«НАШ КАСЦЮШКА СЛАЎНЫ!»

Transkrypt

1 Анатоль Трафімчык «НАШ КАСЦЮШКА СЛАЎНЫ!» Гістарычная постаць Тадэвуша Касцюшкі ў беларускай літаратуры Мінск Выдавец А. М. Янушкевіч 2017

2 УДК ББК 83.3(4Беи) Т65 Навуковыя рэдактары: кандыдат гістарычных навук, старшыня ГА «Брэсцкае міжраённае грамадскае гісторыка-культурнае аб яднанне імя Т. Касцюшкі» Леанід Міхайлавіч Несцярчук, доктар, старшыня Польскай Касцюшкаўскай фундацыі Лешэк Марэк Кшэсьняк Рэцэнзенты: доктар філалагічных навук Арсень Сяргеевіч Ліс, доктар габілітаваны, прафесар Алег Латышонак, доктар Ян Пракапюк Кніга выдадзена пры падтрымцы Польскага інстытута ў Мінску Т65 Трафімчык, А. В. «Наш Касцюшка слаўны!» : гістарычная постаць Та дэ - вуша Касцюшкі ў беларускай літаратуры / Анатоль Тра - фімчык. Мінск : А. М. Януш ке віч, с. : іл. ISBN Першае комплекснае даследаванне мастацкага вобраза ў беларускай літаратурнай традыцыі лідара вызвольнага паўстання 1794 г. у Рэчы Паспалітай, героя барацьбы за незалежнасць англійскіх калоній у Паў ночнай Аме рыцы Андрэя Тадэвуша Банавентуры Касцюш кі. Увагай даследчыка ахоплены ўвесь вядомы корпус беларускіх літаратурна-мастацкіх тэкс таў, прысвечаных Касцюшку. Кніга разлічана як на спецыялістаў філолагаў, гісторыкаў, краязнаўцаў, так і на самае шырокае кола чытачоў. УДК ББК 83.3(4Беи) ISBN Трафімчык А. В., 2017 Афармленне. Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017

3 Калі народы злучацца ў адно, адкінуць шаблі і пададуць адзін аднаму рукі вечнага міру і тады яны не забудуць аб народзе, які спарадзіў аднаго з найвялікшых герояў свету Касцюшку. Стэфан Жэромскі Жыве Беларусь! Люд Касцюшкаў падданым не будзе! Ірына Багдановіч Aczyniali to byli mużyki, uhledzieli szto kiepsko, daj dawaj buntowaci sia pad Kaściuszkaju; a Kaściuszko to każe: kali mużyki choczuć uże sami baranici swaju ziemlu tak niechaj że nie służać pańszczyny, da i nie płaciać u kaznu abroku za ziemlu. Ot heto tak sprawiedliwość! No sztoż kali Maskal spyniu Manichwest Kaściuszki kab nie pabuntować usich mużykou. Dla taho to i pabili Maskale Kaściuszku, bo kab mużyki usie razom byli zbuntowali sia i uchapili za sakiery, naży i kosy, takby Maskal musieuby prapaści bez poustania i my na wiek wiekou uże byliby wolnyje. Jaśko haspadar z pad Wilni. Mużyckaja prauda, 2 Хочаце быць свабоднымі? Дык будзьце імі! Якуб Ясінскі Літва! Землякі і суайчыннікі мае! На вашай нарадзіўся зямлі і ў запале праведным для маёй Бацькаўшчыны адгукаецца ўва мне найасаблівейшая прывязанасць да тых, спаміж каго распачаў я жыццё. Тадэвуш Касцюшка

4

5 Дачушцы Яніне УСТУП Легендарная постаць Тадэвуша Касцюшкі ў беларускай і, па вядомых прычынах, замежнай гістарыяграфіі (зразумела, Поль шча тут па-за канкурэнцыяй) прадстаўлена дастаткова пад рабязна: асветлены найперш яго грамадска-палітычная дзей насць, якая мела глабальныя маштабы, стасункі з сябрамі і роднымі, не забыта і каханне. Такая цікавасць з яўляецца на туральнай. Тадэвуш Касцюшка даўно зацвердзіўся як падставовы герой айчыннай гісторыі ў адным шэрагу з такімі асобамі, як Вітаўт, Канстанцін Астрожскі, Кастусь Каліноўскі... Аб ём айчыннай гістарыяграфіі на тэму падзей 1794 г. ад невялікіх артыкулаў да грунтоўных прац прыкметны. Дастаткова ўспомніць агромністы аб ём працы, выкананы не так даўно Яўгенам Анішчанкам 1. Хаця да часу суверэннасці Бе ларусі інфармацыі было мінімум. Так, у аўтарытэтным для са вецкіх часоў пяцітомным выданні гісторыі Беларусі з удзелам сумна вядомага Лаўрэнція Абэцэдарскага Касцюшка згадваецца адно двойчы: 1) як «выдатны польскі патрыёт» беларускага паходжання, 2) мімаходзь паведамляецца пра падаўленне паўстання пад яго кіраўніцтвам 2, быццам бы і барацьбы там сур ёзнай не было, як і яе наступстваў для ўсёй Еўро пы. Аднак ужо сёння можна казаць пра існаванне пэўнага беларускага гістарыяграфічнага дыскурсу вакол Касцюшкавай постаці, што стаяла ў цэнтры лёсавырашальных для нашых зямель падзей. Імя Касцюшкі шануецца ва ўсім свеце. Яго носяць шматлікія вуліцы, іншыя геаграфічныя аб екты (напрыклад, самая 1. Гл. хаця б: Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. Мінск: ІП В. Хурсік, с. 2. Гісторыя Беларускай ССР. У 5-ці т. Т. 1. Мінск: Навука і тэхніка, С. 194, 446.

6 8 «Наш Касцюшка слаўны!» высокая гара Аўстраліі). Славутасці ўстаноўлена багата помнікаў і шыльдаў. Са зразумелых прычын найбольшая кан цэнтрацыя мемарыялізацыі назіраецца ў Польшчы і ЗША. Шанаванне памяці пра Тадэвуша Касцюшку на ра дзі ме мно гімі лічыцца недастатковым. У якасці доказу пры во дзі цца ўзровень інфармацыйнай абазнанасці народа: толь кі прадстаўнікі гуманітарнай інтэлігенцыі ўспрымаюць Кас цюш ку як непасрэдна прыналежнага да нашай гісторыі. Тым ча сам люду паспалітаму больш вядома фігура Аляксандра Суворава, які праліў на Беларусі нямала крыві пры падаўленні інсурэкцыі, аднак у далейшым расійская імперыялістычная прапаганда зрабіла з яго вызваліцеля беларусаў з-пад прыгнёту польскіх ды літоўскіх феадалаў. Тым не менш працэс Касцюшкавай мемарыялізацыі ў Беларусі апошняй чвэрці стагоддзя не спыняецца, інтэн сі фікуецца. Павялічваецца колькасць вуліц з імем сус вет на вядомага земляка, помнікаў яму, памятных знакаў, музейных экспазіцый 3. Не так даўно, у 2004 г., у Марачоўшчыне (у л ітаратуры сустракаецца назва «Мерачоўшчына») аднавілі ро давы маёнтак Касцюшкаў пад Косавам Івацэвіцкага раёна Брэсцкай вобласці, дзе стварылі і адпаведны музей. Ініцыятыва большасці падобных мерапрыемстваў належыць галоўным чынам грамадскай арганізацыі «Брэсцкае міжраённае гра мад скае гісторыка-культурнае аб яднанне імя Т. Касцюшкі» і яе старшыні Леаніду Несцярчуку. Аднак чамусьці так здарылася, што ў параўнанні з тым жа Кастусём Каліноўскім 4 вобраз Тадэвуша Касцюшкі не стаўся 3. Гл., напрыклад: Емяльянчык У. Касцюшка Андрэй Тадэвуш Бана вентура. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6-ці т. Т. 4. Кадэты Ляшчэня / Рэдкал.: Г.П. Пашкоў [і інш.]. Мінск: БелЭН, С ; Несцярчук Л. М. Андрэй Тадэвуш Банавентура Касцюшка: Вяртанне героя на радзіму. Брэст: ААТ «Брэсцкая друкарня», С. 15, Гл., напрыклад: Я адзавуся!: Кніга пра Каліноўскага і Касінераў Свабоды / Уклад. С. С. Панізьнік; прадм. Г. В. Кісялёў. Мінск: Лімарыус, с.; Борсук Н. М. Постаць К. Каліноўскага ў асэнсаванні сучаснай беларускай паэзіі // Тадэвуш Касцюшка і яго час: мат-лы міжнар. канф., пры свечанай 210-годдзю паўстання пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі, мая 2004 г. / УА «Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. С. Пушкіна»; навук. рэ д. Н. П. Галімава. Брэст: УА «БрДУ імя А.С. Пушкіна», С

7 Уступ 9 такім прываблівым для беларускага мастацтва, у тым ліку літаратуры 5. Па назіраннях Станіслава Рачэўскага, «уклад жа іншых (акрамя Францішка Багушэвіча. А.Т.) кла сікаў бела рускай літаратуры ў мастацкае асэнсаванне жыцця і ідэа - лаў Касцюшкі гэта найчасцей абагульненыя воб ра зы інсургентаў, з якімі вядомы славянін падзяліў горыч ня спраўджаных надзей на перамогу» 6. Тым часам у польскім мастацкім дыскурсе, калі верыць не каторым даследчыкам, адлік твораў, прысвечаных герою двух кантынентаў, ураджэнцу ліцвінскай зямлі Тадэвушу Касцюш ку, правамерна пачынаць з 1789 г.: тады была створана вершаваная легенда Алаіза Фелінскага «Do Tadeusza Kościuszki nad Bastylią». Увогуле ў польскай літаратуры яшчэ да слыннай інсурэкцыі 1794 г. Тадэвуш Касцюшка стаў аб ектам лірыкі многіх паэтаў Рэчы Паспалітай, прычым менавіта з прычыны заслуг перад радзімай, пад якой у палітычным сэн се разумелася ўся рэспубліка. А найбольш «пладавітым» да паўстанцкім часам стаў 1792 г. 7 (несумненна, у сувязі з ваенна- 5. Гл. для параўнання толькі пра некаторыя набыткі польскай культуры, дзе тэма паўстання і вобраз яго кіраўніка распрацаваны ў самых разнастай ных аспектах і жанрах і асобна вылучаецца ў навучальных установах, напры клад: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji. Warszawa: Państwowe Zakład Wydawnictw Szkolnych, s.; Kopczewski J. Tadeusz Kościuszko // Życiorysy historyczne, literackie i legendarne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, S ; Stępnik K. Legenda Legionów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersitetu Marii Curie-Skłodowskiej, s.; Niepodległość i pamięć, 1996, 1; Sznicer- Gałkowska I. Postać Tadeusza Kościuszki w refleksji poetyckiej // Prace naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Seria: Filologia polska Historia i Teoria Literatury. Z. VIII, S ; Teatr Tadeusza Kościuszki. Postać Naczelnika w teatre Warszawa: Wydawnictwo Uniwersitetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, s.; Powstania Kościuszkowskiego poezja [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: Дата доступу: ; Несцярчук Л. М. Андрэй Тадэвуш Банавентура Касцюшка. С Рачэўскі С. Р. Тадэвуш Касцюшка: вяртанне на Беларусь // Веснік Брэсцкага універсітэта. Экафіласофія. Права. Літаратуразнаўства. Мовазнаўст ва. Педагогіка С Гл. падрабязней: Maksimowicz K. Początki legendy poetyckiej Tadeusza Kościuszki // Słynni polacy polesia. Cz. IV. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej poświęconej słynnym polakom wywodzącym się z Polesia / Под ред. Х. Бурштыньской, З. Левчук. Брест: Академия, С

8 10 «Наш Касцюшка слаўны!» палітычнымі падзеямі таго года вайной Расіі суп раць Рэчы Паспалітай, у якой прымаў актыўны ўдзел і Т. Касцюшка, зарэкамендаваўшы сябе з самага лепшага боку). У далейшым польская літаратура пра героя, нягледзячы на сацыяльнапалітычныя трансфармацыі, галоўным вынікам якіх стала страта незалежнасці і Польшчы, і ўсёй Рэчы Паспалітай, пра цягвала ўзбагачацца і даследавацца 8. Наяўнасць корпусу тэкс таў у літаратурах іншых народаў дала падставы для адпаведнага даследавання польскага літаратуразнаўцы Ежы Слізіньскага ( ) 9. Таму задача гэтай працы мае літаратуразнаўчы характар. Даследаванні гісторыкаў фігуруюць у ёй мінімальным чынам з мэ тай падсветкі імі нашай тэмы. Галоўны аспект нашага дас ледавання заключаецца ў аналізе, характарыстыцы мастац кага вобразу Тадэвуша Касцюшкі ў беларускім прыгожым пісьменстве пачынаючы ад самых першых твораў, якія ўзніклі яшчэ пры жыцці героя, і заканчваючы самымі сучаснымі здабыткамі беларускіх творцаў. Важна паглядзець на героя ў айчынным мастацка-літаратурным кантэксце праз прызму і агуль началавечых, і беларускіх нацыянальных каштоўнасцей. 8. Гл., напрыклад, зборнік лепшых твораў, напісаных да сярэдзіны ХХ ст: Tadeusz Kościuszko w literaturze polskiej: antologia / Stefan Papeé. Kraków: St. Kamiński, [1946]. 142 s. 9. Śliziński J. Tadeusz Kościuszko w literaturze narodów Europy i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Warszawa: Wydaw. Ministerstwa Obrony Narodowej, s.

9 РАЗДЗЕЛ 1 ВОБРАЗ ТАДЭВУША КАСЦЮШКІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗІІ 1.1. Народная памяць пра Касцюшку паводле фальклору У беларускай літаратуры не існуе, так бы мовіць, «касцюшкіяны», хаця напачатку тэндэнцыі да гэтага назіраліся. Яшчэ пры жыцці героя ўзнікалі і працяглы час бытавалі ў народным асяродку песні, звязаныя з імем Тадэвуша Касцюшкі. Гэтая інфармацыя ідзе ў разрэз з меркаваннем Ігната Храпавіцкага прадстаўніка старажытнага шляхецкага роду, пры хільніка абуджэння беларусаў як народа ( ). Дас - ледчык ХІХ ст. у 1843 г. лічыў тагачасны беларускі этнас выключна апа літычным у сваім паэтычным фальклоры: «Калі мы будзем шу каць у ёй (паэзіі беларускага народа. А.Т.) адлюстравання палітычных здарэнняў, якія адбываліся колісь у краі, успа мінаў пра людзей, што маглі на іх уплы ваць і вартасцямі ці заганамі прыцягваць да сябе ўвагу на рода, баюся, каб наша праца не была зусім марнаю. Люд у бе ларускіх правінцыях з таго часу, як гісторыя наша пачынае вы светлівацца, аніякага не браў удзелу ў кіраўніцтве краем, ні ў беспарадках, якія бесперапынна мянялі палітычную арганізацыю. Ён падпадаў пад уплыў Літвы (sic! А.Т.), Польшчы і Расіі, абыякава пазіраючы на войны, якія вялі між сабою тыя дзяржавы. Дык нас не павінна здзіўляць, што ён не за хаваў у памяці тыя здарэнні ды не апяваў учынкаў ваяра, якога не ведаў, як на зваць, ворагам ці братам» Храпавіцкі І. Погляд на паэзію беларускага люду // ХІХ стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. Мінск, С

10 12 «Наш Касцюшка слаўны!» Аднак насамрэч беларусы шанавалі памяць пра Тадэвуша Касцюшку. У легендах, паданнях, песнях, як сведчаць зборы Міхала Федароўскага (іл. 1) 2, захоўвалі яны светлы ўспамін пра свайго земляка-заступніка: «Касьцюшка зваяваў бы сьвет цэлы, каб паны яго слухаць хацелі, але паны, як паны: гу лялі, банкетавалі, Касьцюшкі не слухалі, затым і Польшча прапала». «Кажуць, што ў Касьцюшкі то быў такі плашч, што кулі яго не прабівалі: аднаго разу маскалі на яго зьнячэўку напалі, так ён не пасьпеў таго плашча злажыць, так яго чыста пасеклі і забралі» 3. Народам падкрэсліваецца мудрасць і патрыятызм легендар най асобы. Так, калі Павел І умоваю вызвалення Т. Касцюшкі паставіў прынясенне прысягі яму на вернасць, апошні, папрасіўшы часу падумаць, звярнуўся да сяброў на волі, каб прывезлі яму зямлі з Радзімы. Зямлю ён таемна засыпаў у свае боты, надзеў іх і, прыклаўшы руку да сэрца, сказаў: «Клянуся быць да смерці верным той зямлі, на якой стаю», пасля чаго Павел І так расчуліўся, што не толькі вызваліў Т. Касцюшку з няволі, але вярнуў яму яго баявую шаблю, падарыў паліто са свайго пляча і дазволіў выехаць з Расіі, а таксама вызваліў і вярнуў з высылкі ў Сібір многіх яго сяброў 4. Нягледзячы на вузкую сацыяльную базу ваенных канфліктаў часоў падзелу Рэчы Паспалітай, што не спрыяла ўдзелу ў іх шырокіх сялянскіх масаў, у іх асяродку, тым не менш, Касцюшка дзякуючы асабістым якасцям змог пра бу дзіць давер і гарачую сімпатыю да сябе, якая дарастала да культу 5, увасобіўшыся ўрэшце ў фальклорныя і аўтарскія тво- 2. Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej: materyały do etnografii sło wiańskiej zgromadzone w latach T. 3: Baśnie, przypowieści i podania ludu z okolic Wołkowyska, Słonima, Lidy i Sokółki. Cz. 2: Tradycye historycznomiejscowe oraz powieści obyczajowo-moralne. Kraków, S Цыт. паводле: Юхо Я., Емяльянчык У. «Нарадзіўся я ліцвінам...». Мінск: Навука і тэхніка, С Карповіч Л. Успамін пра Касцюшку // Ніва кастрычніка. Дадатак Ніва пра мінулае. С. ІV. 5. Гл., напрыклад: Копчевский Я. С. Тадеуш Костюшко. Варшава: Интерпресс, С. 69; Stępnik K. Legenda Legionów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, S ; Kościuszko w kręgu mitologii narodowej / Pod red. A. Barszczewskiej-Krupy. Łódź, s.

11 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі 13 ры (А. Бензярук сцвярджае, што ў народнай памяці бе ларусаў падзеі Касцюшкаўскай інсурэкцыі «дажылі» да па чат ку Іл 1. Паданні пра Касцюшку з кнігі Міхала Федароўскага. Адбітак з першакрыніцы. ХХІ ст. 6 ). Пра гэта яшчэ ў савецкі час казаў славуты даследчык Адам Мальдзіс, звяртаючы ўвагу, што «асабліва мно - га ананімных вершаў распаўсюджвалася напярэдадні і ў час Чатырохгадовага і Гродзенскага сеймаў, паўстання Т. Касцюшкі» 7. Між тым складанасць (а часцей немагчымасць) атрыбу цыі не азначала адсутнасці аўтарскіх твораў. А. Вальтаноўскі гаворыць пра цэлы цыкл касцюшкаўскай паэзіі на тэрыторыі ВКЛ 8. Але польскамоўнай. Таму яна не становіцца аб ектам нашага даследавання. 6. Бензярук А. Р. Памяць нашае зямлі: гісторыка-культурныя мясціны Жабінкаўскага раёна. Брэст: ААТ «Брэсцкая друкарня», С Мальдзіс А. І. На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літаратура Беларусі пераходнага перыяду (другая палавіна XVII XVIII ст.). Мінск: Навука і тэхніка, С Гл. падрабязней: Woltanowski A. Nieznana poezja litewska powstania kościuszkowskiego // Studia Podlaskie. Białystok, T. VI. S

12 14 «Наш Касцюшка слаўны!» * * * Ліра-эпічны сказ, умоўна названы даследчыкамі «Беларускай песняй пра Касцюшку», упершыню быў адшуканы і апублікаваны ў другой палове ХІХ ст. практычна паралельна трыма збіральнікамі фальклорнага багацця: у 1872 г. Пятром Бяссонавым (ён падрыхтаваў і выдаў зборы Пятра Кірыеўскага, які не пазней 1856 г. (год яго смерці) запісаў песні пра Касцюшку ў этнічна беларускім сяле Данькова Смаленскага павета і на землях у глыбі Расіі), у 1874 г. Паўлам Шэйнам (непасрэдна запіс гэтай песні зрабіў пад Барысавам памагаты вядомага даследчыка, падпісаны як «Н. А. Рубековский») і ў 1882 г. нейкім Пламеньчыкам (запіс быў зроблены пад Лепелем). Усе тры згаданыя рэгіёны адносяцца да ўсходняй часткі Беларусі. А трохі пазней, у 1903 г., варыяцыі твора былі адсочаны Вячаславам Камінскім у Відзах (Браслаўшчына Паўночная Беларусь) і Уладзімірам Дабравольскім (апошні на заключным адрэзку свайго жыцця жыў у вышэйзгаданым сяле Данькова і таксама скарыстаўся са спадчыны П. Кі рыеўскага). Гэта цікава і ў нейкім сэнсе знамянальна ўжо само па сабе, бо сведчыць пра этнічнае адзінства вялікай беларускай тэрыторыі: як бачна з песні, насельніцтва нават тых земляў, на якіх не вялося ваенных дзеянняў інсурэкцыі 1794 г., усведамляла падзеі паўстання як ім блізкія і ў той жа час, не зважаючы на асіміляцыйную палітыку суседзяў, ясна адрознівала сябе ад палякаў і расейцаў («маскалёў»). Найбольш поўныя варыянты зафіксаваны П. Шэйнам і Пла меньчыкам і маюць адпаведна 44 і 50 радкоў. Таму аналі тычная ўвага будзе звернута перадусім на іх. Савецкія выданні песень, сабраных П. Шэйнам, прайшоў шы цэнзурнае сіта, атрымаўшы сацыяльную структу ры за цыю, гэтай песні не ўтрымліваюць. Ёсць толькі за зна чэн не, што салдацкія песні на Беларусі з явіліся і разві валіся ў канцы ХVІІІ пачатку ХІХ ст. і мелі ўплыў рускіх салдацкіх песень, бо рэкруты заносілі іх у рэпертуар бела рускай вёскі. Арыгінальныя салдацкія песні на тэрыторыі Беларусі, гаворыцца ў выданні «Беларускія народныя песні»

13 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі г., «па ідэйнаму зместу блізкія да рускіх песень» 9 (!). Падагнанасць пад ідэалагічныя па трабаванні бачыць братэр ства ўсходнеславянскіх народаў відавочная: у канцы ХVІІІ ст. рэкруты не маглі заносіць сваіх песень у рэпертуар беларускай вёскі, тым больш ідэйна блізкіх да рускіх, па той простай прычыне, што першыя рэкруты родам з Беларусі ў расійскім войску з явіліся адно па другім падзеле Рэчы Паспалітай (1793 г.), калі на беларускіх землях была ўведзена рэкруцкая павіннасць 10, і вярталіся салдаты дадому ў масавым парадку як мінімум праз чвэрць стагоддзя (такі быў тэрмін рэкрутчыны), гэта значыць, калі пачатак ХІХ ст. застаўся ў гісторыі. Напрыканцы ўступнага слова да раздзелу «Салдацкія песні» дадаецца, што «ў некаторых салдацкіх песнях ёсць водгукі розных гістарычных падзей» 11, але якіх менавіта не паведамляецца (што нядзіўна, улічваючы ступень і якасць увагі паўстанню савецкай гістарыяграфіі). «Беларуская песня пра Касцюшку» друкавалася ў польскай газеце «Дзённік Познаньскі» (1882, 68), дзе аўтар (які схаваўся за псеўданімам Пламеньчык) паведамляў, што яшчэ ў юнацтве, на пачатку 1860-х гг., пачуў быў яе ў Лепельскім павеце ад аднае вясковае кабеты, але толькі дваццаццю гадамі пазней, зноў адшукаўшы сялянку-спявачку, запісаў з яе вуснаў дакладны тэкст (іл. 2, дад. 1). Гэты твор, як і многія іншыя тэксты тагачасся, на Беларусі доўга заставаўся па-за ўвагай навукоўцаў. Непасрэднае дачыненне да даследавання фальклорных помнікаў пра паўстанне 1794 г. і яго кіраўніка мелі такія выбітныя вучоныя, як Адам Мальдзіс 12 і Воль га Дадзіёмава 13. Аднак іх даследаванні збольшага абмя жоўваюцца пэўнымі гістарычнымі аспектамі, да таго ж 9. Беларускія народныя песні. Са зборнікаў П. Шэйна / Склаў К. Кабашнікаў. Мінск: Дзяржвыд БССР, С Бекцінееў Ш. Рэкруцкая павіннасць // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. І. Мінск: БелЭН, С Беларускія народныя песні. Са зборнікаў П. Шэйна. С Мальдзіс А. З літаратуразнаўчых вандраванняў: Нарысы, эсэ, дзённікі. Мінск: Маст. літ., с.; Мальдзіс А. І. На скрыжаванні славянскіх традыцый Дадзіёмава В. Музыкі паўстання // Маладосць С

14 16 «Наш Касцюшка слаўны!» артыкул В. Дадзіёмавай утрымлівае некаторыя вольнасці ў інтэрпрэтацыі тэксту Пламеньчыка, што прывяло да недак ладнасцей і блытаніны, таму лепей звярнуцца да самой публікацыі гэтага аўтара, асобу якога таксама яшчэ варта ўста навіць даследчыкам. Мікола Хаўстовіч мяркуе, што гэта «В. Савіч-Заблоцкі; магчыма, нехта іншы, замілаваны ў беларускую гісторыю ды беларускі фальклор. Адно бясспрэчна: публікатар паходзіў з паўночнай Беларусі (Ле пельшчына) і меў сувязі з эміграцыяй» 14. Паводле першакрыніцы гісторыя запісанай Пла меньчыкам песні аказалася больш багатай і складанай. Ён рас павядае: «W nr. 217 Wieku z 1880 r. p. profesor Aleksander Tyszyński zakomunilował ciekawą wiadomość o śpiewaniu na Litwie (czy nie w okolicach jego wsi Miasoty 15 ) przez lud pieśni zapewne w białoruskim języku o Kościuszce», пераказвае Пламеньчык, дадаючы ў зносцы наступнае: «Chociaż p. Tyszyński we wspomnionem miejscu nie zaznajomił ze swoją pieśnią o Kościuszcze (так ў Пламеньчыка. А.Т.), wszelako zwrócił uwagę na to, że z tej pieśni się przekonał o stanowczej niechęci ludu do sprawy Kościuszki. Nie znając tej pieśni, nie śmiem zaprzeczać słowom czcigodnego profesora. Co się tyczy mej pieśni, to zwracam uwagę czytelników na to, że w niej tej niechęci ludu do sprawy Kościuszki nie widać, a w ostatnich jej wierszach, które są bardzo piękne i oryginalne, opłakuje się mniemany skon bohatera słowami dziwnie rzewnemi i rozczułającemi» 16. Як бачым, Пламеньчык падкрэслівае, 14. Хаўстовіч М. У вянок Тадэвушу Касцюшку // XIX стагоддзе. Навукова-літаратурны альманах. Кніга першая С Маецца на ўвазе вёска Мясата Маладзечанскага раёна (паводле цяперашняга адміністрацыйнага падзелу). А.Т. 16. Płomieńczyk. Pieśń białoruska o Kościuszce // Dziennik Poznański marca. S. 1. У 217 «Wieku» за 1880 г. светлай памяці пан прафесар Аляксандр Тышыньскі паведаміў цікавыя навіны аб спяванні ў Літве (ці не ўваколіцах яго вёскі Мясата) народам песні, верагодна, у беларускай мове пра Касцюшку. Хоць п. Тышыньскі ў згаданым месцы не пазнаёміў грамадскасць з яго песняй аб Касцюшку, аднак звярнуў увагу на той факт, што на гэтай песні пераканаўся ў дакладнай антыпатыі люду да справы Касцюшкі. Не ведаючы гэтай песні, я не маю права аспрэчваць словы шаноўнага прафесара. Што датычыцца маёй песні, то звяртаю ўвагу чытачоў на той факт, што ў ёй антыпатыі да справы Касцюшкі не відаць, а ў апошніх яе радках, якія вельмі пры-

15 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі 17 што ў пачутым ім варыянце «Беларускай песні» не відаць адчужанасці ад падзей інсурэкцыі. Больш таго, яны блізкія таму асяродку, дзе нарадзіўся твор, паводле яго радкоў, гібель галоўнага героя перажываецца як вялікая трагедыя. Пламеньчык не змяшчае ноты песні, але апісвае характар яе мелодыі: «Przy tem winien dodać, że ton tej pieśni jest rzewny i ma niejaskie podobieństwo do tonu dumek małoruskich a przy śpiewaniu każde jej dwa wiersze powtarzają się po dwa razy» 17. Сапраўды, знаходзяцца і ўкраінскія варыяцыі песні («Засвистали козаченьки» / «За світ встали козаченьки»). Галоўнае іх адрозненне ад беларускіх тэкстаў заключаецца ў адсутнасці фігуры Касцюшкі. Адпаведна ідэалагічная роля твораў была рознай: ва ўкраінскай версіі галоўны герой звычайны казакпатрыёт. Дый паўстае ўкраінскі тэкст раней чым беларускі. Лапідарна акрэслім яго верагодную гісторыю. Аўтарства песні прыпісваецца напаўлегендарнай украінскай спявачцы Марусі Чурай ( ). Як не цяжка здагадацца, твор узнікае падчас казацкага паўстання Багдана Хмяльніцкага ( ) 18. Шмат хто лічыць яго народным. Варыяцыі ўкраінскай песні маюць розныя па настроі сюжэты як трагічны, так і аптымістычны. Звернем увагу, палякі, прысутныя ў некаторых варыяцыях, фігуруюць як ворагі 19. Іх месца ў беларускай песні фактычна займаюць маскалі. Паралелі ў сюжэтных элементах, паэтыцы і рытміцы твораў робіць карысным размяшчэнне нот украінскай песні (іл. 3) 20. гожыя і арыгінальныя, аплакваецца ўяўнае скананне героя словамі на дзіва смутнымі і кранальнымі. 17. Ibidem. Пры тым варта дадаць, што тон гэтай песні кранальны і мае невыразнае падабенства з тонам маларускіх думак, а пры спяванні яе кожныя два радкі паўтараюцца па два разы. 18. Пісні Марусі Чурай. «Віють вітри», «За світ встали козаченьки» [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: Дата доступу: Пар.: [Электронныя рэсурсы]. Рэжым доступу: net/kozak01.html; info/?p=269; Дата доступу: За світ встали козаченьки (українська народна) [Электронны рэсурс].

16 18 «Наш Касцюшка слаўны!» Іл. 2. «Беларуская песня пра Касцюшку» з публікацыі Пламеньчыка (адбітак з першакрыніцы). Сюжэтна варыянты песень, апублікаваных П. Шэйнам (дад. 2) і Пламеньчыкам, падобныя: жаўнер выязджае «Маскву ваёваць», развітваецца з каханай, якая пасля пагібелі героя галосіць па ім. Твор выкананы ў класічных традыцыях гэтага жанру. Патэтычнае гучанне яго дасягаецца рознымі сродкамі: танічная рытміка ў звязку з сінтаксічнымі канструкцыямі (інверсіі, паўтарэнні, супрацьпастаўленні) стварае ў песні адпа ведны настрой. Гэта дапаўняецца яшчэ і іншымі спосабамі: прыёмамі сімвалізацыі (напрыклад, у шэйнаўскай публікацыі фігуруе «Дунай-рэчанька» як традыцыйны сімвал нейкай мяжы, за якой знаходзіцца няродная зямля 21 ; сімвалічна Рэжым доступу: Дата доступу: Салавей Л.М. Дунай // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2-х т. Т. 1. Мінск: БелЭн, С Гл. таксама падрабязней сімвалізацыю Дунай-ракі ў беларускім фальклорна-культурным дыскурсе: Драздоў Ю., Салавей Л. Дунай // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. Мінск: Беларусь, С

17 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі 19 і спатыканне ў варотах каня Касцюшкі, што з яўляецца кепскай прыкметай), іншасказання («Вазьмі матка пяску жменю, / Пасей на каменю. / Як гэтот пясок узойдзець, / Так Касьцюшка з вайны прыдзець» з публікацыі Пламеньчыка), паралелізму Іл. 3. Ноты ўкраінскай песні «За світ встали козаченьки». («Ляціць пятух чэраз рэку, / Пяець кукарэку, / Я ня ўвіжу Касьцюшэчкі / Ад веку да веку. / Ляціць воран чэраз морэ, / А летучы крычыць, / А хто ж майго Касьцюшэчкі / Магілку аплачыць?» тамсама 22 ) і г. д. Вобраз Тадэвуша Касцюшкі, вы пісаны, па слушнай заўвазе А. Каўкі, і ў Пламеньчыка, і ў П. Шэй на «экспрэсіўнымі тонамі народнага спачування і жалю» 23, таксама досыць алегарызаваўся, «зархетыпіўся», пера тварыўшыся ў вобраз напаўлегендарнага, напаўрэльнага гіс тарычнага змагара. На карысць гэтай думкі сведчыць рэзкае разыходжанне з сапраўднымі фактамі яго біяграфіі: Касцюшку не забілі, як у мастацкіх мэтах падае песня, а ўзялі ў палон, лінія кахання героя таксама мастацкая выдумка фальклорнага твора. Такім чынам, можна лічыць, што падзеі паўстання сталі глебай для стварэння песні, а кіраўнік паўстанцаў пра татыпам яе галоўнага героя. 22. Хаўстовіч М. У вянок Тадэвушу Касцюшку. С Гл. таксама неадаптаваны і неадрэдагаваны варыянт Пламеньчыка: Płomieńczyk. Pieśń białoruska o Kościuszce. S Каўка А. Наш Касцюшка // Голас Радзімы мая. С. 7.

18 20 «Наш Касцюшка слаўны!» Нягледзячы на адносную і геаграфічную, і культурную блізкасць рэгіёнаў, дзе ў ХІХ ст. былі запісаны варыянты пес ні (Барысаўшчына і Лепельшчына), пры інтанацыйнай і экспрэсіўнай тоеснасці іх характар мае адно істотнае ад роз - ненне: «у шэйнаўскай публікацыі заўважаецца пэўная са цыяльная і нацыянальная адчужанасць да паўстання як да чыста шляхецкага і польскага» 24. Гэта магчыма вытлумачыць большым уплывам падзей інсурэкцыі на Лепельшчыне. Ду ма ецца, што некаторыя прадстаўнікі гэтага рэгіёна бралі ўдзел у збройным чыне (калі такія факты маюць месца, то ўсё зразумела). У той час, калі Барысаўшчына аказалася ў стра тэгічным тыле расійскіх войскаў за Менскам, якога паў стан цы (атрад С. Грабоўскага) узяць не рашыліся, ру шыў шы на паўднёвы ўсход, да Бабруйска. На паўночным захадзе ж ад Лепеля, на Браслаўшчыне, дзейнічаў атрад славутага кампазітара Міхала Клеафаса Агінскага 25. Таму і на цыянальны і са цыяльны аспекты ўспрымання падзей, іх мас тацкая інтэр прэтацыя ў рэгіёнах маглі быць адрозныя. Сюжэтна бяднейшымі, эмацыйна больш адстароненымі з яў ляюцца смаленскія рымейкі гэтага твора. Галоўная увага тут звернута на любоўныя матывы ў кантэксце падзеі, дзе гіне «панъ Кастюшка» і яго аплаквае «паня маладая» 26. Важна, аднак, што ні падзея, ні імя галоўнага героя не сцерліся з народнай памяці. У той жа час не наступіла і атаясамлення з Масквой, якая фігуруе ў абодвух тэкстах і прадстаўляецца прыкладна таксама дыстанцыйна, як і Кракаў, Вільня, «Бѣлы Стокъ» / «Биласток». Відавочна, геаграфія гэтай песні пашыралася і далей на ўсход. 10 радкоў праніклі нават у Маскоўкую губерню пад назваю «Костюша». П. Бяссонаў лічыў паходжанне гэтага тэксту «явной передѣлкой» «Малорусскихъ пѣсенъ» 27. Разам з тым 24. Там жа. 25. Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. Мінск: Беларусь, С. 240; Емяльянчык У. Дыверсійныя рэйды ў паўстаньні 1794 г. на Беларусі // Спадчына С Гл. вершы «Костюшко» ( 22), «Засвистали казаченьки» ( 23): Смоленский этнографический сборник / Составил В. К. Добровольский. Часть IV. М.: Типография А. В. Васильева, С Песни, собранные П. В. Киреевским / Под редакцией и с дополнениями П. А. Безсонова. Выпуск 9. М.: Типография Бахметева, С. 391.

19 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі 21 у азначаных зборах фігура Касцюшкі паўстае яшчэ ў двух «унутрырасійскіх» творах аўтэнтычнага паходжання «Взять Костюшко» і «Костюшко Потоцкий», дзе харак тары зуецца не проста адчужана, а, натуральна, варожа: у прыват насці названы варварам 28. Прычым гістарычныя ка лізіі не ад па ведны рэчаіснасці: «Костюшко Французамъ за надежду служить» 29. Насамрэч герой двух кантынентаў не пры няў прапановы французскага імператара, не паверыўшы абя цанням аднавіць Рэч Паспалітую. Варыянт, занатаваны В. Камінскім на Браслаўшчыне, да таго часу з нейкіх прычын застаўся без першапачатковай за вязкі. Песня пачынаецца з кароткага, канстатацыйнага апі сання сутыкнення шляхты і маскалёў і вынікаў гэтай падзеі. Ляжаць, ляжаць палячанькі Па тры па чатыры. Ляжыць, ляжыць панъ Касцюшка Ашъ падъ Бѣлым-стокомъ Падобныя радкі прысутнічаюць у публікацыі песні П. Шэйна. Але ў адрозненне ад абодвух варыянтаў, пазнейшы запіс мае павялічаную канцоўку са з едлівай рыторыкай свое асаблівай высновай адносна падзеі. Палячанькі дварачанькі! Дзѣ жъ вы царства дзѣлі? У Варшаві, ў слаўным мѣсця На абѣдзя зъѣли. Палячанькі дварачанькі! Дзѣ жъ вашъ розумъ дзѣўся? У сабакі блізка сракі, Падъ хвастомъ звярц еўся Там жа. С Там жа. С Каминский В. Белоруссы Ново-Александровского уезда, Ковенской губернии, в их песнях, обрядах и обычаях (Из отчета о командировке с этнографической целью въ апреле 1903 года) // Филологические записки. Воронеж, Вып. V. С Там жа. Аўтар удзячны за звесткі пра гэты тэкст Алегу Латышонку.

20 22 «Наш Касцюшка слаўны!» Саркастычныя інтанацыі твора, думаецца, у дадзеным выпадку сведчаць пра ацэнку той падзеі як пэўнай авантуры. А ўказаная А. Каўкам прысутная ў шэйнаўскай публікацыі сацыяльная і нацыянальная адчужанасць прасочваецца і ў варыянце, зафіксаваным В. Камінскім. Між тым на Браслаўшчыне полымя паўстання шугала на ўсю моц, мясцовы люд браў удзел у збройным чыне 32. Таму верагодна, што такія адценні, як і сама павялічаная да пачатку ХХ ст. канцоўка песні (пры страце пачатку), узніклі пазней. Такім чынам, дадзеная адчужанасць абумоўлена ў гэтым выпадку часавай адлегласцю, у ходзе якой з розных прычын найперш ідэалагічнай асіміляцыі і куль турнай русіфікацыі інсурэкцыя «тутэйшымі» стала ўспрымацца як польская. (Пра пэўную адчужанасць адной з песень пра Касцюшку стасоўна справы інсурэкцыі, як згадана вышэй, казаў таксама прафесар А. Тышыньскі. Аднак веры фікаваць і па раўнаць тоеснасць народнага ўспрымання паўстання і яго правадыра ў песнях, пачутых В. Камінскім і А. Тышыньскім, з прычыны адсутнасці варыянта апошняга немагчыма.) Перцэпцыя і мастацкая канструкцыя вобраза Касцюшкі ў пес нях таксама не тоесная. У лепельскім варыянце прысутнічае эмпатыя ў сувязі з трагічным лёсам героя, ступень якой значна змяншаецца ў запісаных пад Барысавам і тым больш пад Смаленскам песнях і, бадай, не захоўваецца да пачатку ХХ ст. у браслаўскім варыянце. Такім чынам, як паказвае аналіз, з аднаго боку, існаван не «Беларускай песні пра Касцюшку» ў розных рэ гіё - нах сведчыць пра іх роднаснасць як тэрыторыі адной народ насці, аднак з іншага боку, адрозненні, разыходжанні ў інтэрпрэтацыях і ўспрыманні апісваемых падзей, а таксама ў канструяванні вобраза галоўнага героя Касцюшкі гавораць пра неаднолькавую ступень уздзеяння тых падзей на насельніцтва рэгіёнаў будучай Беларусі. Адметна, што адчужанасць ад гістарычнай постаці Касцюшкі ў беларускім фальклоры ўзрастае з часам: пакрысе давалася ў знакі нацыянальнае развіццё беларусаў у рамках Расійскай імперыі. 32. Паўстанне 1794 г. [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: sosnyrest.narod.ru/1794g2.htm. Дата доступу:

21 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі 23 * * * Таму ж Пламеньчыку, як ён піша ў «Дзённіку Познаньскім», давялося таксама чуць ужо ў іншым месцы, у Дзісненскім павеце кароценькую прыпеўку: Nasz Kaściuszka sławny byu Jon Moskalou dobra biu Jak Kaściuszki nie stało Usia Polsza propała. Гэта прыпеўка запісана ад старой кабеты, якая яшчэ ў маладым веку, калі гасціла ў сваякоў, што жылі ў Лепельскім павеце, пачула, як выконвалі твор тамтэйшыя сяляне. Пламеньчык не рашаецца катэгарычна абазначаць фармат пес ні, між тым выказваючы меркаванне, што чатырохрадкоўе можа з яўляцца «drobną śpiewką» (маленькай песенькай), уяўляючы сабой «zupełną całość» (завершанае цэлае). «Ta kie śpiewki Białorusini nazywają prypisnkami i śpiewają je przy akompaniamencie skrzypiec lub dudów», заўважае дас ледчык, дадаючы, што тое чатырохрадкоўе канчаткова паў стае контрааргументам сцверджанню А. Тышыньскага пра не прыхільнасць люду да справы Касцюшкі 33. Можна ўпэўнена меркаваць, што гэты твор трохі трансфармаваны Другі марш Касцюшкі, знойдзены ў свой час В. Да дзіё мавай у зборніку «Песні з музыкай, маршы войска поль скага з канца ХVІІІ і пачатку ХІХ стагоддзя», выдадзены Юзафам Ха рашкевічам у 1898 г.: Nasz Kościuszko dobry był, Bo moskali dobrze bił. Juź Kościuszki nie mamy, Rady sobie nie damy Płomieńczyk. Pieśń białoruska o Kościuszce. S. 1. Такія песенькі беларусы называюць «прыпеўкамі» і спяваюць іх пад акампанемент скрыпак або дудаў. 34. Дадзіёмава В. Нарадзілася ў асяроддзі Касцюшкі... // Мастацтва С. 36.

22 24 «Наш Касцюшка слаўны!» Прафесар В. Дадзіёмава цытуе толькі першы куплет марша, які складаецца з васьмі песенных строф (іл. 4) 35. Існаванне шырэйшага, як можна меркаваць, поўнага тэкс ту твора 36 сведчыць, што ў першапачатковым выглядзе ча ты рох радкоўе, знойдзенае Пламеньчыкам, з яўляецца не раў нуючы баладай, а не прыпеўкай, як думаў названы даслед чык. Да таго ж менавіта гэты твор, які стаў у бела рускім асяродку, бадай, народным, іншы этнограф М. Феда роўскі запісвае недзе напрыканцы ХІХ ст. ад інфарматара з Сухаволі, што на этнічна беларускім Падляшшы, які кажа, што памятае толькі першы куплет песні (гл. вышэй іл. 1). Такая раскідзістая геаграфія песні яшчэ адно сведчанне тоеснасці ўспрымання і падзеі інсурэкцыі, і яе лідара ў розных кутках беларускай зямлі. Трансфармацыя салдацкіх песень была з явай прывычнага парадку для беларусаў, якія вымушаны былі служыць у войску польскім, а з ХІХ ст. расійскім. «Песні набывалі беларускае вымаўленне, але ў іх захоўвалася вялікая колькасць русізмаў або паланізмаў» 37. Стасоўна нашае тэмы цікавае паведамленне знаходзім у кнізе Міхаіла Марошкіна «Иезуиты в России» (1867): «Чтобы об мануть бдительность русскаго правительства и избѣ жать судебнаго преслѣдования, іезуиты придумали та кую хитрость: они переложили всѣ революціонныя польскія пѣсни на напѣвы самыхъ употребительныхъ русскихъ пѣсенъ, такъ что подъ напѣв самой обыкновенной и общеизвѣстной русской пѣсни, въ родѣ: Сѣни мои, или Внизъ по матушкѣ по 35. Echa minionych lat: (wiersze, pieśni z muzyką, marsze wojska polskiego z końca 18. i początku 19. Wieku) / Zebrał i wydał J. Horoszkiewicz. Kraków: Spółka Wydawnictwa Polskiego, Zeszyt I. Słowa. S ; Zeszyt II. Nuty. S Гл. таксама варыяцыі: Pieśń ludu z 1794 [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: Дата доступу: ; Pieśń ludu z r // a-pesni [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: Дата доступу: (першакрыніца: Jeszcze Polska nie zginęła! Pieśni patryotyczne i narodowe / Zebrał F. Barański. New York: The Polish Book Importing Co., S. 63). 37. Барыс С., Чаропка В. Беларускія гістарычныя песні // Беларускі гістарычны часопіс С. 39.

23 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі Іл. 4. «Pieśń ludowa 1795» і ноты да яе. 25

24 26 «Наш Касцюшка слаўны!» Волгѣ, пѣлась самая бунтовщицкая польская пѣсня, вы шедшая изъ шайки Костюшко» 38. Гэтыя словы даюць падставу меркаваць пра наяўнасць у мінулым вялікай колькасці песень, народжаных падзеямі 1794 г., інакш на іх наўрад ці спасылаўся б аўтар працытаваных слоў як на найбольш тыповыя песні антырасійскай скіраванасці. Дарэчы, В. Дадзіёмава следам за даследчыкам ХІХ ст. Пламеньчыкам выказвае нават меркаванне аб ве рагод насці захавання песень пра Касцюшку да сён няшняга дня ў народным асяроддзі і іх пошук, маўляў, мог бы даць пэўны плён 39. Думаецца, увагі ў дадзеным напрамку заслугоўвае і пошукавая праца па матэрыялах перадусім польскіх ды літоўскіх архіваў Тэматыка і лейтматыўнасць Касцюшкаўскага зброй нага чыну і яго лідара ў аўтарскіх вершаваных творах беларускіх паэтаў канца ХVІІІ ХІХ ст. Беларускі касцюшкаўскі паэтычны цыкл канца ХVIII пачатку ХІХ ст. узбагачаны такім каларытным і загадкавым здабыткам, як «Песня беларускіх жаўнераў 1794 года». Гэта ананімны, але аўтарскі твор, які, паводле каментарыяў да «Анталогіі беларускай паэзіі», мае ўкраінскі і польскі аналагі 40, і ўрыўкамі з якога адкрываецца другое выданне хрэстаматыі «Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя» 41 (у абодвух пуб лі кацыях «Песня» адаптавана да сучаснага кірылічнага правапісу гл. дад. 3, дзе прыводзіцца і аўтэнтык). Гэты твор з яў ляецца працягам фарміравання культу і міфалагізацыі асобы Тадэвуша Касцюшкі на змелях Рэчы Паспалітай, пачатак 38. Марошкин М. Иезуиты в России, с царствования Екатерины ІІ и до нашего времени. Часть первая, обнимающая историю иезуитов в царствование Екатерины Великой и Павла І. СПб., С Дадзіёмава В. Музыкі паўстання. С Анталогія беларускай паэзіі. У 3 т. Т. 1. Мінск: Маст. літ., С Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: Хрэстаматыя / Склад. і аўт. камент. А. А. Лойка, В. П. Рагойша. 2-е выд., перапрац. і дап. Мінск: Вышэйшая школа, С. 8.

25 Раздзел 1. Касцюшка ў беларускай паэзіі 27 чаго ўзыходзіць да ваенных падзей 1792 г. 42, таму гісторыя «Песні» ўяўляецца вельмі важнай. Складаны лёс «Песні беларускіх жаўнераў 1794 года». «У ве расні 1935 года, у сувязі з VІ з ездам польскіх гісторыкаў, бібліятэка Віленскага універсітэта арганізавала выстаўку, пры свечаную мінуламу літоўска-беларускіх зямель. Адзін з арганізатараў выстаўкі, вядомы калекцыянер Міхал Бранштэйн, падрабязна апісаў экспанаты выстаўкі ў ІІ томе Дзён ніка VІ агульнага з езду польскіх гісторыкаў у Вільні. У якасці аднаго з найбольш рэдкіх экспанатаў ён назваў рукапіс невядомай Песні беларускіх жаўнераў з 1794 года. Аднак сам тэкст твора ні тады, ні пазней апублікаваны не быў, а сляды яго згубіліся» 43. Адаму Мальдзісу з дапамогай Генадзя Кісялёва ўдалося патрапіць на след і адшукаць рукапіс у 21 фондзе (рук. 970, с. 1 4) аддзела рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літоўскай ССР 44. Гэта чатыры старонкі створанага лацінскай графікай рукапіснага тэкс ту, як вызначыў А. Мальдзіс, з яўны мі арфаграфічнымі прыкметамі ХVІІІ ст. 45 (іл. 5). Аднак ці не першым у мадэрновым часе на твор звярнуў увагу Антон Луцкевіч, напісаўшы ў адной са сваіх работ 1935 г. наступную анатацыю да «Песні»: «Невядомы аўтар за клікае беларусаў, якія ў той час былі ўжо пад уладаю Расеі, каб яны беручы прыклад з мазураў білі маскалёў і прусакаў пад камандаю Касьцюшкі. Бо ВОЛЬНАСЦЬ ДЛЯ НАС ПАНЫ ДАЮЦЬ І ЗА ЛЮДЗІ НАС ПРЫЗНАЮЦЬ. Са зьместу вершу і спосабу зьвяртаньня да беларускага люду становіцца ясным, што мы маем перад сабою твор інтэлігенцкі, праўдападобна, пісаны прадстаўніком мясцовага зя мянства, які такім шляхам шляхам прамаўленьня да беларусаў, якія раней служылі ў войску, у іх роднай мове жадаў 42. Woltanowski A. Nieznana poezja litewska powstania kościuszkowskiego // Studia Podlaskie. Białystok, T. VI. S Мальдзіс А. З літаратуразнаўчых вандраванняў. С Цяпер установа называецца: Бібліятэка Акадэміі навук Літвы імя Уруб леўскіх, па літоўску Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka. 45. Гэты каштоўны рэлікт айчыннай культуры дасланы з Вільні шаноў най Ліліяй Плыгаўкай, за што Спадарыні нізкі паклон.

26 28 «Наш Касцюшка слаўны!» актывізаваць іх і прыцягнуць да збройнага змаганьня за вызваленьне Рэчы Паспалітай плячом да пляча з польскім грамадзянствам» 46. Гэта думка пераклікаецца з меркаваннем даследчыка паўстанцкай паэзіі Юліуша Новака, што стварэнне песень-пабудак сялянскай гаворкай зразумелае, бо ішлося пра агітацыю сяляніна, і гаворка тая не належыць да пэўнага рэгіёна; прычым, як дадае яшчэ адзін польскі знаўца Анджэй Вальтаноўскі, большая частка паэзіі пра рацлавіцкія падзеі ўзнікла ў Кракаве, у асяродку гарадскім, інтэлігенцкім, а канкрэтней акадэмічным 47. Наяўнасць украінскай і польскай версій патрабуе іх дэталёвага і шматаспектнага гісторыка-кампаратывісцкага вывучэння, што дазволіла б паглыбіць усебаковы аналіз усіх трох тэкстаў. У інтэрнэце знаходзіцца шмат варыянтаў (у тым лі ку рымейкаў) гэтай песні сутнасна тоесных 48. Мы будзем арыентавацца на згаданы зборнік Ю. Харашкевіча 49, які да таго ж прыводзіць варыянт блізкі, калі не ўлічваць адсутнасці рэфрэну і дзе-якіх арфаграфічных адрозненняў, да першапублікацыі ў фармаце ўлёткі ад 23 мая 1794 г. 50 (гл. ніжэй). На думку польскіх даследчыкаў, «Śpiew włościan krakowiaków» таксама складзеная кімсьці з Касцюшкавага акружэння, каб ажыццяўляць сярод мужыкоў прапаганду з заклікамі да ўдзелу ў паўстанні; яна стала ўлюбёнай песенькай аддзелаў кракаўскіх касінераў 51. Паміж ёю і «Песняй беларускіх жаўнераў 1794 года» можна правесці паралелі. Перадусім звяртае ўвагу тоеснасць у рытміцы: абедзве песні напісаны чатырохстопным харэем, прычым кожны радок заканчваецца 46. Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху. Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства:, выданьне 2-е, дапоўненае і папраўленае, С Woltanowski A. Legenda racławicka: echa i inspiracje poetyckie // Gryfita: Białostocki Magazyn Historyczny S Pobudka krakusów [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: bibliotekapiosenki.pl/pobudka_krakusow. Дата доступу: Echa minionych lat. Zeszyt I. S Woltanowski A. Legenda racławicka: echa i inspiracje poetyckie // Gryfita: Białostocki Magazyn Historyczny S Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, S