Bogdan Rębiasz, Jan Sztobryn Rynek złomu w Polsce Złom stalowy i Ŝeliwny stanowi cenny surowiec wtórny dla hutnictwa Ŝelaza oraz dla odlewnictwa. PoniewaŜ jest bogaty w Ŝelazo, ma duŝe znaczenie ze względów energetycznych, ekonomicznych i ekologicznych. W wielu krajach nadwyŝki złomu w stosunku do zapotrzebowania na ten surowiec są przedmiotem opłacalnego eksportu. Światowa produkcja stali wyniosła w 2000 r. ok. 840 tys. t. Do kaŝdej tony wyprodukowanej stali zuŝyto ok. 500 kg złomu. Obecnie w hutnictwie światowym dominują dwa podstawowe procesy produkcji stali: proces konwertorowo-tlenowy, w którym ok. 80% wsadu stanowi płynna surówka wytapiana z rud Ŝelaza, pozostała część zaś to złom stalowy, proces elektryczny, w którym w większości przypadków wsad metaliczny to w 100% złom stalowy; stosuje się tu równieŝ niewielkie ilości surówki Ŝelaza. Niektórzy producenci wykorzystują zamiast lub oprócz złomu Ŝelazo gąbczaste, tj. pochodzące z bezpośredniej redukcji rud Ŝelaza. W latach 1990-2000 nastąpił w świecie znaczący, bo z 17,3 do 43,3 mln t, wzrost produkcji Ŝelaza gąbczastego [14]. W ostatnich latach zwiększał się udział stali produkowanej w piecach elektrycznych w ogólnej produkcji stali. Wzrost ten wynikał głównie z niŝszej kapitałochłonności produkcji oraz niŝszych kosztów podstawowego surowca i jego przerobu. Oczekuje się podobnych trendów w najbliŝszym dziesięcioleciu. Ogólnie moŝna stwierdzić, Ŝe w krajach uprzemysłowionych występują tendencje do ograniczania produkcji koksu i surówki wielkopiecowej na rzecz importu złomu stalowego do produkcji stali lub stosowania innych metod uzyskiwania wsadu dla stalowni elektrycznych poza wielkim piecem (przy uŝyciu węgla i ewentualnie gazu ziemnego jako reduktora metodami Corex, Redsmet, Fastmet itp.). Ma to uzasadnienie ekonomiczne i ekologiczne [2, 3, 13]. W Polsce w latach 90. następowały zmiany w strukturze produkcji stali. Dotyczy to szczególnie ograniczenia produkcji stali martenowskiej oraz rozwoju ciągłego odlewania stali (COS). Zjawisko to ilustruje tabela 1. Tabela 1 Struktura produkcji stali oraz rozwój COS w latach 1980-2000 Wyszczególnienie Jedno- Lata 1
stka 1980 1990 1996 1997 1998 1999 2000 Produkcja stali ogółem, tys. t 19485,1 13624,9 10432,3 11585,1 9915,1 8853,2 10504 w tym: -tlenowo-konwertorowa tys. t 7648,8 7210,0 6757,5 7531,3 6222,2 5451,8 6800,0 -elektryczna tys. t 2725,2 2446,9 2554,0 2994,4 3196,7 3022,4 3290,0 -martenowska tys. t 9101,8 3964 1118,3 1057,2 494,5 378,4 413,2 Produkcja półwyrobów tys. t 800,0 1041,4 4104,9 5548,3 6144,8 6283,7 7002,0 z COS Udział COS w % 4,1 7,6 39,3 47,9 61,9 70,9 66,7 produkcji stali Źródło: [5-8] Udział procesu konwertorowo-tlenowego w produkcji stali w Polsce w 2000 r. wynosił 64,7%, a elektrycznego 31,3%. Generalnie moŝna stwierdzić, Ŝe w analizowanym okresie stosunkowo stabilna była produkcja stali w konwertorach tlenowych, nastąpił zaś wzrost produkcji stali elektrycznej o 21%. Produkcja stali martenowskiej uległa ponad 30-krotnemu ograniczeniu. Jednocześnie miał miejsce ponad 8-krotny wzrost produkcji półwyrobów pochodzących z COS. Uzysk przy produkcji półwyrobów walcowanych z wlewków wynosił około 82%, zaś z COS ponad 97%. Zmiany strukturalne w hutnictwie miały duŝy wpływ na ilość powstającego złomu oraz na zapotrzebowanie na ten surowiec. Źródła przychodu złomu stalowego Istnieją trzy kategorie złomu stalowego i Ŝeliwnego w zaleŝności od źródeł jego pochodzenia, a mianowicie złom obiegowy, poprodukcyjny i poamortyzacyjny. Złom obiegowy (własny) to odpady i elementy wybrakowane powstające w róŝnych fazach produkcji hutniczej i odlewniczej. Na przychód złomu obiegowego ma wpływ przede wszystkim stopień rozwoju ciągłego odlewania stali oraz asortyment i ilość produkcji wyrobów walcowanych na gorąco. Udział COS w produkcji stali wpływa na uzysk wyrobów gotowych. W związku z tym wskaźnik przychodu złomu obiegowego waha się w przedziale 112,5-275 kg/t stali surowej w zaleŝności od udziału COS [13]. Złom poprodukcyjny stanowią odpady powstające w przemyśle przetwarzającym wyroby hutnicze, a ich ilość jest róŝna w róŝnych branŝach przemysłowych. Przyjmuje się, Ŝe średnio współczynnik odpadów wynosi 15% tzn. na kaŝdą tonę jawnego zuŝycia wyrobów walcowanych powstaje około 150 kg odpadów [13]. Za jawne zuŝycie wyrobów walcowanych uznaje się produkcję wyrobów walcowanych na gorąco pomniejszoną o ich eksport i powiększoną o import. Złom poamortyzacyjny (pouŝytkowy, zbiórkowy) jest odzyskiwany ze zdekapitalizowanych urządzeń, konstrukcji i sprzętu, a takŝe z gospodarstw domowych. 2
Powstaje na skutek wycofania z eksploatacji wyrobów stalowych. Ten rodzaj złomu stanowi główne pod względem ilościowym źródło przychodu złomu. Podstawą szacowania jego ilości jest wielkość zuŝycia wyrobów hutniczych sprzed 15-20 lat pomniejszona o ilość złomu poprodukcyjnego, który z reguły jest odzyskiwany bardzo szybko (w tym samym roku) po wytworzeniu elementów z wyrobów hutniczych. Rzeczywista wartość współczynnika odzysku złomu poamortyzacyjnego waha się w granicach 40-80% jawnego zuŝycia wyrobów hutniczych pomniejszonego o ilość złomu poprodukcyjnego [13]. Jest ona uwarunkowana sprawnością systemu zbiórki złomu. Bilans złomu w Polsce Szczegółowe badania rynku złomu stalowego w Polsce prowadzono w latach 1994-1996 ze środków PHARE na zlecenie Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Do przeprowadzenia tych badań minister przemysłu i handlu został zobowiązany decyzją Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Pierwszy etap badań realizowały: Instytut Metalurgii śelaza oraz Izba Przemysłowo-Handlowa Gospodarki Złomem [9], etapy II i III zaś firmy: włoska EMS i belgijska GECOOPS [10]. Raport z przeprowadzonych badań wskazywał, Ŝe przy średniej produkcji stali 11,6 mln t i udziale COS wynoszącym 95%, zuŝycie złomu będzie wynosiło ok. 6,8 mln t. Ponadto wykazano, Ŝe Polska moŝe stać się eksporterem netto złomu w wysokości ok. 500 tys. t/rok. Autorzy raportu podkreślili konieczność powołania wspólnej komisji z udziałem przedstawicieli Hutniczej Izby Przemysłowo-Handlowej, Izby Przemysłowo-Handlowej Gospodarki Złomem i Instytutu Metalurgii śelaza do bieŝącego monitorowania gospodarki złomem. Producenci stali korzystający z pieców elektrycznych nagłaśniali natomiast w tym czasie problem niedoboru złomu w Polsce. Zdaniem autorów tego artykułu [2, 3, 13] mamy do czynienia z nadmiarem złomu, a występujący w niektórych hutach brak tego surowca jest wywołany sztucznie i wynika z trudności płatniczych odbiorców złomu. Ponadto warto podkreślić, Ŝe liberalizacja handlu zagranicznego złomem stalowym i Ŝeliwnym nie spowoduje dodatkowych trudności w produkcji stali, lecz pozwoli na wzrost pozyskiwania i przerobu złomu. Tabela 2 ilustruje obrót złomem stalowym i Ŝeliwnym w latach 1996-2000. Tabela 2 Obrót złomem stalowym i Ŝeliwnym w latach 1996-2000 (w tys. t) Wyszczególnienie Lata 1996 1997 1998 1999 2000 3
Przychód Ogółem 10 326,2 11 777,5 11 008,1 5 166,4 5 638,9 Z własnej działalności 4 265,1 4 667,9 3 798,9 1 499,9 1 660,3 Skup 6 061,0 7 108,5 7 192,8 3 589,7 4 339,3 Import 0,015 1,1 16,3 76,8 90,7 Rozchód Ogółem 10154,4 11 927,6 10 508,4 5 236,5 5638,9 ZuŜycie własne 5676,9 6 888,3 5 864,9 4 861,8 5638,8 SprzedaŜ 4214,4 4 604,3 4 328,7 323,1 306,1 Eksport 227,7 372,4 264,2 3,9 0,3 Ubytki naturalne i straty 35,3 62,1 60,5 47,6 66,7 Zapas na koniec roku 506,5 335,0 823,8 152,3 145,1 Źródło: Dane za lata 1996-1999 podano za GUS [4], zaś za 2000 r. za CIBEH [5, 6] NaleŜy przy tym mieć na uwadze, Ŝe zuŝycie złomu dotyczy sektora hutnictwa Ŝelaza i stali w zakresie produkcji stali i staliwa. W bilansach tych pominięto produkcję odlewów ze stopów Ŝelaza w odlewniach poza hutnictwem. Bilans złomu za lata 1999 i 2000 przedstawia tabela 3. W tabeli 4 przedstawiono w układzie terytorialnym wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez CIBEH SA w 1999 r. W wyniku rozesłania ankiet do ponad 1000 przedsiębiorstw otrzymano 596 odpowiedzi. (421 przedsiębiorstw nie odpowiedziało na ankietę). Wśród tych, które ją wypełniły, brak jest kilku firm znanych i dobrze wyposaŝonych w urządzenia do przerobu złomu, wymienionych w raporcie dla Ministerstwa Przemysłu i Handlu [9]. Dane dotyczące produkcji stali i odlewów ze stopów Ŝelaza w układzie terytorialnym (wg województw) zawiera tabela 5. ZuŜycie złomu obliczono, przyjmując wskaźniki zuŝycia złomu na tonę stali podane oficjalnie przez GUS (dla odlewów ze stopów Ŝelaza przyjęto najniŝszy wskaźnik podany w tabeli 11). Podano ilość skupionego złomu i zuŝycie złomu w kaŝdym województwie. W tabeli 5 zawarto teŝ wartość brutto środków trwałych, wychodząc z załoŝenia, Ŝe znaczna ich część stanowi źródło pozyskiwania złomu poamortyzacyjnego, a takŝe określono wskaźnik pozyskiwania złomu w stosunku do wartości środków trwałych. Analiza danych przedstawionych w tej tabeli wykazuje, Ŝe polskie zasoby złomu nie są w pełni wykorzystywane. W stosunku do środków trwałych najwięcej złomu skupiono w województwach: śląskim, dolnośląskim i lubuskim, najmniej zaś w województwach: opolskim, podlaskim i mazowieckim. Koreluje to w pewnym stopniu z liczbą przedsiębiorstw działających na terenie poszczególnych województw. Niski poziom skupu złomu w niektórych województwach powoduje konieczność jego dowozu na potrzeby miejscowych odlewni. Ma to miejsce w województwach: lubelskim, łódzkim, opolskim, podlaskim i zachodniopomorskim. 4
Tabela 3 Szczegółowy bilans złomu stalowego i Ŝeliwnego w sektorze hutnictwa Ŝelaza i stali w latach 1999-2000 (w tys. t) Wyszczególnienie Złom w 1999 r. Złom w 2000 r. ogółem ogółem Ŝeliwo niestopowe Ŝeliwo i stal stopowa stal niestopowa Zapas na początek miesiąca 222,4 154,8 2,6 9,8 142,4 Przychód złomu wsadowego z hut: 1 499,9 1 660,3 55,4 62,4 1 542,5 z dołów odlewniczych 32,3 32,7 8,7 0,1 23,9 z walcowni 859,4 962,7 3,0 18,2 941,4 z odlewni Ŝeliwa 8,5 7,2 0,1 7,1 0,0 z odlewni staliwa 14,0 14,5 0,2 6,5 7,8 z pozostałych wydziałów 585,7 643,1 43,4 30,4 569,4 Przychód złomu z zewnątrz 3666,6 4 339,3 64,6 17,2 4 257,5 ze źródeł krajowych 3589,8 4 248,6 64,6 17,2 4 166,8 z importu 76,8 90,7 0,0 0,0 90,7 z krajów UE 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 z pozostałych krajów 76,8 90,7 0,0 0,0 90,7 ZuŜycie złomu: 4 861,9 5 638,9 117,4 74,8 5 446,7 w wielkich piecach 9,0 11,6 7,3 0,0 4,3 w stalowniach ogółem 4 836,6 5 617,4 110,0 65,8 5 441,5 konwertorowo-tlenowych 1 340,6 1 699,0 48,8 0,0 1 650,2 elektrycznych 3 146,6 3 540,2 5,5 65,8 3 466,9 innych 349,4 378,1 55,7 0,0 322,4 w innych wydziałach hutniczych 16,1 9,9 0,1 8,9 0,8 ZuŜycie złomu do bezpośredniego 0,1 0,1 0,0 0,0 0,1 ponownego walcowania Dostawy (sprzedaŝ) złomu 323,1 306,1 3,9 5,5 296,7 do jednostek krajowych 310,3 305,8 3,9 5,5 296,4 eksport 3,9 0,3 0,0 0,0 0,3 do krajów UE 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 do pozostałych krajów 3,9 0,3 0,0 0,0 0,3 Ubytki i straty 47,6 66,7 0,3 2,3 64,1 Zapas w ostatnim dniu miesiąca 156,2 145,1 1,0 6,8 137,3 Źródło: [5, 6] 5
Tabela 4 Skup złomu poprodukcyjnego i poamortyzacyjnego wg województw określony za pomocą ankiet (w kg) Województwo śeliwo niestopowe śeliwo stopowe i stal stopowa ogółem złom paczkowany Stal niestopowa wióry (łącznie z Ŝeliwnymi) złom rozdrobniony Dostawy złomu ze zbiórki Dolnośląskie 11 658 23 550 499 367 0 18 517 4 087 477 380 3 805 538 507 Kujawsko pomorskie 2 674 186 16 943 28 428 1 163 15 327 16 19 743 Lubelskie 450 219 5 071 0 380 7 4 700 0 5 730 Lubuskie 4 381 989 86 845 0 962 2 235 83 629 0 92 179 Łódzkie 2 446 5 804 54 232 418 7 137 17 906 28 951 413 62 844 Małopolskie 6 431 4 894 39 746 0 880 173 38 715 6 487 57 242 Mazowieckie 475 8 046 20 391 2 472 147 1 077 16 663 161 29 033 Opolskie 10 0 836 0 0 0 835 90 935 Podkarpackie 497 929 6 195 268 247 0 5 687 186 7 788 Podlaskie 29 0 959 0 0 57 901 129 1 116 Pomorskie 5 643 4 250 89 728 930 3 679 4 626 80 583 2 038 101 526 Śląskie 57 010 10 652 1 848 054 58 616 69 022 372 442 1 346 933 383 1 916 750 Swiętokrzyskie 1 002 3 435 5 744 0 1 102 0 4 694 49 10 178 Warmińsko-mazurskie 1 579 34 14 804 66 1 990 91 12 747 444 16 817 Wielkopolskie 4 027 3 989 167 616 3 673 4 128 582 159 313 1 945 177 629 Zachodniopomorskie 1 670 20 12 571 0 13 6 713 5 784 421 14 631 Razem 99 981 66 997 2 869 103 66 470 108 633 411 159 2 282 841 16 567 3 052 648 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od CIBEH S.A., Katowice 1999. inne Razem 6
Tabela 5 Produkcja stali, staliwa i Ŝeliwa oraz ilości zuŝytego i skupionego złomu stalowego i Ŝeliwnego w układzie terytorialnym w 1999 r. Województwo ogółem Produkcja stali (tys. t) tlenowokonwertorowa elektryczna martenows ka Ilość złomu zuŝytego do produkcji stali (tys. t) Produkcja odlewów ze stopów Ŝelaza, (tys. t) Ilość złomu zuŝytego do produkcji odlewów (tys. t) Ilość złomu zuŝytego ogółem (tys. t) Skup złomu wg województw (tys. t) Wartość brutto środków trwałych (mln zł) Ilość skupionego złomu w stosunku do 1 mln zł środków trwałych 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Dolnośląskie 42,3 56,3 56,3 538,5 38 010,5 14,167 482,2 Kujawsko-pomorskie 5,8 7,7 7,7 19,7 20 057,0 0,982 12,0 Lubelskie 24,5 32,6 32,6 5,7 16 268,5 0,350-26,9 Lubuskie 7,8 10,4 10,4 92,2 8 524,8 10,816 81,8 Łódzkie 52,4 69,7 69,7 62,8 29 780,2 2,109-6,9 Małopolskie 1757,2 1757,2 523,6 57,9 77,0 606,0 57,2 49 322,0 1,160-548,8 Mazowieckie 406,1 406,1 432,7 16,5 21,9 454,6 29,0 117 480,2 0,247-425,6 Opolskie 23,6 23,6 24,5 17,6 23,4 47,9 0,9 19 209,5 0,047-47,0 Podkarpackie 162,7 162,7 173,1 24,0 31,9 205,0 7,8 18 711,8 0,417-197,2 Podlaskie 3,1 4,1 4,1 1,1 7 994,4 0,138-3,0 Pomorskie 24,5 32,6 32,6 101,5 25 470,7 3,985 68,9 Śląskie 5764,7 3694,6 1691,4 378,7 3195,0 131,6 175,0 3370,0 1916,7 95 654,3 20,038-1453,3 Śiętokrzyskie 680,0 680,0 724,0 43,7 58,1 782,1 10,2 14 084,7 0,724-771,9 Warmińskomazurskie 12,4 16,5 16,5 16,8 9 340,5 1,799 0,3 Wielkopolskie 130,8 174,0 174,0 177,6 39 023,3 4,551 3,6 Zachodniopomorskie 15,1 20,1 20,1 14,6 21 108,7 0,692-5,5 Województwa razem 8794,3 5451,8 3022,4 378,7 5072,9 610,0 811,3 5889,7 3052,3 530 041,7 5,759-2837,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CIBEH Katowice; Instytutu Odlewnictwa, Kraków; GUS-u, Rocznik statystyczny województw 1999 r. RóŜnica 10-9 7
Wielkości eksportu i importu złomu stalowego i Ŝeliwnego wynikające z analizy danych GUS dotyczących handlu zagranicznego wyrobami hutniczymi wg dokumentów SAD przedstawia tabela 6 [1]. Z uwagi na to, Ŝe złom stalowy i Ŝeliwny był traktowany przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa jako odpad, Główny Inspektor Ochrony Środowiska nie udzielał zgody na import, wyraŝając pogląd, Ŝe w Polsce nie występuje deficyt złomu stalowego. Z drugiej strony istniała silna presja hut produkujących stal w piecach elektrycznych na ograniczenie eksportu. Huty dąŝyły do zmniejszenia popytu, co spowodowało obniŝenie cen. Było to przyczyną licencjonowania eksportu złomu na poziomie 400-500 tys. t/rok. Zniesienie tych ograniczeń spowodowało wzrost zarówno eksportu jak i importu tego surowca wtórnego. Tabela 6. Eksport i import złomu stalowego i Ŝeliwnego w latach 1996-2000 (w tys. t) Wielkość w latach Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 Import 0,4 14,4 19,3 86,9 170,1 Eksport 415,6 517,9 446,2 730,6 987,9 Eksport netto (eksport-import) 411,6 503,5 426,7 640,6 817,8 Wskaźniki zuŝycia złomu w Polsce i wybranych krajach Podstawą określenia zapotrzebowania na złom jest produkcja stali i jej struktura. WaŜne są takŝe wskaźniki zuŝycia złomu w poszczególnych procesach stalowniczych. Niejednokrotnie ich wartości w Polsce znacznie odbiegają od wartości w innych krajach. Wskaźniki zuŝycia złomu w polskich stalowniach z lat 1996-2000 podano w tabeli 7. Tabela 7 Wskaźniki zuŝycia złomu w krajowych stalowniach w latach 1996-2000 (w kg/1 tonę stali) Rodzaj procesu ZuŜycie złomu w latach 1996 1997 1998 1999 2000 Tlenowo-konwertorowy 271 266 301 298 246 Elektryczny 1107 1088 1060 1064 1042 Martenowski 681 652 756 775 828 Źródło: Dane z lat 1996-1999 pochodzą z publikacji GUS [4], zaś dla 2000 r. podano za CIBEH SA [6]. 8
Wskaźniki zuŝycia złomu w stalowniach konwertorowo-tlenowych w innych krajach są zróŝnicowane. MoŜna dokonać podziału krajów produkujących stal w konwertorach tlenowych na trzy grupy według wielkości wskaźnika zuŝycia złomu. Ilustrują to dane zestawione w tabeli 8. Polska ze wskaźnikiem 246 kg/t zalicza się do grupy krajów o wysokim zuŝyciu. DuŜe zróŝnicowanie wskaźników zuŝycia złomu na tonę wyprodukowanej stali występuje takŝe w stalowniach elektrycznych. Pokazują to dane zestawione w tabeli 9. Wskaźniki róŝnych krajów wahają się w duŝym zakresie: od 532kg/t (Norwegia) do 1150 kg/t (Turcja). Dzieje się tak za sprawą wykorzystywania w procesach elektrycznych surówki oraz grudek wstępnie zredukowanych. Polska ze wskaźnikiem 1042 kg/t naleŝy do grupy państw o duŝym zuŝyciu złomu, a małym zuŝyciu surówek i/lub Ŝelaza gąbczastego. Z procesu martenowskiego, który pod względem zuŝycia złomu jest najbardziej elastyczny, w wielu krajach właściwie juŝ zrezygnowano. Podobne tendencje obserwuje się takŝe w Polsce. ZróŜnicowane są równieŝ wskaźniki róŝnych krajów, jeśli chodzi o zuŝycie złomu w odlewniach staliwa i Ŝeliwa (tab. 10). Tabela 8 Wskaźniki zuŝycia złomu w stalowniach konwertorowo tlenowych w wybranych krajach (w kg/t stali) Państwo Wskaźnik zuŝycia w latach 1990 1995 1998 Niski poziom: Francja 136 101 105 Japonia 73 81 64 Włochy 104 146 101 Średni poziom: Belgia 198 185 155 Hiszpania 176 168 193 Holandia 136 162 188 Niemcy 175 181 181 Szwecja 151 193 186 Turcja 148 165 190 Wysoki poziom Austria 225 259 254 Słowacja 307 268 270 USA 277 282 295 Węgry 263 264 276 Źródło: [2] Tabela 9 Wskaźniki zuŝycia złomu w stalowniach elektrycznych w wybranych krajach (kg/t stali) 9
Państwo Wskaźnik zuŝycia w latach 1990 1995 1998 Austria 735 1040 1097 Belgia 1019 989 980 Francja 988 989 1010 Grecja 1096 1140 1132 Hiszpania 1095 1068 1102 Niemcy 927 975 1004 Szwecja 991 984 999 Włochy 1078 1026 1063 Źródło: [2] Tabela 10 Wskaźniki zuŝycia złomu w produkcji odlewów staliwnych w wybranych krajach (w kg/t odlewów) Kraj Wskaźnik zuŝycia Europa Zachodnia (EU 15) 749,1 Pozostała Europa 518,1 Chiny 705,9 Japonia 650,8 Inni 719,4 Źródło: [2] Brak jest wiarygodnych danych dotyczących wskaźników zuŝycia złomu stalowego i Ŝeliwnego przy produkcji odlewów ze stopów Ŝelaza w Polsce. W omawianym wcześniej raporcie [9] podano, Ŝe wskaźnik zuŝycia złomu na 1 tonę odlewów wynosi 1000 kg. W tabeli 11 przedstawiono dane dotyczące odlewni niemieckich [12]. Są one znacznie wyŝsze od podanych w raporcie, jak teŝ w tabeli 10 (dla odlewów staliwnych). Tabela 11 Wskaźniki zuŝycia złomu stalowego i Ŝeliwnego w odlewniach niemieckich w 1998 r. (w kg/t odlewów) Wyszczególnienie ZuŜycie złomu śeliwo szare 1329,0 śeliwo sferoidalne 1410,7 śeliwo ciągliwe 2340,0 Staliwo 1603,3 Organizacja skupu i przerobu złomu stalowego i Ŝeliwnego w Polsce W okresie międzywojennym zaopatrzenie hutnictwa Ŝelaza i stali w złom stalowy było scentralizowane. Realizowała je Centrala Zakupu Złomu Polskich Hut śelaznych z siedzibą w Warszawie. Wszystkie huty zrzekły się na korzyść centrali bezpośredniego skupu starego Ŝelastwa, zarówno w kraju, jak i za granicą, a kaŝde ewentualne wyłamanie się z umowy 10
pociągało za sobą wysokie kary umowne. Na podkreślenie zasługuje fakt, Ŝe huty Ŝelaza w Polsce były własnością kapitału francuskiego, niemieckiego i polskiego. W tym ostatnim przypadku występował kapitał państwowy i prywatny. Po wojnie gospodarkę złomem Ŝelaza (stalowym i Ŝeliwnym) powierzono początkowo Centralnemu Zarządowi Przemysłu Hutniczego, a następnie Zjednoczeniu Hutnictwa śelaza i Stali. W kolejnych latach za gospodarkę złomem była odpowiedzialna Centrala Gospodarki Złomem Centrozłom, od 1980 r. podporządkowana Ministerstwu Hutnictwa. W 1983 r. na bazie CGZ Centrozłom powstało dobrowolne Zrzeszenie Przedsiębiorstw Przerobu Złomu Metali, nad którym kontrolę sprawowało Ministerstwo Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego. Przedsiębiorstwa Centrali Gospodarki Złomem przerabiały ok. 30% złomu zbiórkowego i do dzisiaj stanowią podstawową bazę przerobu złomu. Centrala Zbytu Złomu Centrozłom, odpowiedzialna za zaopatrzenie hutnictwa Ŝelaza i odlewnictwa w złom, sporządzała roczne i wieloletnie bilanse przychodu i rozchodu złomu oraz rozdzielniki dostaw złomu. CZZ Centrozłom, jak równieŝ zgrupowane w niej przedsiębiorstwa, nie prowadziły bezpośredniego skupu złomu od drobnych dostawców, w tym złomu pochodzącego z gospodarstw domowych zarówno miejskich, jak i wiejskich, drobnych przedsiębiorstw przemysłowych i od rzemiosła. Detaliczny skup złomu na terenie kraju był realizowany przez ok. 3500 zbiornic i punktów skupu podporządkowanych dwu organizacjom spółdzielczym, a mianowicie: Związkowi Gminnych Spółdzielni Rolniczych Samopomoc Chłopska i Centralnemu Związkowi Spółdzielczości. Nie był to system optymalny. Ponad 30% złomu stalowego zbiórkowego przerabiano metodami ręcznymi poprzez sortowanie i cięcie termiczne. Przerób złomu metodami zmechanizowanymi odbywał się głównie za pomocą paczkarek, prasonoŝyc i łamaczy szyn. Dopiero w latach 80. Centrozłom uzyskał środki dewizowe na zakup nowoczesnych urządzeń do przerobu złomu w tym strzępiarek typu Shredder. Od 1990 r. wszystkie akty normatywne dotyczące gospodarki złomem stalowym i Ŝeliwnym przestały obowiązywać. Złom stał się towarem rynkowym. Początkowo towar ten, zakwalifikowany jak odpad, podlegał wszystkim wynikającym z tego faktu rygorom, np. istniał zakaz jego importu. Obecnie złom moŝe być i jest przedmiotem swobodnie zawieranych umów na skup, dostawy i sprzedaŝ między jednostkami gospodarki uspołecznionej i firmami prywatnymi, przy czym nie muszą one korzystać z Ŝadnego pośrednictwa. Po 1990 r. powstało wiele spółek i firm prywatnych zajmujących się handlem złomem, z których niektóre prowadzą takŝe przerób złomu. W 1994 r. zarejestrowane były 2224 11
przedsiębiorstwa (tj. o 1300 mniej niŝ w 1989 r.), które, zgłaszając działalność gospodarczą, podały, Ŝe będą się m.in. zajmowały handlem i przerobem złomu metali. Nie świadczy to, Ŝe wszystkie przedsiębiorstwa podjęły działalność w tym zakresie. Prowadzone przez Centrum Usług Informatycznych CIBEH S.A. w 1999 r. badania statystyczne dotyczące obrotu złomem stalowym i Ŝeliwnym (na zlecenie Ministra Gospodarki) objęły zaledwie 596 przedsiębiorstwa. Jest to zjawisko niezrozumiałe, gdyŝ sprawozdania G-06 o obrocie surowcami wtórnymi mają obowiązek sporządzać wszyscy, którzy prowadzą działalność gospodarczą obejmującą skup i sprzedaŝ surowców wtórnych, bez względu na liczbę zatrudnionych. Zakończenie Dane statystyczne dotyczące gospodarki złomem zaczerpnięte z róŝnych źródeł są niespójne. Odnosi się to szczególnie danych GUS na temat handlu zagranicznego złomem stalowym i Ŝeliwnym. Dane dotyczące eksportu (wg GUS) podane w tabeli 2 oraz w tabeli 6 (takŝe wg GUS) wykazują róŝnice wynoszące od 160 do ponad 630 tys. t/rok. Podobnie niespójne są dane ilustrujące zuŝycie złomu. Wielkości podane w bilansach (tabela 2) porównane z wyliczonymi (produkcja stali i stopów, przyjęta za GUS, pomnoŝona przez stosowne wskaźniki zuŝycia złomu na produkcję 1 tony stali lub stopów Ŝelaza) wykazują róŝnice wynoszące od + 160 do 870 tys. t/rok. Przy występowaniu tak znacznych rozbieŝności w danych statystycznych nie moŝe być mowy o prowadzeniu jakiejkolwiek polityki w odniesieniu do gospodarki złomem przy wykorzystaniu danych statystycznych. NiezaleŜnie od tego dane publikowane przez CIBEH SA w zakresie produkcji stali oraz zuŝycia złomu nie dotyczą kraju, lecz sektora hutnictwa Ŝelaza i stali. Statystyką skupu nie są objęte wszystkie przedsiębiorstwa dokonujące tej czynności. Szczególnie chodzi tu o znane firmy wyposaŝone w urządzenia do przerobu złomu. Sieć skupu złomu metali jest niedostateczne i nierównomiernie zlokalizowana. Nie odpowiada ona zarówno potrzebom, jak i moŝliwościom pozyskiwania złomu metali. Literatura 12
1. Dane SAD za lata 1996-2000 na dyskietkach, GUS. 2. Economic Commission for Europe: Iron and Steel, Scrap, ECE Steel Series 1999, United Nations, New York and Geneva, 1999. 3. Gospodarka Złomem śelaza i Stali oraz metali NieŜelaznych w Polsce. Stowarzyszenie Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów. Warszawa-Częstochowa-Stalowa Wola, październik 1993. 4. Informacje i opracowania statystyczne. Gospodarka materiałowa w 1999 r., GUS, Warszawa 2000 (i lata poprzednie). 5. Informacje o wynikach gospodarczych sektora hutniczego za 1999 r., Centrum Usług Informatycznych. CIBEH SA, Katowice, kwiecień 2000 (i lata poprzednie). 6. Informacje o wynikach gospodarczych sektora hutniczego za grudzień 2000 r. Centrum Usług Informatycznych. CIBEH SA Katowice, styczeń 2001. 7. Produkcja waŝniejszych wyrobów przemysłowych I-XII 2000 r. Materiały źródłowe GUS, styczeń 2001. 8. Produkcja wyrobów przemysłowych w 1999 r. Materiały źródłowe GUS, Warszawa, lipiec 2000 (i lata poprzednie). 9. Program gospodarki złomem w Polsce. Raport z I etapu. Analiza i ocena aktualnego stanu gospodarki złomem stalowym i Ŝeliwnym w Polsce. Izba Przemysłowo-Handlowa Gospodarki Złomem i Instytut Metalurgii śelaza. Gliwice, wrzesień 1995. 10. Program gospodarki złomem w Polsce. Raport z II i III etapu. EMS SPA Włochy, GECOOPS GEIE Belgia, styczeń-kwiecień 1996. 11. Rocznik statystyczny województw 1999 r. GUS, Warszawa 2000. 12. Stręk F., Informacja o odlewnictwie. Maszynopis, Agencja Rozwoju Przemysłu SA, Warszawa 2000. 13. Sztobryn J., Pozyskiwanie i kierunki zagospodarowania złomu stalowego. Gospodarka Materiałowa i Logistyka 1994, nr 2. 14. Światowy rynek wyrobów hutniczych w 2000 roku oraz perspektywy na rok 2001 i lata późniejsze. Ośrodek Informacji Hutniczej Sp. z o.o., Gliwice, kwiecień 2001. 13