młodzież, ale właśnie dzięki osobom, które tworzyły i wciąż tworzą jej środowisko. Począwszy od nauczycieli początkowo o proweniencjach kresowych, współcześnie absolwentów niemal wszystkich ważniejszych artystycznych uczelni w Polsce, po uzdolnionych artystycznie uczniów, którzy przybywali w przeszłości i wciąż przybywają do Supraśla, by zdobywać upragnioną wiedzę i umiejętności artystyczne, nie tylko z regionu Podlasia, ale często z odległych zakątków kraju. Wspomniane opowieści dotyczą pierwszych kontaktów ze szkołą, czasu nauki, nauczycieli o wyjątkowych osobowościach, relacji społecznych panujących w środowisku szkolnym, indywidualnych wzlotów i upadków szczególnie w wymiarze edukacyjnym, szlifowania warsztatu artystycznego, klimatu placówki, anegdotycznych zdarzeń, historii życia po skończeniu edukacji itd. Miejscami wydawało się, że poszczególne relacje nie mają wiele wspólnego ze sobą, że informatorzy opowiadają o nieprzystających do siebie światach, wszak okres, który objęty jest opracowaniem, mieści się na skali 60-letniej historii, lecz po całości lektury wielobarwna mozaika opowieści, sprawiająca wrażenie nieprzystających do siebie puzzli zaczyna współgrać, dopełniać się, tworzyć zwartą całość, wyraźnie synchronizowaną. Recenzje naukowe obiektu oraz jego właścicieli (S. Łojewska-Szypluk, Supraśl. Pałac Buchholzów siedziba Liceum Plastycznego im. Artura Grottgera, Urząd Miejski w Supraślu, Warszawa 2009). Bibliotekarz Podlaski 347

348 Recenzje naukowe Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki Przyjęta forma podejścia do głównego tematu z natury rzeczy sprawia, że opowieść nie jest nużąca. Szybkie zmiany narratorów lub przedmiotu opowieści nie pozwalają na rutynowe odczytanie tekstu. Każdy nowy wątek sprawia, że zmienia się natężenie uwagi, tekst uderza w inne struny wrażliwości odbiorcy, wymaga indywidualnego potraktowania kolejnej relacji. Należy dodać, że za sprawą przyjętej strategii przedstawiania faktów, publikacja wpisuje się w nurt prac z tak zwanym współczynnikiem humanistycznym 2 ( przeżywanym ), dzisiaj coraz bardziej modnym i poszukiwanym na rynku czytelniczym. Pozwala on śledzić odczucia, uniesienia, rozterki, przeżycia i inne stany emocjonalne piszących. Tego typu przekaz daje zorientowanie o świecie zewnętrznym opowiadanym przez piszących, ale nadto i o wpływie tego świata na człowieka w nim zamieszkującego. Dzielący się swoimi doświadczeniami wskazują na czynniki: mobilizujące i demobilizujące, budujące i destrukcyjne, wciągające i odpychające, uwrażliwiające i neutralizujące. Czytelnik zostaje zatem wprowadzony w świat wewnętrzny piszącego, z najróżniejszymi jego elementami i uwarunkowaniami. Zobiektywizowane, akademickie podejście do przedstawiania świata czy to współczesnego, czy minionego, nie cieszy się takim wzięciem. Wydaje się, że blednie w zestawieniu z manierą prezentowaną w omawianej pozycji. Książka ma klarowną strukturę. Czytelnik został wprowadzony w dzieje miasteczka, szkoły, i dalej opowiadane są mu historie instytucji przez poszczególne osoby: dyrektorów, nauczycieli i uczniów. Jednak podstawowym odniesieniem są osoby związane ze szkołą ich doświadczenia z czasu edukacji i ścieżki życiowe, którymi kroczyli po ukończeniu supraskiej placówki. Takich biograficznych ujęć jest w publikacji ponad dwieście. Przez to, że zostały umieszczone na jej kartach, ogrom ludzkiego życia, doświadczeń i przeżyć został utrwalony i ochroniony przed zniknięciem w mrokach zapomnienia. W sferze opowieści, czy to czynionych przez Autorkę opracowania, czy zaproszonych przez Nią narratorów do wynurzeń, zaprezentowany materiał jest nadzwyczaj bogaty. Mieni się wielobarwny- 2 F. Znaniecki, Podmiot i zadania nauki o wiedzy, [w:] tenże, Społeczne role uczonych, PWN, Warszawa 1984, s , Bibliotekarz Podlaski

349 Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki mi odcieniami, licznymi aspektami, wielością wątków i, co zasługuje na szczególną uwagę, przepełniony jest wielkim sentymentem piszących do podejmowanych przez nich tematów 3. W kontekście takiego bogactwa trochę niedoszacowane zostaje ujęcie całości przedłożonego materiału z metapoziomu. Wydaje się, że wskazana byłaby refleksja Autorki książki, która spojrzałaby na całość z dystansu i starała się ocenić ważniejsze z poruszonych w publikacji wątki z różnych stron. Gdyby zdecydowano się na takie wzmocnienie, można byłoby dostrzec wiele faktów niedostrzegalnych z poziomu poszczególnych narratorów: uchwycić charakterystyczne epoki zarysowujące się w dziejach placówki, wskazać związki między szkołą a miasteczkiem w różnym okresie, wyłowić zasadnicze funkcje realizowane przez omawiany ośrodek itd. Takie syntetyzujące spojrzenie uczyniłoby pracę domkniętą, co oczywiście wpłynęłoby korzystnie na jej walory. Ale oczywiście ostateczna decyzja w tej sprawie należała do Autorki przedsięwzięcia i zapewne wynikała z przyjętej strategii nie narzucania Czytelnikowi gotowej interpretacji, i tym samym pozostawienia mu możliwości dopełnienia własną refleksją bogatego materiału źródłowego, zapisanego na jej kartach. Warto zauważyć, że dzieje szkoły nie były opisane równomiernie. Materiał dotyczący niektórych dekad (lata 60., 70., 80.) został nasycony wystarczająco opowieścią, wczytując się w inne okresy (40., 50., 90. oraz okres po 2000 roku), dostrzega się pewne luki. O ile trudności dotarcia do uczniów z pierwszych dziesięcioleci po II wojnie światowej jest zrozumiały, o tyle może zaskakiwać niedoreprezentowanie uczniów z ostatniego pokolenia. Można ten fakt tłumaczyć brakiem dostępu byłej dyrektorki szkoły do pobierających nauki w tym czasie, gdyż od kilkunastu lat nie miała zawodowego kontaktu z uczniami placówki. Mimo tego lektura książki dowodzi, że jej pomysłodawczyni włożyła wiele starań, by pozyskać jak najwięcej świadków mogących podzielić się swoimi wspomnieniami związanymi z funkcjonowaniem w supraskim rozsadniku życia Recenzje naukowe 3 Z podobnym nastawieniem wychowanowie placówki wypowiadają się przy innych okazjach (M. Zemło, Elementy tożsamości Supraśla w opinii uczniów Liceum Sztuk Plastycznych im. Artura Grottgera, [w:] Małe miasta. Tożsamość, Wydawnictwo KUL, Lublin-Supraśl 2015, s ). Świadczyć to może, że nie formułowali swoich wypowiedzi na potrzeby omawianego przedsięwzięcia w sposób koniunkturalny. Bibliotekarz Podlaski 349

350 Recenzje naukowe Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki artystycznego. Należy się pełne uznanie dla wysiłku zgromadzenia ponad dwustu relacji związanych z jedną instytucją. W literaturze przedmiotu nie można odnaleźć wielu publikacji, które mogłyby dorównać rozmachem, z jakim spotykamy się w omawianej książce. Odrębną kwestią jest strona edytorska publikacji. Książka została wydana nadzwyczaj starannie. Sama okładka zachęca oczy i dłonie czytelnika do zainteresowania się tym, co zostało zapisane na poszczególnych jej kartach. Umieszczenie na okładce zdjęcia zabytkowych drzwi z Pałacu Bucholtzów, w którym mieści się szkoła, i pokrycie ich aksamitną folią wręcz dopominają się, by choćby na chwilę zerknąć, co się za nimi kryje. Gdy zdecydujemy się na ten krok, rozczarowania nie będzie. Na szlachetnym, żółtawym papierze, prócz tekstu, zamieszczono setki fotografii, w większości kolorowych. Jedne z nich przed oczyma czytelnika pokazują architekturę Supraśla, obiekt szkoły (wraz z wnętrzami) i obejście (budując właściwe wyobrażenie przestrzeni, w których odbywały się wszelkie fabuły ze szkołą związane), inne nauczycieli wszystkich pokoleń, jeszcze inne postacie samych uczniów. Tych ostatnich jest najwięcej, bo i tysiące podopiecznych przewinęło się przez mury supraskiego Liceum Plastycznego. Wśród nich bynajmniej nie dominują schematycznie dobrane dowodowe zdjęcia. Forma ujęć postaci jest najróżniejsza. Fotografie pochodzą bowiem z oficjalnych imprez szkolnych, warsztatów uczniowskich, wycieczek, przyjęć towarzyskich, miejsc pracy, prowadzonych rozmów itp. Ważnym świadectwem uwiecznionym na zdjęciach są prace nauczycieli i uczniów. One dopełniają opisy bibliograficzne i opisy obszarów zainteresowań poszczególnych osób. Czytelnik po ich przejrzeniu może wyobrazić ogrom potencjałów, jakie zostały wydobyte z wrażliwości osób z edukacją plastyczną w Supraślu mającą kontakt. Są na nich ilustracje: obrazów, szkiców, grafik, akwareli, plakatów, kilimów, rzeźb, medalionów, witraży, form użytkowych, inscenizacji teatralnych, ilustracji książkowych, pomników itd. Zauważmy, że blisko połowę objętości 600-stronicowej książki zapełnia materiał ikonograficzny. Z jednej strony, można to traktować jako niezbędna strategia urealniająca świat wyobraźni artystycznej, z drugiej strony jako osadzona we współczesnych trendach maniera prezentacji 350 Bibliotekarz Podlaski

351 Mariusz Zemło, Supraski rozsadnik sztuki zamyślonych treści. Niezależnie która ze wskazanych inspiracji odgrywała dominującą rolę, należy uznać, ze efekt końcowy jest ze wszech miar godny akceptacji. Czysty tekst, przy treści książki, która miała być wyeksponowana, nie spełniłby oczekiwanych rezultatów. Omawiana publikacja stanowi jedną z ciekawszych prób przedstawienia historii wybranej instytucji oświatowej w całym okresie jej funkcjonowania, utrwalając o niej wiedzę niedostępną w archiwaliach ani innych źródłach pisanych. Ale należy zauważyć, że nie jest to tylko zapis dziejów ważnej instytucji edukacyjnej w przestrzeni Podlasia, pozwalający utrwalić wiele ciekawych postaci związanych z Liceum Plastycznym w Supraślu, wydarzeń toczących się w obrębie jej murów, sukcesów uczniów i absolwentów placówki, ciekawych losów tych, którzy wyszli spod skrzydeł grona pedagogicznego itd., ale jest także świadectwem szczególnego miejsca i środowiska oraz wyjątkowego klimatu, w którym rodziło się i w wciąż rodzi się wiele niepowtarzalnych talentów, dzięki którym kultura polska ma zapewnioną ciągłość i nabiera świeżych rumieńców. Recenzje naukowe Bibliografia Łajewska-Szypluk Stanisława, Porta Supraśla. Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera, Stowarzyszenie na rzecz Edukacji Artystycznej EduArt, Stowarzyszenie Kulturalne Collegium Suprasliense, Supraśl Bibliotekarz Podlaski 351

352

353 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Recenzje naukowe Paweł Ostaszewski* Uniwersytet w Białymstoku Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią [rec. Grzegorz Marzec, Ekonomia pamięci, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2016, ss. 288] Streszczenie: Książka Grzegorza Marca pod tytułem Ekonomia pamięci jest próbą opisania związków pamięci i ekonomii. Autor śledzi teksty dawne i współczesne, nie ogranicza się przy tym do samej tylko literatury. Interesuje go szeroko pojęty dyskurs pamięciowy realizowany w perspektywie ekonomii. Autor tworzy pojęcie pamięciomatu, pod którym kryją się teksty będące nośnikami pamięci o wyjątkowej sile oddziaływania. Memcoinami nazywa Marzec wszystkie zabiegi służące monetaryzacji pamięci, czyli traktowaniu jej jako towaru podlegającego sprzedaży. Słowa-klucze: ekonomia, pamięć, metafora, pamięciomat, memcoin. * Paweł Ostaszewski mgr, absolwent filologii polskiej na Wydziale Humanistycznym UMCS w Lublinie oraz informacji naukowej i bibliotekarstwa na Uniwersytecie w Białymstoku. Obecnie przygotowuje rozprawę doktorską na temat figur pamięci w opowiadaniach Gustawa Herlinga-Grudzińskiego pod kierunkiem prof. dr hab. Dariusza Kuleszy. Od lat jest nauczycielem języka polskiego w Platerowie. 353

354 Recenzje naukowe Paweł Ostaszewski, Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią The Relation Between Memory and Economics According to Grzegorz Marzec Summary: Grzegorz Marzec s Ekonomia pamięci (The Economics of Memory) considers and examines different relations between the two terms of reference included in the title of the book. Taking into account both old and contemporary sources, Marzec does not limit himself to literature only, but he extends his research into the broadly understood discourse within the context of economics. He coins the term pamięciomat, which stands for exceptionally influential texts that record memory, and the term memcoin, which refers to all processes that lead to the monetarization of memory, or the use of memory as commodity. Key word: economics, memory, metaphor, pamięciomat, memcoin Grzegorz Marzec jest adiunktem w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. W 2012 roku opublikował monografię Hermeneuta i historia. Jarosław Marek Rymkiewicz w bakecie. Jego kolejną książką jest Ekonomia pamięci wydana w 2016 roku przez IBL PAN. Ekonomia pamięci to na pewno książka błyskotliwa. Autor posiada wielką wiedzę i erudycję, dzięki której przykłady wspierające jego tezy są liczne i ciekawe. Jak wskazuje tytuł książki, dotyczy ona dyskursu memorialnego, a w szczególności związków pamięci z ekonomią. Źródło wszystkich problemów związanych z dyskursem pamięciowym Marzec definiuje bezbłędnie już na wstępie swej książki. Stwierdza: Problem w tym, że jesteśmy niezwykle dalecy od jakiejkolwiek miarodajnej konstatacji, czym owa pamięć właściwie jest i jak powinna być definiowana 1. Powyższy cytat można traktować jako prowokację autora Ekonomii pamięci, skoro ten poświęca wiele uwagi i energii wyjaśnieniu tego, jak pamięć była i jest rozumiana. 1 G. Marzec, Ekonomia pamięci, Warszawa 2016, s Bibliotekarz Podlaski

355 Paweł Ostaszewski, Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią Książka została podzielona na wstęp, zakończenie, bibliografię, indeks nazwisk oraz sześć rozdziałów. Chociaż autor publikacji w jej wstępie zapewnia, że książka jest o pamięci, ale nie przynależy do nurtu badań pamięciowych 2, to przecież proponuje on refleksję nad memorią, zwłaszcza z jej rynkowymi analogiami. Już we wstępie deklaruje, że nie oddaje do rąk czytelnika ani pracy literaturoznawczej, ani stricte ekonomicznej, ani także należącej do Cultural Economics. Marzec poświęca jednak literaturze dużą część swej pracy. Przeprowadzone przez niego analizy tekstów oraz publicznych wypowiedzi, artykułów prasowych i memoriałów, dokonane są przy użyciu narzędzi wypracowanych na gruncie literaturoznawstwa. W rozdziale pierwszym autor wprowadza kwestię ekonomii pamięci, odwołując się głównie do jednego tekstu literackiego, jakim jest Hamlet Szekspira 3. Rozdział drugi poświęca problemowi mnemotechniki, którą wiąże z jednej strony z trudem pamiętania, z drugiej zaś z koniecznością zapominania. Ekonomizację pamięci rozważa jako relację ilości danych do pojemności nośnika. W rozdziale trzecim dokonuje analizy Konrada Wallenroda pod kątem ekonomii pamięci i kwestii zobowiązania. Rozdział czwarty poświęcony jest refleksji nad wpływem filozofii Marksa na ekonomizację pamięci. W rozdziale piątym łączy ekonomię pamięci z polityką pamiętania. Dokonuje rozróżnienia oraz próbuje zdefiniować pamięć lewicową i prawicową. W rozdziale szóstym autor analizuje koncepcje miejsc pamięci Pierre a Nory. Przy czym najbardziej interesuje się metaforami ekonomicznymi i odniesieniami Nory do ekonomii. Jak w pierwszym, tak i w następnych rozdziałach autor tropi w różnych tekstach metafory ekonomiczne służące opisowi pamięci 4. I, trzeba przyznać, czyni to z błyskotliwą swadą i erudycją. Prowadzone przez autora analizy tekstów są z pewnością wielkim atutem Ekonomii pamięci. Recenzje naukowe 2 Tamże, s Wychodząc od problemów edytorskich oryginalnego testu Hamleta, Marzec przedstawia modele pamięci funkcjonalnej i magazynującej wpisane w szekspirowski dramat. Stwierdza istnienie arytmetyki pamięci, która jest czynnikiem decydującym o tym, co zostanie zapamiętane. Tamże, s Tekstem traktującym o metaforyce pamięci, z uwzględnieniem wartości pamięci, jest artykuł Wojciecha Chlebdy Szkic do językowego obrazu pamięci. Pamięć jako wartość. Etnolingwistyka 2011, nr 23. Bibliotekarz Podlaski 355

356 Recenzje naukowe Paweł Ostaszewski, Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią Jednym z tych atutów jest wykorzystanie etymologii znajdującej swoje zastosowanie w analizie związków pamięci i namiętności 5. Podobnie rzecz się ma z parą słów pogrzebać i rozgrzebać 6. Sformułowaną prze siebie tezę, że pamięć ma swoją specyficzną ekonomię (jak również związaną z nią politykę), która jest często ukrytą przesłanką albo motorem napędowym wszelkich dyskursów pamięciowych 7, autor osadza w przekonaniu, że pamięć to wartość doskonale wymienna, mająca swoją cenę 8. Na potwierdzenie tak postawionej tezy przywołuje teksty dawne, głównie romantyczne, które pełnią funkcję pamięciomatów. W rozumieniu autora są to teksty stanowiące odyseję ku najgłębszym tajemnicom pamięci i które z pamięci czynią swój podstawowy problem 9. Jednym z najważniejszych pamięciomatów jest dla autora Ekonomii pamięci obok Hamleta Konrad Wallenrod. Wśród metafor ekonomicznych, jakie Marzec analizuje, można znaleźć dług pamięci 10 zobowiązanie lub depozyt. Pisze bowiem w kontekście rozważań nad Konradem Wallenrodem: pamięć musi być traktowana jako rodzaj zobowiązania 11. Pamięć może być zdeponowana. Takim depozytem są oczywiście miejsca pamięci 12 oraz dawne księgi 13. Figurą, dzięki której autor pokazuje właściwości pamięci, jest analogia. Dostrzega ją w różnych sferach pamięci i ekonomii. Czyni tak na przykład mówiąc o wartości pamięci. Zdaje się jednak zapominać, że o ile z ekonomicznego punktu widzenia wycena jest jak najbardziej policzalna, to znaczy przeliczalna na konkretną walutę, o tyle w języku ekonomii pamięci trudno mówić o konkretnej, nie metaforycznej, wa- 5 Marzec tropi etymologię słowa pamięć, by wykazać unaoczniającą moc pamięci. Dowodzi, że o ile namięć to po prostu namiętność, o tyle pamięć jest właściwością umysłu i intelektu. G. Marzec, dz. cyt. s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski

357 Paweł Ostaszewski, Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią lucie. Wątek ten został podjęty przez Marcina Kulę w Nośnikach pamięci historycznej. Kula badający zetknięcia pamięci z historią oraz polityką podaje liczne, nie tylko polskie, przykłady powiązań nośników pamięci z problemem ich wyceny. Za przykład niech posłuży historia sporu o rękopis Pana Tadeusza 14. Autor Ekonomii pamięci słusznie zauważa, że strategie kreowania i wykorzystania pamięci nigdy nie są, bo być nie mogą, neutralne, jednakże analogia zestawiająca interwencje polityczne w sferze upamiętniania z interwencjonizmem państwa w sferze wolnego rynku wydaje się ryzykownym uproszczeniem. Autor niewiele uwagi poświęca manipulacjom władzy w sferze pamięci. Nie skupia także swej uwagi na instrumentalnym, motywowanym politycznie, a więc bardzo doraźnym wykorzystywaniu przez władzę pamięci zbiorowej. Marian Golka pisał, że: pamięć jest też stawką w grze o władzę w grze, w której wykorzystywane są wszystkie chwyty potrzebne do zwycięstwa łącznie z manipulacją i kreacją sztucznej pamięci 15. Stawia za to tezę o monetaryzacji pamięci przez lewicę: przeniesienie pamięci w memcoiny jest przede wszystkim strategią lewicową 16. Pamięć jako przejaw ekonomicznego obrachunku 17 nie zostaje jednak przez Grzegorza Marca wystarczająco opisana. Niedostatek rodzi się stąd, że autor Ekonomii pamięci opiera się na nieprzystawalnych, choć stycznych, systemach opisów pamięci i ekonomii. Język ekonomii opiera się na naturze wyliczeń matematycznych, które są bardzo odległe od symbolicznej natury metafor. Przy użyciu metafor ekonomicznych odnoszących się do pamięci autor Ekonomii pamięci chce w swojej publikacji dokonać próby opisu humanistyki dzisiaj. Taka próba jest przedsięwzięciem odważnym, zważywszy, że przedstawiony przez Marca pomysł oglądu nie dysponuje precyzyjnymi narzędziami, które umożliwiłyby skuteczne wywiązanie się z tak sformułowanego zadania. Małgorzata Saryusz-Wolska zauważa, że: Recenzje naukowe 14 M. Kula, Nośniki pamięci historycznej, Warszawa 2002, s M. Golka Pamięć społeczna i jej implanty, Warszawa 2009, s G. Marzec, dz. cyt. s Tamże, s Bibliotekarz Podlaski 357

358 Recenzje naukowe Paweł Ostaszewski, Grzegorza Marca związki pamięci z ekonomią przeszłość i historia podlegają utowarowieniu w kulturze współczesnej 18. Dlatego istotne jest przyglądanie się wzajemnym relacjom ekonomii oraz pamięci. Jak wykazał Grzegorz Marzec, pamięć i ekonomia to dwa wędrujące pojęcia, które spotykały się w przeszłości wielokrotnie, spotykają obecnie i zapewne, również w przyszłości takich spotkań nie zabraknie. Z pewnością warto je śledzić, obserwować i opisywać, do czego zachęca wnikliwe studium, jakim jest Ekonomia pamięci. Bibliografia Golka M., Pamięć społeczna i jej implanty, Warszawa Marzec G., Ekonomia pamięci, Warszawa Kula M., Nośniki pamięci historycznej, Warszawa Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Warszawa Chlebda W., Szkic do językowego obrazu pamięci. Pamięć jako wartość. Etnolingwistyka 2011, Nr Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Warszawa 2014, s Bibliotekarz Podlaski

359 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Recenzje naukowe Jarosław Poliszczuk* Zakład Ukrainistyki Instytutu Filologii Rosyjskiej i Ukraińskiej Uniwersytetu imienia Adama Mickiewicza w Poznaniu O męskości patriarchalnej i nowoczesnej [rec. Mateusz Świetlicki, Kiedy chłopcy zostają mężczyznami? Męskość jako projekt w prozie Serhija Żadana, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016, ss. 178] Streszczenie: Autor analizuje monografię Mateusza Świetlickiego pt. Kiedy chłopcy zostają mężczyznami? Męskość jako projekt w prozie Serhija Żadana (Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016). Badacz, mając świadomość wysokiej rangi, jaką zajmują teksty Serhija Żadana na Ukrainie (ale i w całej Europie), podkreśla, że analizowana przez niego książka zdecydowanie warta jest uwagi. Przede wszystkim dlatego, że na Ukrainie dopiero niedawno ukazała się pierwsza monografia o twórczości Żadana autorstwa wybitnego krytyka i eseisty Iwana Dziuby (2017). Natomiast książka recenzowana stała się pierwszą pozycją wydawniczą poświęconą pisarstwu Żadana za granicą. Słowa-klucze: Serhij Żadan, literatura ukraińska, męskość * Jarosław Poliszczuk prof. dr hab., obecnie pracownik Zakładu Ukrainistyki Uniwersytetu imienia Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz profesor Kijowskiego Uniwersytetu Międzynarodowego. Ostatnio opublikował monografię Reaktywność literatury (Реактивність літератури, Київ 2016). W Polsce ukazała się książka Ukraińskie rozstaje (Białystok 2015). Autor tłumaczeń z polskiego, m. in. tekstów Aleksandra Fiuta, Zuzanny Ginczanki. yaropk@gmail.com 359

360 Recenzje naukowe Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej Patriarchal and Modern Masculinity Summary: The paper analyzes Mateusz Świetlicki s monograph study Kiedy chłopcy zostają mężczyznami? Męskość jako projekt w prozie Serhija Żadana (When Do Boys Become Men? Masculinity as a Project in Serhij Żadan s Prose). Bearing in mind the importance of Serhij Żadan in Ukraine (and in Europe), the author of the paper points to the fact that Świetlicki s book is the first non-ukrainian monograph study dedicated to this prose (the first Ukrainian study, by Ivan Dziuba was published in 2017). Key words: Serhij Żadan, Ukrainian literature, masculinity Twórczość Serhija Żadana należy do nowej fali we współczesnej literaturze ukraińskiej. Obecnie jest to autor dobrze znany i rozpoznawany, zarówno w swoim kraju, jak i za granicą. Jego utwory były wielokrotnie tłumaczone. Prawie wszystkie książki Żadana dostępną także polskiemu czytelnikowi, a to z kolei zasługa wydawnictwa Czarne, które bacznie obserwuje interesujące nowinki w życiu literackim na Wschodzie. Żadan został uhonorowany prestiżowymi nagrodami o randze międzynawowej, co dobitnie świadczy o jego autorytecie we współczesnym życiu literackim. Wystarczy wspomnieć przyznane mu nagrody Mosty Berlina, imienia Josepha Conrada czy bardzo zaszczytne wyróżnienie, jakim jest Nagroda Europy Środkowej Angelus we Wrocławiu (2015). Wyjątkowa pozycja pisarza w literaturze bez wątpienia zasługuje na bardziej szczegółową uwagę ze strony krytyków i badaczy. We wczesnej twórczości, wtedy głównie jako poeta (w tej postaci występuje nadal, choć ostatnie lata zdecydowanie zdominowały gatunki prozatorskie) Serhij Żadan pomyślnie przyswajał sobie lekcje awangardy po to, by znaleźć własną drogę artystyczną. Fascynował się również niegdyś popularnym na Ukrainie prądem myśli politycznej, którą stanowi anarchizm. Ostatnio pisarz jest mocno zaangażowany jako działacz społeczny, czemu trudno się dziwić, jeżeli wziąć pod uwagę, że pochodzi z Donbasu 360 Bibliotekarz Podlaski

361 Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej i wciąż zamieszkuje w Charkowie, to jest na wschodnich obrzeżach państwa ukraińskiego. W powieściach i opowiadaniach, ogłaszanych od początku XXI wieku, Żadanowi udało się połączyć w sposób naturalny tradycje ukraińskiej awangardy oraz alternatywnej myśli politycznej z elementami kultury punk. A jego bohaterowie są pełnowartościowymi reprezentantami postsowieckiego Wschodu industrialnych miast, niegdyś potężnych, ale ostatnio objętych upadkiem i desperacją. Autor książki pt. Kiedy chłopcy zostają mężczyznami, Mateusz Świetlicki skupia się na analizie utworów prozatorskich Żadana pod względem reprezentacji w nich relacji płci i pewnych kształtów męskości. Komentując wybór tematu rozprawy we wstępie monografii, nadmienia, ze wybór ów został dokonany pod wpływem dwóch czynników. Po pierwsze, dlatego, że ukraiński pisarz jest dobrze znany polskim czytelnikom, co ułatwia badaczowi sprawę uwypuklenia w jego tekstach imagologii maskulinistycznej. Po drugie, chodzi o to, że Żadan może być uznany za właściwego rzecznika swego pokolenia, przy czym nie tylko w kulturze ukraińskiej, lecz także w szerszym zakresie w Europie Środkowo-Wschodniej. A jest to pokolenie o osobnej roli i funkcji urodzone w okresie upadku cywilizacji sowieckiej, dorastające na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, w warunkach kompletnej desperacji i chaosu panujących w ówczesnym społeczeństwie, natomiast poszukujące własnej tożsamości w czasie powstania na ruinach cywilizacji komunistycznej nowego samodzielnego państwa z ukierunkowaniem na wolny rynek i kulturę masową. Utwory Serhija Żadana, jak pokazuje autor rozprawy, dobrze nadają się do tego, ażeby na ich przykładzie wyeksponować postępowe zmiany w samoidentyfikacji społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży odważnie (i nierzadko natrętnie, warto powiedzieć) walczącej o prawo do samorealizacji w nieprzyjaznych warunkach bezrobocia, upadku i beznadziei wobec przyszłości. Fakt trwającej aktualnie na Wschodzie Ukrainy wojny udowadnia, że świat po raz kolejny znalazł się na krawędzi katastrofy. To znaczy, że doświadczenie kryzysu z przełomu lat minionego stulecia za wcześnie zapominać. Podjęte w książce Mateusza Świetlickiego zagadnienie literackiego odwzorowania męskości nie traci na aktualności, a wręcz odwrotnie, powstaje w nowym świetle wobec zaistniałej sytuacji. Recenzje naukowe Bibliotekarz Podlaski 361

362 Recenzje naukowe Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej Jak słusznie spostrzega autor, Żadan odzwierciedla sytuację przełomową, kiedy sowiecki kult męskości i przemocy już traci swoją funkcjonalność, natomiast inne, alternatywne wobec niego kulty są dopiero nieśmiało wprowadzane, przede wszystkim w kulturze młodzieżowej. To dlatego bohaterowie opowiadań i powieści pisarza Big Mac, Depeshe Mode, Anarchy in the UKR, Woroszyłowgrad, Mezopotamia tak stanowczo bronią swego prawa do rewitalizacji męskości w nowych czasach bardzo im zależy bowiem na tym, jak są postrzegani w społeczeństwie w ogóle i w kręgu osób zaprzyjaźnionych zwłaszcza. W zaprezentowaniu przez Serhija Żadana pewnych wizerunków męskości i kobiecości autor dostrzega wpływ społecznych stereotypów. W podsumowaniu pracy konstatuje go w następującym zdaniu: W swej prozie Żadan portretuje niepodległą Ukrainę i pokazuje społeczeństwo, w którym długotrwała totalitaryzacja i będąca jej wynikiem trauma sprawiły, że kobiety postrzegane są przez mężczyzn w sposób mizoginiczny. Młodzi bohaterowie ( ), choć starają się zbuntować przeciw skolonizowanemu przez reżim sowiecki pokoleniu swych ojców, nieustannie borykają się z głęboko zakorzenioną w rodzimej kulturze mizoginią, która uniemożliwia im tworzenie zdrowych związków partnerskich i przepracowanie posttotalitarnej traumy. Stąd będące ich udziałem relacje z kobietami oparte są najczęściej jedynie na powierzchownej fizyczności (s ). Co prawda, autor zastrzega, że z czasem pisarz charkowski odzwierciedla pewne zmiany zachodzące w relacjach mężczyzn i kobiet, które mogą się opierać również na stosunkach partnerskich. Maskulinistyczna opcja badawcza, zasadnicza dla książki pt. Kiedy chłopcy zostają mężczyznami, okazuje się wręcz adekwatną i skuteczną. Pozwala ona na interpretowanie takich aspektów twórczości Serhija Żadana, które dotychczas nie były zauważone bądź nie zostały akcentowane przez innych krytyków, mimo że dzieła autora Mezopotamii należą do ulubionych lektur wielu czytelników w kraju i za granicą. We wstępie omawianej książki autor rzetelnie obserwuje liczne pozycje wydawnicze traktujące utwory Żadana w rozmaitych ujęciach, uwzględniając zarówno mocne stanowisko pisarza we współczesnej literaturze ukraińskiej, jak i miejsce jego prozy artystycznej w ukrainistycznym dyskursie naukowo-badawczym. W rozdziale pierwszym rozprawy zaprezentowane 362 Bibliotekarz Podlaski

363 Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej zostały najważniejsze nurty badań maskulinistycznych na świecie. Autor pokazuje, jak kształtowała się metoda badawcza w pracach socjologów, antropologów, psychologów. Dobrze, że w drugiej części tego rozdziału został omówiony stan badań nad męskością we współczesnej Polsce, Rosji i na Ukrainie, ponieważ dyskurs maskulinistyczny w owych krajach bardzo się różni od wzorcowych dla tej metody Stanów Zjednoczonych czy państw Europy Zachodniej. Co się tyczy Ukrainy, to sprawa wygląda na skomplikowaną między innymi dlatego, że dotychczas są obecne w badaniach naukowych stereotypy kolonialne: na przykład, we wnioskach publikowanych przez charkowskie centrum badań genderowych z S. Żerebkinem na czele. Za trzon całej rozprawy należy uznać jej drugi rozdział, zatytułowany Mężnych mężczyzn czeka długie życie Transformacja ukraińskiej męskości hegemonialnej w prozie Serhija Żadana. Autor słusznie zarysowuje w tej części książki społeczne i kulturowe tło pisarstwa Żadana, wyjaśniając zasady polityki płci i role płciowe w ZSRR, a także kreowanie wzorców męskości w okresie niepodległej Ukrainy. W kolejnych trzech podrozdziałach omawia się: 1) bunt dorastania (na przykładzie powieści Depeche Mode, Anarchy in the UKR, Woroszyłowgrad); 2) kwestia przemocy; 3) homofobia w ujęciu Ukraińców. Kolejność tych części rozprawy odzwierciedla również stopniowe zaangażowanie Serhija Żadana w kwestie genderowe, niezbyt często dostrzegane w jego wczesnych utworach. Znajdujemy tutaj wiele trafnych spostrzeżeń, podziwiamy fachowość w interpretowaniu tekstów literackich, ale najważniejsze to przekonujemy się, że teoria maskulinizmu rzeczywiście spowodowała nowe, interesujące spojrzenie na relacje bohaterów powieści i opowiadań ukraińskiego pisarza. Imponującym jest samo podejście badawcze traktujące przedmiot rozprawy nie jako stałą konstelację, lecz w jego dynamice rozwojowej, we właściwej ewolucji. Tak więc zdobywanie męskości jest postrzegane przez autora jako projekt otwarty w dziełach Serhija Żadana, względnie młodego pisarza o niebagatelnym, jeszcze niezrealizowanym w pełni potencjałem twórczym. Toteż słusznie Mateusz Świetlicki wnioskuje, iż przedmiotem jego uwagi badawczej nie jest konstatacja stanu rzeczy, tylko obserwacja pewnego procesu w rozwoju. Badacz śledzi zatem rozmaite doświadczenia męskości w powieściach charkowskiego prozaika. Recenzje naukowe Bibliotekarz Podlaski 363

364 Recenzje naukowe Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej W kolejnym, trzecim rozdziale omawianej książki scharakteryzowano obrazy kobiet występujące w utworach pisarza z Charkowa, a także naszkicowano pewne typy, co adekwatnie oddają preferencje i fobie autora Mezopotamii matki, podlotki, prostytutki, lesbijki. Zabieg ten o tyle interesujący, o ile jest w stanie wyeksponować ciemną stronę męskości, projektowaną przez bohaterów Serhija Żadana na słabą płeć. W ten sposób udaje się autorowi pokazać wieloznaczność sytuacji genderowej na Ukrainie: z jednej strony osiągającej w ostatnich latach właściwy przełom, lecz z innej strony nadal praktykującej bardzo konserwatywne zachowanie mężczyzn i mocne zatrzymanie się przy zużytych stereotypach dotyczących roli płci. Żadanowe bohaterki dobrze odzwierciedlają niedoskonały, na swój sposób okaleczony, świat wewnętrzny wielu postaci pisarza, uwypuklają przeżyte przez nich traumy wychowania. Jak trafnie zauważa Mateusz Świetlicki, takie traumy mają podwójne podłoże, posttotalitarne i globalizacyjne. Lektura recenzowanej książki skłania ku zastanowieniu się nad złożoną sytuacją genderową po upadku reżimu totalitarnego na Wschodzie Europy. Być może autor nie zawsze dostrzega, że bohaterowie Serhija Żadana są traktowani przez pisarza z dystansem, toteż sprzeczne mogą się wydawać próby utożsamienia ich wypowiedzi z opiniami autorskimi. Rzeczywiście, miasta ukraińskiego Wschodu, opisywane przez Żadana, to specyficzne enklawy traumatycznej pamięci. Przeżyły one depresję w związku z upadkiem ZSRR, a obecnie skupiły się na lokalnych problemach i przeżyciach, dbając przede wszystkim o zaspokojenie potrzeb codzienności. Pamięć kulturowa mieszkańców takich enklaw jest płytka i uboga. Szczytowe inspiracje niewątpliwie kojarzą się z sowiecką rzeczywistością, względnie stabilną, nawet jeśli zupełnie surową i niewyraźną. Właśnie dlatego ulega ona idealizacji w charakterystycznej dla bohaterów pisarza wizji przeszłości. Taka wizja kreślona przez Żadana w sposób kontrowersyjny i czasami szokujący, jak np. w niedawno ogłoszonej powieści Internat (ona nie została omówiona w książce, ponieważ opublikowana została dopiero po złożeniu pracy do druku), gdzie są obecne przerażające realia wojny w Donbasie. Nie ulega wątpliwości złożoność samego przedmiotu rozważań Mateusza Świetlickiego. Mimo to zostaje on zaprezentowany na łamach tej 364 Bibliotekarz Podlaski

365 Jarosław Poliszczuk, O męskości patriarchalnej i nowoczesnej książki w sposób klarowny i przekonujący. Autor wykazał pewną konsekwentność w posługiwaniu się wybranym przez niego językiem metodologicznym, trafnie unikając przy tym metodologicznego doktrynerstwa. Wyłapuje w utworach Żadana inne, poprzednio pominięte, akcenty, nader ważne dla zrozumienia istoty transformacji ustrojowej dokonującej się na Ukrainie w ostatnich latach. Czasem ma się wrażenie bagatelizowania kwestii artystycznej w omawianiu powieści i opowiadań pisarza, mechanicznego aplikowania metody do analizowanych utworów. Ale grzech ten chyba należy traktować jako nieuchronny skutek metody badawczej preferującej role płciowe i postawy maskulinistyczne, a nie zalety artystyczne badanych utworów. Reasumując należy stwierdzić, że książki Mateusza Świetlickiego zatytułowana Kiedy chłopcy zostają mężczyznami? Męskość jako projekt w prozie Serhija Żadana jest cenną i pożyteczną lekturą dla każdego, kogo interesuje literatura piękna i kto poszukuje w niej aktualnych relacji społecznych. Na Ukrainie dopiero niedawno ukazała się pierwsza monografia o twórczości Serhija Żadana autorstwa wybitnego krytyka i eseisty Iwana Dziuby (2017). Natomiast książka recenzowana stała się pierwszą pozycją wydawniczą poświęconą pisarstwu Żadana za granicą, czego warto pogratulować autorowi. Recenzje naukowe Bibliografia Świetlicki Mateusz, Kiedy chłopcy zostają mężczyznami? Męskość jako projekt w prozie Serhija Żadana, Wrocław 2016 Bibliotekarz Podlaski 365

366

367 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Sprawozdania Jarosław Ławski* Katedra Badań Filologicznych Wschód Zachód Uniwersytet w Białymstoku Międzynarodowa Konferencja Naukowa Między Odessą, Kijowem a Wilnem. Idee syjonistyczne w Europie środkowo-wschodniej. Twórcy literackie echa język, Białystok Tykocin 8-9 maja 2018 roku. Sprawozdanie Już tradycją stały się coroczne, białostockie spotkania badaczy problematyki żydowskiej odbywające się od siedmiu lat w ramach cyklu badawczego Żydzi wschodniej Polski na Uniwersytecie w Białymstoku i w Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku. Tegoroczne, siódme spotkanie poświęcone było rozwojowi idei syjonizmu nie tylko na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, lecz w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Temat Konferencji brzmiał więc: Między Odessą, Kijowem a Wilnem. Idee syjonistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej. Twórcy Literackie echa Język. Patronem sesji był Zeev Żabotyński ( ), żydowski dziennikarz, pisarz, bojownik, polityk rodem z Odessy. Imprezę zorganizowały: Katedra Badań Filologicznych Wschód Zachód z Wydziału Filologicznego UwB, Dział Naukowy Książnicy Podlaskiej im. Ł. Górnickiego, Muzeum w Tykocinie * Jarosław Ławski prof. zw. dr hab., kierownik Katedry Badań Filologicznych Wschód Zachód na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu w Białymstoku. Autor wielu książek, m.in. Mickiewicz Mit Historia. Studia (Białystok 2010); Miłosz: Kroniki istnienia. Sylwy (Białystok 2014). Edytor Horsztyńskiego J. Słowackiego w serii Biblioteki Narodowej oraz III-tomowych Pism rozproszonych Zygmunta Glogera. Członek Komitetu Nauk o Literaturze PAN; członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętności. 367

368 Sprawozdanie Jarosław Ławski, Sprawozdanie oraz Stowarzyszenie Naukowe Oikoumene. Komitet Naukowy i Komitet Organizacyjny sesji zaproponowały następujący zestaw zagadnień badawczych do podjęcia przez referentów: Zeev Żabotyński, życie, twórczość i działalność. Odessa jako środowisko żydowskie: tradycje literackie i intelektualne Żydów odeskich. Idee syjonistyczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej i w Europie Środkowo-Wschodniej. Literackie portrety syjonistów, przekształcenia idei syjonistycznej w literaturze polskiej i innych literaturach. Idee syjonizmu na Ukrainie. Białystok jako ośrodek myśli syjonistycznej. Język idei syjonistycznych i jego odbicie w publicystyce, prasie, sztuce. Obrady zainaugurowano 7 maja (poniedziałek) w Sali Audytoryjnej Książnicy Podlaskiej (ul. M. Skłodowskiej-Curie 14A) wystąpieniami prof. Jarosława Ławskiego oraz dyr. Jolanty Gadek. Przystąpiono następnie do części naukowej, w czasie której wysłuchano ośmiu referatów przedstawicieli nauki z Polski, USA, Ukrainy i Izraela. Obradom przewodniczyli dr Monika Szabłowska-Zaremba (KUL) i dr Łukasz Zabielski (Książnica Podlaska). Były to następujące wystąpienia: Philip E. Steele (Warszawa), Syjoniści chrześcijańscy i ich wpływy w Europie Środkowo-Wschodniej w latach ; Prof. Lucyna Aleksandrowicz-Pędich (SWPS, Warszawa), Wielokulturowa Odessa w powieści Żabotyńskiego Piatero [Pięcioro]; Dr Anna Jeziorkowska-Polakowska (KUL, Lublin), Syjonizm jako źródło żydowskich organizacji młodzieżowych w II Rzeczypospolitej; Dr Daria Boniecka-Stępień (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), Achad Ha-Am, Odessa i centrum duchowe judaizmu Aszer Cwi Gincberg ( ); Dr Małgorzata Frąckiewicz (Uniwersytet w Białymstoku), Miłośnicy Syjonu w Księdze pamięci łomżyńskiej gminy żydowskiej: sylwetki i idee; Elena Tartakovsky (Tel-Awiw, Izrael), Выходцы из Белостока в истории Габимы: Наум Цемах и другие (Mieszkańcy Białegostoku w historii Habimy: Nahum Zemach i inni); 368 Bibliotekarz Podlaski

369 Jarosław Ławski, Sprawozdanie Sprawozdanie Inauguracja Konferencji (stoją od lewej: dyrektor Jolanta Gadek i prof. Jarosław Ławski) Prof. Rachel Feldhay Brenner (University of Wisconsin-Madison), O pograniczu: kryzys tożsamości Palestyńczyków w Państwie Syjonistycznym. Twórczość Emila Habibi; Dr Olga Ciwkacz (Iwano-Frankivsk, Ukraina), Kijowski żydowski, rosyjskojęzyczny Almanach Egupec : dialog kultur. Po przerwie obiadowej obrady były kontynuowane pod przewodnictwem dr Olgi Ciwkacz i mgr Anny Lebet-Minakowskiej, aż do uroczystej kolacji w Galerii Parter Książnicy Podlaskiej. W sesji popołudniowej wystąpili: Dr hab. Anna Janicka, prof. UwB (Białystok), >Kim był ten człowiek?< (Ew. św. Jana, V, w. 12). Rzecz o Januszu Korczaku Tamary Karren; Mgr Małgorzata Sylwestrzak (Białystok), Marka Girszyna gry z kliszami. Mały człowiek obcy Żyd; Dr Michał Siedlecki (Książnica Podlaska. Dział Naukowy), Między komunizmem a syjonizmem. O wspomnieniach Juliana Stryjkowskiego; Bibliotekarz Podlaski 369

370 Sprawozdanie Jarosław Ławski, Sprawozdanie Pierwszy dzień Konferencji obrady plenarne. Z tyłu od lewej: prof. Leonarda Dacewicz (UwB), dr Krzysztof Korotkich (UwB), prof. Jerzy Nikitorowicz (UwB), mgr Anna Lebet-Minakowska ( Muzeum Narodowe w Krakowie ), mgr Ewelina Feldman-Kołodziejuk (UwB), prof. Rachel Feldhay Brenner (University of Wisconsin-Madison), prof. Lucyna Aleksandrowicz-Pędich (SWPS, Warszawa), prof. Anna Janicka (UwB) Mgr Ewelina Feldman-Kołodziejuk (Uniwersytet w Białymstoku), Marząc o Izraelu analiza wątku syjonistycznego w Królu Szczepana Twardocha; Mgr Joanna Wildowicz (Uniwersytet w Białymstoku), Żydowski Białystok emigracja, filantropia, restauracja; Mgr Stefan Kubiak (Uniwersytet w Białymstoku) Diasporyzm jako przewrotne przeciwieństwo syjonizmu w powieści Philipa Rotha Operacja Shylock ; Następny dzień obrad zaplanowano w Synagodze w Tykocinie, do której uczeni udali się busem. O 9.30 w Tykocinie w Synagodze powitał gości dyrektor Muzeum w Tykocinie (Oddziału Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) pan Jan Maciejewski. Obecny był również dyrektor Andrzej Lechowski, kierujący całym Muzeum Podlaskim, a także dr Barbara Rogalewska (IPN Białystok). Obradom przewodniczyli dr Anna Jeziorkowska-Polakowska (KUL) oraz prof. Jarosław Ławski (UwB). Wysłuchano następujących referatów: 370 Bibliotekarz Podlaski

371 Jarosław Ławski, Sprawozdanie Dr hab. Dariusz K. Sikorski, prof. UG (Uniwersytet Gdański), Bohaterowie legioniści Żydzi. Wokół pism Żabotyńskiego; Mgr Anna Lebet-Minakowska (Muzeum Narodowe w Krakowie), Wachtla artystyczne wypowiedzi językiem idei syjonistycznych na przykładzie jego prac ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie; Dr Monika Szabłowska-Zaremba (KUL, Lublin), Portret Zeeva Żabotyńskiego w polsko-żydowskiej prasie w latach ; Dr Artur Malinowski (Odeski Narodowy Uniwersytet im. Ilii Miecznikowa), Еврей-фактор как образ Иного: социально-антропологическая идентификация в литературе (Żyd-faktor jako obraz Innego: społecznoantropologiczna identyfikacja literacka); Dr hab. Daniel Kalinowski, prof. AP (Akademia Pomorska w Słupsku), W Polsce czy w Ziemi Świętej? Wilhelm Feldman a syjonizm; Dr Jan Miklas-Frankowski (Uniwersytet Gdański), To syjonistyczne wychowanie dało mi siłę.... Idee syjonistyczne w My z Jedwabnego Anny Bikont. Szczególny kontekst dla obrad naukowców z Polski, Ukrainy, Izraela i USA stanowiła wizyta w Synagodze grupy młodzieży z Izraela. Po wysłuchaniu referatów pracownik Muzeum zaprosił uczestników Konferencji do zwiedzania Tykocina, poszukiwania śladów kultury żydowskiej w tym miasteczku. Pomimo upału, Goście odbyli kilkugodzinną wędrówkę po miejscach, o których nie zawsze wspominają przewodniki. Konferencję zakończył obiad w tykocińskich restauracjach. Jak co roku, jej uczestnicy otrzymali tom zawierający materiały z sesji ubiegłorocznej, zatytułowany tym razem Żydzi wschodniej Polski, Seria VI: Żydzi białostoccy: od początków do 1939 roku, red. Jarosław Ławski, Kamil K. Pilichiewicz, Anna Wydrycka, Białystok 2018, ss Tegoroczna Konferencja upamiętniła się udziałem gości zagranicznych, losami związanych z Polską i kulturą polską: pani prof. Rachel Brenner (USA), pana Philipa E. Steele a (Amerykanin z Idaho mieszkający na stałe w Polsce), pani Eleny Tartakowsky, badaczki dziejów Habimy z Tel-Awiwu (Izrael), pani dr Olgi Ciwkacz, utrwalającej ślady żydowsko-polskiej przeszłości w dawnym Stanisławowie (Iwano-Frankivsk na Ukrainie), dr Artura Malinowskiego, badacza rusycysty z Odessy. Sprawozdanie Bibliotekarz Podlaski 371

372 Jarosław Ławski, Sprawozdanie Pierwszy dzień Konferencji obrady plenarne. Przemawia: dr Anna Jeziorkowska-Polakowska (KUL, Lublin); prowadzenie obrad: dr Monika Szabłowska-Zaremba (KUL, Lublin) i dr Łukasz Zabielski (Książnica Podlaska) VII Konferencja Żydzi wschodniej Polski pierwsza, która nie powiązana była czasowo i organizacyjnie z Festiwalem Kultury Żydowskiej Zachor Kolor i Dźwięk upłynęła w serdecznej atmosferze, wolnej od wszelkich akcentów politycznych, ideowych i ideologicznych sporów (przywoływano je tylko anegdotycznie). VIII Konferencja zaplanowana została w 2019 roku. Wtedy też ukaże się tom z sesji poświęconej dziejom idei syjonistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej. 372 Bibliotekarz Podlaski

373 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Sprawozdania Anna Alsztyniuk * Katedra Filologii Białoruskiej, Uniwersytet w Białymstoku Międzynarodowa Konferencja Naukowa Literatura białoruska w Polsce wczoraj i dziś, Białystok r. Sprawozdanie Sześćdziesiąt lat temu, dokładnie 8 czerwca 1958 r., w Białymstoku z inicjatywy redaktora białoruskiego tygodnika społeczno-kulturalnego Niwa Jerzego Wołkowyckiego powołano do życia Białoruskie Stowarzyszenie Literackie (nazwę Białowieża otrzymało w 1962 r.). Na pierwszym zjeździe byli Jasza Bursz (właśc. Jan Aniserowicz), Włodzimierz Hajduk, Piotr Łastówka, Marian Pieciukiewicz, Wincenty Skłubowski, Jan Czykwin, Dymitr Szatyłowicz, Wiktor Szwed, Sokrat Janowicz i inni. Od samego początku swego istnienia Stowarzyszenie gromadzi przedstawicieli różnych pokoleń, pisarzy i poetów z dorobkiem twórczym i debiutantów, w tym uczniów szkół średnich i studentów. W dniach maja 2018 r. w Białymstoku odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa pt. Literatura białoruska w Polsce wczoraj i dziś, w ramach której odznaczono Jubileusz 60-lecia BSL Białowieża. Jej organizatorami były Katedra Filologii Białoruskiej i Kаtedra Badań Filologicznych Wschód Zachód Uniwersytetu w Białymstoku, * Anna Alsztyniuk dr, literaturoznawca, asystent w Katedrze Filologii Białoruskiej w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania badawcze: literatura białoruska XX wieku, najnowsza literatura białoruska, problem autobiografizmu. Ostatnio wydała monografię Prablema aǔtabìâgrafìzmu ǔ tvorčascì Ânkì Brylâ (Białystok 2017). 373

374 Sprawozdanie Anna Alsztyniuk, Sprawozdanie BSL Białowieża oraz Biblioteka Naukowa Grodzieńskiego Uniwersytetu Państwowego im. J. Kupały. Organizatorzy zaproponowali następujące zagadnienia do dyskusji: Literacko-estetyczne poszukiwania pisarzy białoruskich Polski; Estetyzacja i mitologizacja małej ojczyzny; Narodowy wektor twórczości Białowieżan ; Polsko-białoruskie związki oraz kontakty typologiczne; Twórczość Białowieżan w kontekście białoruskiego procesu literackiego; Białoruska literatura Polski oraz literatura białoruskiej emigracji; Twórczość Białowieżan jako przedmiot badań literaturoznawczych. Problematyka konferencji spotkała się z zainteresowaniem literaturoznawców z różnych ośrodków naukowych Polski, Białorusi, Rosji i Anglii, a także publiczności, w tym licznie przybyłych studentów Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Konferencję w imieniu organizatorów otworzyła dr hab. prof. UwB Halina Twaranowicz, kierownik Katedry Filologii Białoruskiej oraz członek BSL Białowieża. Życzenia Jubilatom złożyli m. in. prodziekan Wydziału Filologicznego UwB dr Robert Szymula, Dyrektor Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego Anatol Wap, Pełnomocnik Wojewody Podlaskiego do spraw mniejszości narodowych i etnicznych Wojciech Przygoński, Radca ds. politycznych Ambasady Republiki Białoruś w Rzeczypospolitej Polskiej Yury Kulabukhau, Konsul Generalny Republiki Białoruś w Białymstoku Alla Fedorova, prof. dr hab. Swietłana Musijenko z Grodzieńskiego Uniwersytetu Państwowego im. Janki Kupały, dyrektor Biblioteki Naukowej Grodzieńskiego Uniwersytetu Państwowego im. J. Kupały mgr Mikołaj Hryńko, prezes Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Polsce Jan Syczewski, przedstawiciele szkół z dodatkową nauką języka białoruskiego. Następnie odczytano listy gratulacyjne m. in. od Prof. Beaty Siwek (KUL), burmistrza Bielska Podlaskiego Jarosława Borowskiego. Na zakończenie części oficjalnej w imieniu kolegów pisarzy i własnym prezes BSL Białowieża prof. Jan Czykwin podziękował badaczom za wieloletnie studia nad twórczością Białowieżan. Następnie 374 Bibliotekarz Podlaski

375 Anna Alsztyniuk, Sprawozdanie Sprawozdanie Uczestnicy Konferencji. Fotografia na tle Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku z częścią artystyczną przed uczestnikami konferencji i gośćmi wystąpili studenci Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej oraz uczniowie Niepublicznej Szkoły im. Cyryla i Metodego w Białymstoku. Po uroczystej inauguracji spotkania prof. Ludmiła Sińkowa i prof. Arnolod McMillin rozpoczęli obrady plenarne. Wysłuchano referatów: prof. Ludmiły Sińkowej (Białoruski Uniwersytet Państwowy) Пафас творчасці белавежцаў у сітуацыі беларуска-польскага памежжа, dr Andżeli Mielnikawej (Homelski Uniwersytet Państwowy im. Franciszka Skaryny) Нацыянальныя мастацкія архетыпы ў творчасці Bibliotekarz Podlaski 375

376 Sprawozdanie Anna Alsztyniuk, Sprawozdanie Uczestnicy Konferencji. Pierwszy dzień obrad белавежцаў, prof. Arnolda McMillina (University College London) Меланхалічная муза Яна Чыквіна, dr Iryny Barouskiej (Homelski Uniwersytet Państwowy im. Franciszka Skaryny) Фальклор і станаўленне творчай індывідуальнасці Алеся Барскага, dr Aleny Michalewicz (Białoruski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. Tanka) Гутарковыя сінтаксічныя канструкцыі ў паэтычнай спадчыне Максіма Танка і творчасці Віктара Шведа oraz dr Aksany Danilczyk (Związek Pisarzy Białoruskich) Традыцыі заходнебеларускай паэзіі і творчасць Надзеі Артымовіч. Organizatorzy przewidzieli pracę w jednej sekcji, uczestnicy konferencji, jak również sami Białowieżanie, mieli możliwość wysłuchania wszystkich referatów. Po przerwie obiadowej wystąpili m. in. dr Katarzyna Sawicka-Mierzyńska (UwB) Twórczość Miry Łukszy o poetyckim zamieszkiwaniu miasta, prof. dr hab. Halina Tyczko (Białoruski Uniwersytet Państwowy) Архетып дому як увасабленне вобразу айчыны ў творчасці Яна Чыквіна, dr Iryna Szmatkowa (Białoruski Państwowy Uniwersytet 376 Bibliotekarz Podlaski

377 Anna Alsztyniuk, Sprawozdanie Ekonomiczny) Воблака душы з улады тлуму...» духоўныя пошукі ў паэзіі Ніны Мацяш і Галіны Тварановіч, dr Ała Pietruszkiewicz (Grodno) Фларыстычныя матывы жаночай паэзіі Белавежы. W programie konferencji znalazły się prezentacje dwóch najnowszych wydań BSL Białowieża zbioru artykułów naukowych grodzieńskiej badaczki Ały Pietruszkiewicz pt. Białowieża. Postacie. Utwory. Bohaterowie oraz pierwszej książki prozy Jana Czykwina pt. Trójskrzydłe ptaki. Były to odpowiednio sto piąta i sto szósta pozycja w serii БІБЛІЯТЭКА Беларускага літаратурнага аб яднання БЕЛАВЕЖА. Następnie uczestnicy konferencji wzięli udział w spotkaniu z Białowieżanami : Janem Czykwinem, Mirą Łukszą, ks. Andrzejem Bierezowcem, Haliną Twaranowicz, Żenią Maryniuk, Jurkam Bajeną, Jurkam Bujniukom, Justyną Korolko. Kontakt z pisarzami i poetami, rozmowy z nimi, możliwość wysłuchania utworów w interpretacji ich autorów spotkały się z ciepłym przyjęciem zgromadzonych. Drugi dzień konferencji to ciąg dalszy ciekawych wystąpień prelegentów. O twórczości Białowieżan w ujęciu ogólnym mówili: dr hab. prof. UwB Halina Twaranowicz (UwB) Да праблемы нацыянальнага аптымізму і песімізму ў творчасці белавежцаў, dr Inesa Krysztop (Baranowicki Uniwersytet Państwowy) Тэма лёсу ў зборніку Букет Белавежжа, mgr Dzianis (Białoruski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. Tanka) Экзістэнцыяльная праблема выбару ў творчасці беларускіх пісьменнікаў Польшчы i inni. Analizie twórczości poety i profesora akademickiego Jana Czykwina swoje referaty poświęcili m. in. dr Ała Bradzichina (Homelski Uniwersytet Państwowy im. Franciszka Skaryny) Асноўныя вектары мастацкага пошуку Яна Чыквіна ў ХХІ стагоддзі i mgr Iryna Chorsun (Homelski Uniwersytet Państwowy im. Franciszka Skaryny) Філасофская паэзія Яна Чыквіна. W ujęciu komparatystycznym na poezję J. Czykwina spojrzeli dr Joanna Dziedzic (UwB) День пережит и слава Богу!» reminiscencje tiutczewowskie w poezji Jana Czykwina, dr Siergiej Minskiewicz (Narodowa Akademia Nauk Białorusi) Крымскія санеты Адама Міцкевіча і вянок санетаў Святая студня Яна Чыквіна: версіфікацыя, інтэртэкстуальнасць, Prof. dr hab. Tamara Tarasawa (Białoruski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. Tanka) w refe- Sprawozdanie Bibliotekarz Podlaski 377

378 Sprawozdanie Anna Alsztyniuk, Sprawozdanie racie... І вены перарваныя злучыць : роздум над кнігай Яна Чыквіна Далёкія і блізкія. Беларускія пісьменнікі замежжа skoncentrowała się natomiast na dorobku literaturoznawczym J. Czykwina. Twórczość Sokrata Janowicza była przedmiotem analiz dra Igora Szaładonaua (Narodowa Akademia Nauk Białorusi) Экзістэнцыльны псіхалагізм аповесцей Сакрата Яновіча Самасей і Віктара Казько Час збіраць косці, prof. dr hab. Wandy Barouki (Witebski Uniwersytet Państwowy im. P. Maszeraua) Аповесць Самасей Сакрата Яновіча і малая проза Міхася Стральцова: апавядальніцкія стратэгіі, prof. dr hab. Alesia Makarewicza (Mohylewski Uniwersytet Państwowy im. A. Kulaszoua) Асаблівасці мастацкага свету кнігі Сакрата Яновіча Доўгая смерць Крынак, dr Anny Sakowicz (UwB) Беларускае асяроддзе ў мемуарыстыцы Сакрата Яновіча. Twórczości Miry Łukszy swoje wystąpienia poświęcili m. in. dr hab. Alena Białaja (Baranowicki Uniwersytet Państwowy) Мастацкая канцэпцыя асобы ў прозе Міры Лукшы, dr Taciana Ficner (Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Францыска Скарыны) Бабскія гісторыі Міры Лукшы: гендэрны аспект, mgr Elena Tarasowa (Białoruski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. Tanka) Эстетизация малой родины в произведениях Миры Лукши и Говарда Филлипса Лавкрафта. Twórczość Nadziei Artymowicz była przedmiotem rozważań w wystąpieniu dr Taciany Alaszkiewicz (Grodzieński Uniwersytet Państwowy im. J. Kupały) Надзея Артымовіч і Алесь Разанаў: вопыт творчага дыялогу. Na twórczości starszego pokolenia «Białowieżan» skoncentrowały się natomiast dr Anna Alsztyniuk (UwB) Аўтабіяграфізм у творчасці Васіля Петручука i mgr Lubou Głazman (Witebski Uniwersytet Państwowy im. P. Maszeraua) Асэнсаванне мінулага ў прозе Максіма Гарэцкага і Мікалая Гайдука. Nie sposób nie wspomnieć o wystąpieniach prof. dr hab. Siargieja Kowalowa (UMCS) Галіна Тварановіч як даследчык і папулярызатар беларускай літаратуры ў Польшчы, dr Maryny Lebiediewaj (Białoruski Uniwersytet Państwowy) Творчасць белавежцаў у сучасным мастацкадакументальным дыскурсе (па матэрыялах кніг Галіны Тварановіч), które poświęcone były badaniom literaturoznawczym kierownika Katedry Filologii Białoruskiej dr hab. prof. UwB Haliny Twaranowicz. 378 Bibliotekarz Podlaski

379 Anna Alsztyniuk, Sprawozdanie Zainteresowania badawcze uczestników konferencji koncentrowały się nie tylko na twórczości Białowieżan, ale również na poprzednich epokach, poprzedzających pojawienie się białoruskiego literackiego ruchu przede wszystkim na Białostocczyźnie. Niewątpliwie konferencję wzbogaciły wystąpienia prof. Jurija Łabyncewa (Rosyjska Akademia Nauk) Не проходящие споры о Франциске Скорине, включая «беловежские», и необходимость подготовки новейшей библиографии работ о нем, prof. Żanny Niekraszewicz-Karotkaj (Białoruski Uniwersytet Państwowy) Рэнесансная сядзіба Муз у Заблудаве: педагагічная і творчая дзейнасць Іагана Мюліуса пад патранатам Грыгорыя Хадкевіча, dr Łarysy Szczawinskiej (Rosyjska Akademia Nauk) Мельніцкі ўраджэнец Мікалай Крэйдзіч беларускі праваслаўны святар і паэт, dr Uładzimira Karotkaha (Białoruski Uniwersytet Państwowy) Унікальны помнік эпісталярнай спадчыны: супрасльскае выданне «Obrony wiary S. Katolickiey Hipacyusz Pociey» 1768 г. Wszystkie wygłoszone referaty stanowiły inspirację dla ożywionych formalnych i kuluarowych dyskusji. Obrady konferencyjne oraz imprezy im towarzyszące w zgodnej opinii jej uczestników, organizatorów i publiczności zostały uznane za naukowy i organizacyjny sukces. Materiały sesji będą opublikowane w punktowanym czasopiśmie Białorutenistyka Białostocka, dziesiąty numer której poświęcony zostanie 60-leciu BSL Białowieża. Sprawozdanie Bibliotekarz Podlaski 379

380

381 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/2 (XXXIX) ISSN (druk) ISSN (online) Sprawozdania Małgorzata Burzka-Janik* Uniwersytet Opolski Ogólnopolska Konferencja Naukowa Literackie podróże do wnętrza Ziemi. Wizje idee symbole. Sprawozdanie Podróże do wnętrza ku centrum własnej świadomości, tożsamości, historii, tradycji, narodowości odkryli i uprzywilejowali jako temat literacki romantycy. Idąc ich tropem, organizatorzy konferencji Literackie podróże do wnętrza Ziemi. Wizje idee symbole, która miała miejsce w Pałacu w Rybnej oraz Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach w dniach 6-7 kwietnia 2018 roku, postanowili przyjrzeć się raz jeszcze podróżom w głąb. Zdecydowano, że namysł nad takim zagadnieniem badawczym powinien mieć miejsce w przestrzeni, w której podejmowano autentyczne wyprawy do wnętrza Ziemi. Górny Śląsk, a na jego mapie Tarnowskie Góry miasto Gwarków, górników fedrujących pod ziemią srebrnonośny kruszec uznano za miejsce, do którego warto zaprosić badaczy z polskich ośrodków akademickich, chcących podjąć namysł nad tym ciekawym, a wciąż niedostatecznie spenetrowanym problemem badawczym. Konferencja została zorganizowana dzięki współpracy kilku ośrodków badawczych i kulturalnych Katedry Historii Literatury, Kompa- * Małgorzata Burzka-Janik dr, adiunkt na Uniwersytecie Opolskim; Prezes Towarzystwa im. Adama Mickiewicza Oddział w Opolu. Opublikowała książki pod tytułem: W poszukiwaniu centrum. Dom i bezdomność w życiu i twórczości Adama Mickiewicza (Opole 2009) oraz Tyle naraz świata.... Szkice o poezji Wisławy Szymborskiej (Opole 2012). Swoje teksty publikowała m.in. w Kwartalniku Opolskim, Wieku XIX, LiteRacjach.. 381

382 Sprawozdanie Małgorzata Burzka-Janik, Sprawozdanie Uczestnicy Konferencji. Drugi dzień obrad Stoją od prawej: prof. Zbigniew Kaźmierczyk (UG, Gdańsk), dr Teresa Rączka-Jeziorska (IBL PAN), dyrektor Jolanta Gadek (KP, Białystok), prof. Dariusz Rott (UŚ, Katowice), prof. Gabriela Matuszek-Stec (UJ, Kraków), dwie Uczestniczki Konferencji z Uniwersytetu Śląskiego, dr Renata Gadamska-Serafin (UJ, Kraków), dr Łukasz Zabielski (KP, Białystok) ratystyki i Antropologii Literackiej Uniwersytetu Opolskiego, Katedry Badań Filologicznych Wschód-Zachód Uniwersytetu w Białymstoku, Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku, Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza: Oddziały w Opolu i Katowicach oraz Stowarzyszeniu Miłośników Ziemi Tarnogórskiej i Pałacu w Rybnej. Komitetowi organizacyjnemu konferencji przewodniczyli dr Małgorzata Burzka-Janik (Uniwersytet Opolski) i Jej pomysłodawca prof. dr. hab. Jarosław Ławski (Uniwersytet w Białymstoku), których wspierali organizacyjnie: Prof. dr hab. Marek Piechota (Uniwersytet Śląski), dr Elżbieta Łucka-Zając sekretarz (Uniwersytet Opolski), dr Maryla Rowińska-Szczepaniak (Uniwersytet Opolski), dr Łukasz Zabielski sekretarz (Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego) oraz Pani dyrektor Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego Jolanta Gadek i dyrektor Pałacu w Rybnej Adam Morawiec. Z kolei merytorycznej stronie Konferencji patronował Komitet Naukowy w składzie: prof. dr hab. Irena Jokiel (Uniwersytet Opolski), prof. 382 Bibliotekarz Podlaski

383 Małgorzata Burzka-Janik, Sprawozdanie sen. Halina Krukowska (Uniwersytet w Białymstoku), prof. dr hab. Aneta Mazur (Uniwersytet Opolski), prof. dr hab. Michał Masłowski (Université Paris Sorbonne), prof. dr hab. Wiesław Olkusz (Uniwersytet Opolski), Mirosław Lenart, prof. dr hab. Marek Stanisz, prof. UR (Uniwersytet Rzeszowski), dr hab. Sabina Brzozowska-Dybizbańska, prof. UO (Uniwersytet Opolski), dr hab. Marek Dybizbański, prof. UO (Uniwersytet Opolski), dr hab. Ewa Hoffmann-Piotrowska (Uniwersytet Warszawski), dr hab. Anna Janicka, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku), dr hab. Zbigniew Kaźmierczyk, prof UG (Uniwersytet Gdański), dr hab. Danuta Kowalewska, prof. UMK (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), dr hab. Olaf Krysowski (Uniwersytet Warszawski), dr hab. Bernadetta Puchalska-Dąbrowska, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku). W trakcie dwudniowych obrad znawcy literatury pochylili się m.in. nad takimi zagadnieniami, jak: Literackie obrazy podróży w głąb do źródeł do centrum do wnętrza Ziemi. Jaskinia, kopalnia, szczelina, uskok, klif, wnętrze góry i inne odsłonięcia wnętrza Ziemi jako tematy literackie. Geologia, geognozja i inne nauki o Ziemi a literatura i sztuka. Turystyka i podróżopisarstwo industrialne jako obraz wieku, czasu, obyczaju. Przemiany obrazu wnętrza Ziemi od Oświecenia przez romantyzm aż po współczesność. Inspiracje niemieckiej filozofii i literatury romantycznej w kulturach słowiańskich i ich odkrywaniu wnętrza Ziemi. Stanisław Staszic, Wincenty Pol, Zygmunt Gloger o Ziemi i jej wnętrzu. Juliusz Verne jako inspirator i eksplorator tematu podróży do wnętrza Ziemi. Kreacje świata wnętrza Ziemi jako przestrzeni: symbolicznej, demonicznej, szczególnych wartości. Podróżnik, wędrowiec, turysta, pielgrzym do wnętrza Ziemi jako bohater literacki. Sprawozdanie Bibliotekarz Podlaski 383

384 Sprawozdanie Małgorzata Burzka-Janik, Sprawozdanie Wnętrze Ziemi w sztuce dawnej i współczesnej. Podróż do wnętrza Ziemi jako metafora kulturowa i literacka. Wnętrze Ziemia a prehistoria i historia człowieka. Regionalistyczny wymiar refleksji o podróżach do wnętrza Ziemi. Miejscem obrad pierwszego dnia konferencji był zabytkowy Pałac w Rybnej. Na inauguracyjne obrady plenarne w jego sali koncertowobalowej przybyłych gości zaprosili jego główni organizatorzy, prezentując ideę i cel przedsięwzięcia: dr M. Burzka-Janik, prof. J. Ławski, prof. M. Piechota oraz dyrektor Jolanta Gadek. Otwierające konferencję, niezwykle ciekawe referaty wygłosili: dr hab. Magdalena Kempna-Pieniążek (Uniwersytet Śląski), W stronę środka. Filmowe adaptacje powieści Podróż do wnętrza Ziemi Juliusza Verne a, dr hab. Andrzej Borkowski (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach), Konterfekt górnika i hutnika w literaturze dawnej, prof. Marek Piechota (Uniwersytet Śląski), Zstąpmy do głębi. Podziemia Mickiewicza oraz dr hab. Zbigniew Kaźmierczyk, prof. UG (Uniwersytet Gdański), Głębia i wnętrze ziemi w antropologii Conrada. Obrady popołudniowe toczyły się w dwóch równoległych sekcjach w sali balowo-koncertowej oraz w sali klubowej Pałacu. Mogliśmy wówczas wysłuchać poruszających szerokie spektrum problematyki podróży do głębi: wystąpień prof. Elżbiety Dutki (Uniwersytet Śląski), Zanurzaliśmy się w ciemność. Speleologiczne wątki w twórczości Michała Jagiełły, prof. Jarosława Ławskiego (Uniwersytet w Białymstoku), Zygmunta Glogera wyprawy w głębiny Ziemi, prof. Henryka Gradkowskiego (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu), W poszukiwaniu głębi wiersze rzymskie Mickiewicza; dr hab. Anny Janickiej, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku), Pozytywistyczne spojrzenie w głąb Ziemi, dr. Łukasza Zabielskiego (Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku), Podróż do wnętrza. O Myślach nocnych Edwarda Younga; dr. Marka Szladowskiego, Między Wschodem a Zachodem o podróżach cywilizacyjnych Zenona Fisza, dr Marii Janoszki (Uniwersytet Śląski), Między demonizmem a symboliką wolnomularską: podziemne struktury przestrzenne w Rękopisie znalezionym w Saragossie Jana Potockiego, dr Magdaleny Piotrowskiej-Grot (Uniwersytet Śląski) Piekła (po)nowoczesności symbolika pod- 384 Bibliotekarz Podlaski

385 Małgorzata Burzka-Janik, Sprawozdanie Sprawozdanie Pałac w Rybnej, Tarnowskie Góry ziemia w literaturze współczesnej, dr Lidii Romaniszyn-Ziomek (Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej), W ciemnej jaskini trumien. Wędrówka po podziemiach w utworach Słowackiego, dr Renaty Gadamskiej- Serafin (Uniwersytet Jagielloński), Fascynacje geologiczne Jana Potockiego lub Jaskinie, parowy, wulkany i skarby kopalnego świata w pismach polskich zesłańców na Kaukaz, dr Małgorzaty Burzki-Janik (Uniwersytet Opolski), Mickiewiczowska strefa głębi, mgr Dominiki Szymanek (Uniwersytet Śląski), Industrialne podróże Cypriana Norwida, mgr Anity Jasińskiej (Uniwersytet Śląski), Podróż w głąb historii. Geologia pamięci, mgr Aleksandry Niemczyńskiej (Uniwersytet Śląski), Tam, gdzie grotołaz staje się autorem. Podróżnicze, naukowe i literackie opisy zejścia do wnętrza ziemi, mgr Magdaleny Baraniak (Uniwersytet Warszawski), Goci na Wezuwiuszu Witkacego wyprawy do wnętrza Ziemi. Tak bogaty naukowo i napięty program pierwszego dnia konferencji dopełniły burzliwe dyskusje, a po obradach uroczysta kolacja w sali restauracyjnej Pałacu oraz wieczorny koncert muzyki kameralnej zatytułowany: Neobarokowe inspiracje podróż wgłąb historii, odbywający Bibliotekarz Podlaski 385