DIAGNOZA STANU SPOŁECZNO GOSPODARCZEGO POWIATU BIESZCZADZKIEGO

DIAGNOZA STANU SPOŁECZNO GOSPODARCZEGO POWIATU BIESZCZADZKIEGO Ustrzyki Dolne / Stary Sącz, 20 lipiec 2004 Opracowanie zespołowe pod kierownictwem Wojciecha Knapika

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 3 1.1. Geneza, cel i metoda opracowania...3 2. INFORMACJE OGÓLNE... 4 2.1. Ogólna charakterystyka Powiatu Bieszczadzkiego...4 2.2. Charakterystyka gmin wchodzących w skład powiatu bieszczadzkiego...7 2.2.1. Ustrzyki Dolne... 7 2.2.2. Czarna... 10 2.2.3. Lutowiska... 11 3. PROFIL SPOŁECZNO - EKONOMICZNY POWIATU... 13 3.1. Środowisko geograficzne...13 3.1.1. Budowa geologiczna... 13 3.1.2. Ukształtowanie powierzchni... 15 3.1.3. Gleby... 17 3.1.4. Hydrografia... 18 3.1.5. Klimat... 20 3.1.6. Flora i fauna... 21 3.1.7. Podsumowanie... 24 3.2. Ochrona środowiska naturalnego...26 3.3. Infrastruktura techniczna...30 3.4. Rolnictwo...35 3.4.1. UŜytkowanie ziemi... 35 3.4.2. Struktura rolnictwa.... 39 3.5. Turystyka...44 3.5.1. Atrakcyjność turystyczna... 44 3.5.2. Ruch turystyczny i baza noclegowa... 51 3.6. Gospodarka...55 3.6.1. Struktura branŝowa... 55 3.6.2.Podsumowanie... 61 3.7.Sfera społeczna...62 3.7.1. Demografia... 62 3.7.2. Warunki i jakość Ŝycia mieszkańców... 70 3.7.3. Bezrobocie... 74 3.7.3. Podsumowanie... 78 4. PODSUMOWANIE... 80 Strona 2

1. WSTĘP 1.1. Geneza, cel i metoda opracowania Niniejsze opracowanie zostało sporządzone przez Fundację Instytut Karpacki w ramach Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich finansowanego przez Bank Światowy oraz środki krajowe pochodzące z budŝetu państwa. Zakres merytoryczny wynika z ogólnego planu określonego we wniosku konkursowym na realizację subusługi C Planowanie Rozwoju Lokalnego Studia strategiczne dla powiatu bieszczadzkiego oraz z dwustronnych uzgodnień wykonawcy usługi z zamawiającym usługę tj. Starostwem Powiatowym w Ustrzykach Dolnych na etapie realizacyjnym. Plan niniejszego dokumentu wynika ze schematu powszechnie stosowanego w geografii społeczno ekonomicznej i geografii regionalnej. Ze względu na moŝliwość dalszego wykorzystywania niniejszego opracowania przy tworzeniu innych dokumentów strategicznych np. Plan Rozwoju Lokalnego, czy studiów wykonalności dla projektów infrastrukturalnych (rozdział: Analiza otoczenia społeczno gospodarczego projektu ), została przeprowadzona modyfikacja (uzupełnienie) wyjściowego schematu w oparciu o szczegółowe wytyczne zawarte w Uzupełnieniu Programu do Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w wersji ostatecznej przyjętej przez komitet monitorujący ZPORR w dniu 16 kwietnia 2004r. oraz zespół przygotowawczy Komitetu Integracji Europejskiej w dniu 20 kwietnia 2004r. Dzięki temu w zaleŝności od potrzeb, niniejszy dokument moŝe stać się materiałem wyjściowym do wszechstronnego wykorzystania w trakcie przygotowywania dokumentacji dodatkowej do wniosków aplikacyjnych o fundusze strukturalne Unii Europejskiej na projekty i zadania realizowane w ramach Planu Rozwoju Lokalnego. Opracowania materiałów źródłowych oraz danych statystycznych zostało wykonane przez zespół ekspertówinstytutu Karpackiego w ramach tzw. desk research, w oparciu o dostępne dane statystyczne dla powiatu i gmin powiatu. Ze względu na specyficzną sytuację powiatu bieszczadzkiego, dla którego z dniem 1.01.2002 roku został przerwany ciąg porównywalnych danych statystycznych, w związku wyodrębnieniem w zachodniej części d. powiatu bieszczadzkiego, nowoutworzonego powiatu leskiego, zrezygnowano z karkołomnego Strona 3

zadania jakim jest wtórna obróbka danych statystycznych w celu uzyskania bazy dla porównywalności danych z okresu obowiązywania poprzedniego podziału administracyjnego. Ze względu na przyjęty plan wydawniczy Urzędu Statystycznego w Rzeszowie i brak w momencie tworzenia niniejszego materiału dostępu do publikowanych danych za rok 2003 (zostaną zawarte w Roczniku Statystycznym Województwa Podkarpackiego 2004, planowany termin wydania grudzień 2004) wykorzystano najnowsze dostępne dany w większości przypadków wg. stanu na 31.12.2002. W szczególności główne źródła uŝyte w niniejszym opracowaniu to; Rocznik Statystyczny Województwa Podkarpackiego 2003 oraz dane z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań oraz Powszechnego Spisu Rolnego z V 2002 r. Dla lepszego zobrazowania kluczowych, lub szczególnie interesujących zjawisk posłuŝono się metodą kartogramową. Dla uchwycenia kontekstu porównawczego większość wielkości statystycznych dla powiatu bieszczadzkiego została pokazana na tle sąsiednich powiatów: leskiego, sanockiego i przemyskiego. Tam gdzie było to moŝliwe zestawiono dane w podziale na gminy. W przypadku chęci korzystania w następnych latach z niniejszego opracowania dla w.w celów sugeruje się uaktualnianie danych i weryfikacje analiz ujętych w niniejszym opracowaniu w oparciu o najnowsze dane statystyczne, które publikowane będą sukcesywnie w kolejnych latach. Sugestia ta w mniejszym stopniu dotyczy Rozdziału 3. Środowisko Geograficzne, który naraŝony jest w relatywnie mniejszym stopni na dezaktualizację. Zadania aktualizowania niniejszej diagnozy mogłaby podjąć się odpowiednia komórka zajmująca się w ramach Starostwa Powiatowego w Ustrzykach Dolnych promocją, względnie rozwojem lokalnym. 2. INFORMACJE OGÓLNE 2.1. Ogólna charakterystyka Powiatu Bieszczadzkiego. Powiat Bieszczadzki połoŝony jest w województwie Podkarpackim, obejmuje najdalej wysunięty na południowy wschód obszar kraju. Na jego terenie znajduje się najbardziej wysunięty na południe punkt Polski szczyt Opołonek ( 49 00 ' szer. geogr. pn ). Powiat graniczy od zachodu z powiatem leskim i na niewielkim odcinku z powiatem sanockim, od północy z powiatem przemyskim, natomiast od wschodu i południa granica Strona 4

pokrywa się z granicą państwową z Ukrainą, będącą jednocześnie granicą Unii Europejskiej. Na południu, w rejonie szczytu Krzemieniec ( Kremenaros), na niewielkim odcinku granicy powiat styka się z Republiką Słowacką. Powiat tworzą trzy gminy: Czarna, Lutowiska i Ustrzyki Dolne. Zajmuje powierzchnię 1137, 97 km² i pod względem wielkości zajmuje piąte miejsce w województwie. Zamieszkuje go 22 341 osób, z tego ponad 9,5 tys. w Ustrzykach Dolnych, jedynym mieście powiatu, będącym siedzibą władz powiatu i gminy. Pozostałe jednostki tworzące sieć osadniczą to 69 miejscowości wiejskich w tym 50 wsi. Powiat, jak i całe województwo naleŝy do najsłabiej zurbanizowanych i słabo zaludnionych w Polsce. Gęstość zaludnienia wynosi tu 20 osób na km², co jest najniŝszym wskaźnikiem w województwie. Niezwykle ciekawa jest burzliwa historia tych terenów. W początkach osadnictwa ( XIV w) większość wsi zakładanych było na prawie wołoskim. Ludność pochodzenia wołoskiego przyniosła na teren Bieszczad tradycje pasterskie oraz wschodnią religię- prawosławie i grekokatolicyzm. Z biegiem czasu przekształciła się w wyodrębnioną grupę etniczną Bojków. II połowa XIX w przyniosła przyspieszony rozwój gospodarczy tych terenów, do czego przyczyniło się wybudowanie linii kolejowej z Przemyśla do Budapesztu oraz rozwój przemysłu naftowego. Najtragiczniejsze dla tych terenów okazały się lata 1945-1947, kiedy oddziały milicji i Wojska Polskiego prowadziły walki z UPA. Efektem było całkowite wysiedlenie miejscowej ludności w ramach akcji Wisła oraz zniszczenie większości zabudowań wiejskich. W 1951 r. dokonano wymiany terytorialnej z ZSRR. Wówczas do Polski powróciła znaczna cześć obszaru obecnego powiatu bieszczadzkiego( m, in. Ustrzyki Dolne, Czarna, Lutowiska ). Od lat 60- tych XX wieku głównym czynnikiem rozwoju stał się ruch turystyczny i budowa sztucznych zbiorników wodnych na Sanie. Nieudanym eksperymentem okazała się natomiast budowa kombinatów drzewnych oraz tworzenie nierentownych PGR-ów, w tym wielkich ferm hodowlanych. Dzisiejszy powiat bieszczadzki to wspólnota samorządowa powstała po okresie transformacji. Powiat swoich szans upatruje przede wszystkim w zrównowaŝonym rozwoju turystyki i usług okołoturystycznych przy wykorzystaniu unikalnych walorów przyrodniczych. Powiat połoŝony jest w obszarze górskim, naleŝącym do wielkiego łańcucha Karpat. Jest obszarem słabo przekształconym przez człowieka, w wielu rejonach zachował naturalny charakter. Jego południową część zajmują Bieszczady Zachodnie. Góry tworzą tu kilka podłuŝnych pasm o duŝych wysokościach, pociętych w poprzek dopływami Sanu. Jest to najpiękniejszy region Podkarpacia, a pasma Połonin Wetlińskiej ( 1255 m), Caryńskiej ( 1297 Strona 5

m) grupa Tarnicy ( 1346 m ) czy pasmo graniczne z Wielką Rawką ( 1307 m ) czyni go jednym z najoryginalniejszych górskich zakątków naszego kraju. Środkową część zajmują niŝsze Góry Sanocko- Turczańskie z lesistym pasmem Otrytu, śukowa i Górami Słonnymi.W podziale fizyczno geograficznym Polski ( J. Kondracki ) są to mezoregiony zaliczane do Beskidów Wschodnich, których duŝe zróŝnicowanie krajobrazowe powoduje, Ŝe mają wyŝszą rangę hierarchiczną niŝ Beskidy Zachodnie i Środkowe i zaliczane są do podprowincji Karpat Południowo Wschodnich. Beskidy Wschodnie przechodzą na północny w Pogórze Przemyskie, jego zrównana powierzchnia sięga wysokości 400-450 m i zajmuje niewielką część powiatu. Cała powierzchnia powiatu ze względu na unikalne walory środowiska objęta została róŝnorodnymi formami ochrony przyrody. Przeszło 20 % obszaru leŝy w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, 1,5 % stanowią rezerwaty, połowa tworzy parki krajobrazowe: Doliny Sanu, Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego, a pozostała reszta chroniona jest w ramach obszarów chronionego krajobrazu, uŝytków ekologicznych czy zespołów przyrodniczo- krajobrazowych. Strona 6

Pod względem hydrograficznym obszar zaliczany jest do zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Główną rzeką jest San, mający swe źródła w rejonie przełęczy UŜockiej. Wraz z dopływami odwadnia ok. 82 % powierzchni powiatu. Granica dorzecza górnego Sanu stanowi część głównego europejskiego działu wód, oddzielającego zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Pozostała część to dorzecza rzeki StrwiąŜ i Mszanki, będącymi dopływami górnego Dniestru. Na Sanie znajdują się dwa zbiorniki wodne w Solinie i Myczkowcach. Większy z nich - Zalew Soliński połoŝony jest częściowo na terenie powiatu i stwarza dogodne warunki do rozwoju turystyki i rekreacji. Powiat bieszczadzki to głównie tereny górskie w niewielkim stopniu zaludnione, więc w strukturze zagospodarowania dominują lasy, stanowiące 69 % powierzchni. Pozostałe formy zajmują w strukturze uŝytkowania gruntów duŝo mniejsze powierzchnie: grunty orne 4 %, łąki i pastwiska- 16 %, sady 0,02%. UŜytki rolnicze stanowią łącznie 20% obszaru powiatu. Powiat posiada dobre połączenie komunikacyjne. Przez północną część przebiega linia kolejowa Zagórz Ustrzyki Dolne- Krościenko ( Chyrów), odcinek drogi krajowej 84 Sanok Ustrzyki Krościenko i drogi wojewódzkiej 890 łączącej Krościenko z drogą krajową 28 Sanok - Przemyśl. NajwaŜniejszymi drogami są jednak tzw. obwodnice łączące niemal wszystkie większe miejscowości powiatu. Droga wojewódzka 896 i 897 tzw. Wielka Obwodnica łącząca Ustrzyki Dolne Czarną - Lutowiska - Ustrzyki Górne Cisną Lesko, oraz 894 tzw. Mała Obwodnica łącząca Hoczew z Czarną przez Polanę, słabo natomiast rozwinięta jest sieć dróg lokalnych. DuŜe znaczenie ma równieŝ nowo wybudowane międzynarodowe przejście graniczne w Krościenku, które umoŝliwia przejazd na Ukrainę. 2.2. Charakterystyka gmin wchodzących w skład powiatu bieszczadzkiego. 2.2.1. Ustrzyki Dolne Gmina Ustrzyki Dolne połoŝona jest w północnej części powiatu bieszczadzkiego, na terenie malowniczych Gór Sanocko Turczańskich, posiada szczególne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Pasma górskie mają tu regularny, równoległy układ tworząc tzw. góry rusztowe, przebiegające z północnego zachodu na południowy wschód. Najciekawsze z nich to rozciągające się na północ od Ustrzyk Dolnych Góry Słonne, na południe pasma śukowa i Otrytu. Obszar ten objęty jest ochroną. W Górach Słonnych utworzono park krajobrazowy, a pozostała część zaliczana jest do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Strona 7

Krajobrazu.. Na Północy niewielka część obszaru gminy naleŝy do Pogórza Przemyskiego, objęty jest on równieŝ ochroną w ramach obszaru chronionego krajobrazu, a niewielkie fragmenty naleŝą do utworzonego tu Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Główną rzeką gminy jest StrwiąŜ. Gmina zajmuje obszar 477 km 2, zamieszkuje ją około 17722 mieszkańców, z czego ponad 9,6 tys w Ustrzykach Dolnych. Liczba mieszkańców miasta z roku na rok maleje, czego przyczyną jest ujemne saldo migracji. Pozostałe tereny są słabo zaludnione, na jeden kilometr kwadratowy przypada 17 osób. Gmina ma charakter rolniczy, w strukturze uŝytkowania gruntów dominują lasy, stanowiące około 59 % jej powierzchni, porastające wierzchowiny i stoki. Doliny i niŝsze partie gór wykorzystywane są rolniczo, głównie jako łąki i pastwiska zajmujące 21 % powierzchni i grunty orne 9 %. Ze względu na cenne walory przyrodnicze: czyste środowisko, urozmaiconą rzeźbę terenu, lasy, spore znaczenie w jej gospodarce odgrywa turystyka. Tereny górskie, warunki klimatyczne oraz osobliwości przyrody pozwoliły na rozwój ruchu turystycznego i sportów zimowych w wielu miejscowościach gminy. Największym ośrodkiem tego typu są Ustrzyki Dolne. PołoŜone pośród wzniesień Kamiennej Laworty ( 768 m ), Małego Króla ( 669 m ), pasma Równi ( 662 m ) i śukowa ( Holica 761 m) stały się centrum turystycznym o sezonie trwającym cały rok. Powstało tu kilka domów wczasowych, hoteli i pensjonatów, kąpielisko i ośrodki sportów zimowych. W tej stolicy bieszczadzkiego narciarstwa funkcjonują trzy wyciągi: na Lawortę ( 970 m), Gromadzyń ( 670 m ) i na Małego Króla ( 400 m ). W okolicy miasta wyznakowano kilka szlaków spacerowych, wybiegają stąd liczne szlaki turystyczne w najwyŝsze partie Bieszczad. Miasto stało się siedzibą Muzeum Bieszczadzkiego Parku Narodowego. MoŜna się tu zapoznać z budową geologiczna Bieszczadów, próbkami skał, okazami bieszczadzkich roślin i zwierząt. Ciekawa jest kolekcja ptaków drapieŝnych. W mieście działa Ośrodek Dydaktyczno Naukowy Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Oferuje ono równieŝ turystom ciekawe zabytki: rynek z XIX wiecznymi kamieniczkami, kościół parafialny z XVII wieczną ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem, cerkiew parafialną obrządku bizantyńsko- ukraińskiego, wzniesioną w 1847 r. oraz budynek dawnej synagogi z XIX w. i cmentarz Ŝydowski. DuŜą atrakcją turystyczną jest równieŝ festiwal muzyki country CROCK, odbywający się na ogół w drugim tygodniu sierpnia. Strona 8

Baza turystyczna, na którą składają się hotele, pensjonaty, obiekty agroturystyczne, pola namiotowe powstała równieŝ w wielu innych miejscowościach dysponujących ciekawymi atrakcjami turystycznymi. Teleśnica Oszwarowa - wieś rolniczo letniskowa połoŝona nad potokiem Daszówka uchodzącym do Jeziora Solińskiego umoŝliwia uprawianie sportów wodnych. W Hoszowie, Równi, Ustianowej, Łodynie, Listkowatem znajdują się niezwykłej urody drewniane cerkwie. Unikatowym zabytkiem Jasienia jest Sanktuarium Maryjne z XVIII. Centrum turystyki letniej i zimowej jest Arłamów. Ośrodek wypoczynkowy oferuje moŝliwości uprawiania turystyki pieszej, konnej i rowerowej, a w okresie zimowym funkcjonuje coraz popularniejszy wyciąg. W gminie Ustrzyki Dolne dobrze rozwinięta jest baza noclegowa i Ŝywieniowazlokalizowane są tu liczne pensjonaty, domy wycieczkowe, kwatery prywatne, schroniska, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, restauracje i bary. Łącznie gmina oferuje turystom prawie 900 miejsc noclegowych w tym 507 całorocznych. Rocznie korzysta z nich około 14 000 turystów. Gmina ma charakter rolniczy ale widoczny jest równieŝ rozwój produkcji i usług. Zarejestrowanych jest tu około 1600 podmiotów gospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi róŝnego rodzaju działalność handlową, remontową i budowlaną. Znajdują się tu równieŝ zakłady przemysłowe: przetwórstwa drewna, zakłady przetwórstwa rolno- spoŝywczego i produkcji materiałów budowlanych zlokalizowane głównie w Ustrzykach Dolnych. Baza usługowa gminy rozwinięta jest nierównomiernie. Ogółem działa tu 12 szkół podstawowych, 4 gimnazja oraz szkoły średnie mieszczące się w Ustrzykach Dolnych. Opiekę zdrowotną i usługi medyczne zapewniają przychodnia i szpital znajdujący się równieŝ w tym mieście. Infrastruktura wodociągowa i kanalizacyjna jest dobrze rozwinięta w mieście, tereny wiejskie posiadają jedynie sieć wodociągową. Sieć gazowa biorąc pod uwagę prywatnych odbiorców nie istnieje. Dostępność komunikacyjną gminie zapewnia przebiegająca przez jej obszar linia kolejowa Zagórz- Krościenko ( Chyrów) oraz sieć dróg, z których największe znaczenie ma droga krajowa 84 Sanok- Krościenko oraz drogi wojewódzkie. W Krościenku znajduje się międzynarodowe przejście graniczne, które umoŝliwia przejazd na Ukrainę, Węgry i do krajów bałkańskich. Strona 9

2.2.2. Czarna Gmina Czarna połoŝona jest w środkowej części powiatu bieszczadzkiego, od północy graniczy z gminą Ustrzyki Dolne, od południa z gminą Lutowiska. Swym zasięgiem obejmuje środkową część malowniczych Gór Sanocko Turczańskich. Na północy gminy rozciąga się pasmo śukowa, długi zalesiony grzbiet górski z najwyŝszym szczytem masywu Jaworniki ( 908 m ). Charakteryzuje się on małymi róŝnicami wysokości i otwierającymi się z polan pięknymi widokami na bieszczadzkie połoniny. W południowej części gminy występuje fragment pasma Otrytu łączącego się z masywem Ostrego ( 773 m. ) przez przełęcz nad Lutowiskami. Pasmo porośnięte lasami jodłowo- bukowymi zachowało niemal naturalny charakter co sprawia, Ŝe jest atrakcyjne turystycznie. Pomiędzy tymi pasmami rozciąga się obniŝenie utworzone przez doliny Czarnego i Mszanki. Doliny te są regionem najlepiej zagospodarowanym, tu powstała i rozwija się główna sieć osadnicza gminy, na którą składają się miejscowości tj. Czarna, Bystre, Michniowiec, Górna, Lipie. Ogólnie na sieć osadniczą tworzy 12 miejscowości wiejskich, w tym 10 wsi. Cały obszar gminy objęty jest róŝnymi formami ochrony krajobrazu. Południowa cześć wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, pozostała zaliczana jest do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Północno - zachodnia granica gminy przebiega po części wzdłuŝ doliny Sanu i utworzonego tu Zalewu Solińskiego. Dostęp do tego zbiornika w okolicach Chrewtu stwarza dogodne warunki do wypoczynku i rekreacji. Walory krajobrazowe, atrakcje turystyczne, urozmaicona rzeźba powierzchni, czyste i słabo przekształcone środowisko jest waŝnym atutem gminy i ma duŝy wpływ na jej sposób zagospodarowania i rozwoju. Gmina zajmuje obszar 185 km 2 i jest najmniejszą gminą powiatu bieszczadzkiego. Zamieszkuje ją około 2380 osób, gęstość zaludnienia wynosi zaledwie 13 osób na jeden kilometr kwadratowy. Przyrost naturalny wynoszący 5.7, jest najwyŝszym w powiecie, saldo migracji tak jak wszędzie w tym regionie jest ujemne. Czynniki te powodują, Ŝe liczba mieszkańców w zasadniczy sposób nie ulega zmianie. Gmina ma charakter rolniczy, w strukturze uŝytkowania gruntów dominują lasy, stanowiące około 62 % jej powierzchni, porastające pasma górskie Otrytu, Ostrego i śukowa, eksploatowane w dość intensywny sposób. Doliny i niŝsze partie gór wykorzystywane są rolniczo, głównie jako łąki i pastwiska zajmujące 17 % powierzchni i grunty orne 3 %. Strona 10

W gminie widoczny jest równieŝ rozwój innych dziedzin gospodarki. Zarejestrowanych jest tu 182 podmioty gospodarcze, prowadzące róŝnego rodzaju działalność handlową, remontową, budowlaną czy produkcyjną związana z przetwórstwem drewna. DuŜe znaczenie w gospodarce gminy odgrywa równieŝ turystyka. Występuje tu i wciąŝ rozwija się baza noclegowa i Ŝywieniowa- pensjonaty, domy wycieczkowe, kwatery prywatne, schroniska, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, restauracje i bary. Łącznie gmina oferuje turystom prawie 300 miejsc noclegowych w tym 179 całorocznych. Rocznie korzysta z nich około 3500 turystów. Baza turystyczna rozwinęła się w oparciu o atrakcje turystyczne licznie występujące na terenie gminy. NaleŜą do nich: urozmaicona rzeźba terenu, szlaki turystyczne umoŝliwiające uprawianie turystyki pieszej, liczne zabytkicerkwie w Czarnej, Bystrem, Polanie, Michniowcu gdzie znajduje się równieŝ unikalny zespół kamieniarki ludowej- dwanaście krzyŝy przydroŝnych. Szczególnie atrakcyjne i dynamicznie rozwijające się są miejscowości połoŝone nad Zalewem Solińskim. Głównym ośrodkiem turystycznym w tym regionie jest Chrewt. Powstało tu wiele ośrodków wczasowych głównie z domkami kempingowymi, pola namiotowe, kąpielisko umoŝliwiające uprawianie sportów wodnych. Walorem tego regionu są równieŝ źródła mineralne ( wodorowęglanowo wapniowe, sodowe, jodowe, i siarczkowe) występujące w Czarnej, dotychczas nie wykorzystywane. Baza usługowa gminy jest rozwinięta słabo. Ogółem działa tu dwie szkoły podstawowe i jedno gimnazjum. Opiekę zdrowotną zapewnia tylko jeden ośrodek zdrowia i jedna apteka mieszczący się w Czarnej. Infrastruktura wodociągowa i kanalizacyjna rozwinięta jest w niewielkim stopniu. Dostępność komunikacyjną gminie zapewniają drogi wojewódzkie 894 i 896 zwane obwodnicami, przebiegającymi z północy na południe gminy, łącząc Czarną z Ustrzykami Dolnymi i Lutowiskami, oraz ze wschodu na zachód łącząc Czarną z Leskiem. 2.2.3. Lutowiska Gmina Lutowiska połoŝona jest w południowej części powiatu bieszczadzkiego, na północy sąsiaduje z gminą Czarna. Występują tu tereny o wybitnych walorach krajobrazowych i przyrodniczych. W południowej części gmina obejmuje najciekawszy fragment Bieszczadów Zachodnich z pasmami Połoniny Wetlińskiej ( 1255 m), Caryńskiej ( 1297 m) grupą Tarnicy ( 1346 m ) i pasmem granicznym z Wielką Rawką( 1307 m) i Kremenarosem Strona 11

( 1221 m ) na którym stykają się granice trzech państw: Ukrainy, Słowacji i Polski. Przyroda bieszczadzka, której osobliwością niespotykaną w innych regionach Polski są połoniny, rzadkie okazy fauny i flory typowe tylko dla Karpat Wschodnich czynią ten region jednym z najpiękniejszych w Polsce. Utworzony tu Bieszczadzki Park Narodowy włączono do Światowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie i wpisano na listę UNESCO światowych rezerwatów biosfery Na północy gminy występuje równie interesujące, lesiste pasmo Otrytu z najwyŝszym wzniesieniem masywu Trohańcem ( 939 m ), oddziela je od Bieszczad dolina Sanu. Obszar ten równieŝ objęty jest ochroną w formie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Pozostałe fragmenty gminy zaliczone zostały do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, tak wiec cały obszar, prezentujący unikalne, w niewielkim stopniu przekształcone środowisko jest objęty róŝnymi formami ochrony. Stanowi to z jednej strony walor, a z drugiej barierę dla rozwoju wielu dziedzin gospodarki. Gmina zajmuje obszar 476 km 2 i jest największą gminą powiatu bieszczadzkiego. Zamieszkuje ją około 2 238 mieszkańców. Teren naleŝy do najsłabiej zaludnionych w powiecie, na jeden kilometr kwadratowy przypada 5 osób. Wskaźnik przyrostu naturalnego w gminie wynosi 0,5,saldo migracji jest ujemne, czynniki te powodują, Ŝe obszar ten wciąŝ się wyludnia. Sieć osadnicza tworzą 23 wsie, największą z nich są Lutowiska, siedziba władz gminy. Gmina ma charakter rolniczy. Ze względu na górski teren i słabe zaludnienie w strukturze uŝytkowania gruntów w znaczącym stopniu dominują lasy, stanowiące około 82 % jej powierzchni. Rolnictwo wykorzystuje niewielki obszar, głównie jako łąki i pastwiska zajmujące 10 % powierzchni i grunty orne 1 % powierzchni. Dominującą w rolnictwie jest hodowla zwierząt. Ze względu na cenne walory przyrodnicze i krajobrazowe najwaŝniejsze znaczenie w gospodarce gminy odgrywa turystyka. Tereny górskie, warunki klimatyczne oraz osobliwości przyrody pozwoliły na rozwój ruchu turystycznego w wielu miejscowościach gminy. Największym ośrodkiem tego typu są Ustrzyki Górne, będące bazą wypadową na połoniny. Wychodzą stąd liczne szlaki turystyczne wiodące w najwyŝsze partie Bieszczad, w tym na najwyŝszy szczyt Tarnicę. Powstała tu bogata baza noclegowa: hotele, schroniska, pola namiotowe, domki kempingowe, dom rekolekcyjny oraz liczne sklepy, bary i restauracje. Wybudowany tu wyciąg narciarski Strona 12

umoŝliwia uprawianie sportów zimowych Swoją siedzibę ma tu Bieszczadzki Park Narodowy. W pobliŝu Ustrzyk leŝy Wołosate, równieŝ punkt wypadowy w najwyŝsze partie Bieszczad. Powstała tu całoroczna baza noclegowa a dodatkowo w tej miejscowości mieści się hodowla koni huculskich, oferująca jazdy na krytej ujeŝdŝalni oraz wokół Wołosatego. Po Północnej stronie Masywu Tarnicy i Bukowego Berda połoŝony jest kolejny ośrodek turystyczny z dobrze rozwiniętą, całoroczną bazą noclegową Muczne. Miejscowościami dysponującymi infrastrukturą turystyczną są Stuposiany, Zatwarnica Dwernik i Lutowiska. Dodatkowa atrakcją Lutowisk jest cmentarz Ŝydowski, drugi co do wielkości w rejonie Bieszczadów. Znajduje się tu równieŝ wyciąg narciarski, który umoŝliwia uprawianie sportów zimowych. Łącznie gmina oferuje turystom 808 miejsc noclegowych w tym 495 całorocznych. Rocznie korzysta z nich około 17500 turystów. W gminie zarejestrowanych jest około 366 podmioty gospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi róŝnego rodzaju działalność handlową, remontową budowlaną i przemysłową..baza usługowa gminy rozwinięta jest słabo. Ogółem działa tu 3 szkoły podstawowe i 1 gimnazjum. Opiekę zdrowotną i usługi medyczne zapewnia ośrodek zdrowia w Lutowiskach. Specyfika gminy: teren górski, duŝe odległości miedzy miejscowościami sprawia, Ŝe ma słabo rozwiniętą infrastrukturę w zakresie sieci kanalizacyjnej i wodociągowej. Dostępność komunikacyjną gminie zapewnia droga wojewódzka 896 i 897 tzw. Wielka Obwodnica łącząca Ustrzyki Dolne Czarną - Lutowiska - Ustrzyki Górne Lesko oraz drogi lokalne. 3. PROFIL SPOŁECZNO - EKONOMICZNY POWIATU 3.1. Środowisko geograficzne 3.1.1. Budowa geologiczna W przyjętym podziale geologicznym powiat bieszczadzki połoŝony jest w obrębie Karpat Wschodnich, które są fragmentem łuku karpackiego (Karpat Zewnętrznych). Karpaty Zewnętrzne zbudowane są z utworów formacji fliszowej, które osadzały się w okresie kredowo-paleogeńskim. PodłoŜem utworów fliszowych są osady paleozoiczno- mezozoiczne. Strona 13

Charakterystyczną cechą jest zmienność facji, zmienność miąŝszości, dochodząca nawet do kilku kilometrów oraz intensywne zaburzenia tektoniczne ( fałdowo- uskokowe ). Na przełomie oligocenu i miocenu na skutek zderzenia płyty europejskiej z blokiem panońskim osady fliszowe uległy intensywnemu sfałdowaniu. Powstał szereg płaszczowin, utworzonych z nakładających się na siebie fałdów, które przebiegają z północnego zachodu na południowy wschód. Interesujący nas obszar obejmuje płaszczowiny dukielską, śląską i skolską. Północno wschodnią część powiatu budują utwory kredowo trzeciorzędowe jednostki skolskiej. W obrębie tej jednostki moŝna wyróŝnić warstwy krośnieńskie tworzące kilka rozległych synklin rozdzielonych antyklinami. Zaznacza się tu wyraźna inwersja rzeźby: synkliny odpowiadają wzniesieniom, a antykliny dolinom. Najszersza synklina Gór Słonnych na południu kontaktuje się z płaszczowiną śląską. Na obszarze Bieszczadów jednostka ta rozpada się na dwa podregiony: południowy i północny, których granica przebiega u północnych podnóŝy Otrytu i Kobarni. W podregionie południowym wyróŝniamy trzy fałdy: Fałd Czerwonego Wierchu Otrytu, fałd środkowy i fałd połonin. W jednostce śląskiej grzbiety górskie są zbudowane z oligoceńskich dolnych piaskowców krośnieńskich, tzw. piaskowców otryckich, których miąŝszość sięga 1200 m. Ich wychodnie są najlepiej wyeksponowane w obrębie głównego grzbietu połonin. W obniŝeniach występują warstwy przejściowe i menilitowe, łupki i margle. W bieszczadzkiej wewnętrznej części jednostki śląskiej występuje wąska, strefa przeddukielska, tworząca pas obniŝeń wypreparowanych w miękkich piaskowcach i łupkach, ciągnących się przez Wołosate, Ustrzyki Górne i Wetlinę. Oddziela ona płaszczowinę śląską od dukielskiej. Fałdy dukielskie są regularne i strome a synkliny płytkie. W jednostce dukielskiej grzbiety górskie (pasmo graniczne i Wysoki Dział) są zbudowane z górnokredowych piaskowców ciśniańskich. Utwory czwartorzędowe reprezentowane są przez facje plejstoceńskie: zwietrzelinowe, stokowe, eoliczne, rzeczne, jeziorne i bagienne. Region ten jest ubogi w surowce mineralne. Występuje tu od dawna eksploatowana ropa naftowa, którą zawierają wyłącznie piaskowce krośnieński. Zasoby ropy są niewielkie, ale dobrego gatunku: o niskim zasiarczeniu i gęstości dogodnej do dalszej obróbki. Wydobywane w Czarnej, Dwerniku, Polanie i Łodynie. W utworach eocenu i paleocenu występują złoŝa gazu ziemnego,( m. in. w Zatwarnicy i Dwerniku). WaŜnym, chociaŝ dotąd niewykorzystywanym bogactwem są wody mineralne, głównie solankowe, siarczkowe i szczawy, występujące m. in. w Czarnej. Bieszczady obfitują w złoŝa piaskowca, wykorzystywanego jako surowiec budowlany. Strona 14

3.1.2. Ukształtowanie powierzchni. Pod względem morfologicznym obszar powiatu bieszczadzkiego jest bardzo urozmaicony, od łagodnych, falistych wzgórz, rozległych dolin po wysokie, strome pasma górskie. Wysokości bezwzględne rosną ku południowemu wschodowi, od 500 m na Pogórzu Przemyskim do 1300 m w paśmie połonin. Wysokości względne dochodzą maksymalnie do 700 m. Podstawową, charakterystyczną cechą rzeźby jest równoległy przebieg grzbietów górskich i obniŝeń ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód, który jest wiernym odbiciem budowy geologicznej tego obszaru. Jest to tzw. układ rusztowy. Według regionalizacji fizycznogeograficznej kraju ( J. Kondracki ) obszar powiatu połoŝony jest w zasięgu trzech mezoregionów: Bieszczady Zachodnie, Góry Sanocko Turczańskie oraz Pogórze Przemyskie. Bieszczady Zachodnie są częścią Beskidów Wschodnich. Jest to jeden z największych mezoregionów polskich, połoŝony miedzy Przełęczą Łupkowską i doliną Osławy na zachodzie a Przełęczą UŜocką ze źródłami Sanu na wschodzie. Krajobraz Bieszczadów tworzą długie łańcuchy gór o bardzo zróŝnicowanej rzeźbie i wysokości. Pasma górskie osiągają tu wysokości 700 1300 m npm i poprzedzielane są licznymi dolinami dopływów Sanu. Główny grzbiet tworzy tzw. pasmo połonin ciągnące się na rozległej przestrzeni od doliny Solinki po dolinę Sanu. Tworzą je wybitne grupy górskie z szeregiem bocznych odgałęzień i wyniosłości. Od zachodu poczynając jest to pasmo Połoniny Wetlińskiej ( 1255 m), grzbiet Połoniny Caryńskiej ( 1297 m) i tzw. gniazdo Tarnicy ( 1346 m ).Ten ostatni człon pasma, najwyŝszy i najciekawszy, obejmuje grupę najwyŝszych szczytów Bieszczadów Zachodnich: Szeroki Wierch( 1315 m ), Bukowe Berdo ( 1313 m ), Tarnica ( 1346 m ), Krzemień ( 1335 m ) Kopa Bukowska ( 1312 m ) i Halicz ( 1333 m ). Przez Przełęcz Beskid ( 786 m ) łączy się z pasmem granicznym. Ze względu na swe połoŝenie na wschód ciągów komunikacyjnych i ograniczenie przez granice państwowa tereny te nazywane są przez turystów bieszczadzkim workiem. NaleŜy dodać, Ŝe naleŝący do grupy szczyt Opołonek (1028 m ) jest najdalej na południe wysuniętym krańcem Polski. Poszczególne człony pasma połonin przedzielają głębokie doliny potoków Prowcza i Wołosaty. Charakterystyczną cechą pasma są długie i wąskie grzbiety górskie, powyŝej górnej granicy lasu pokryte trawiastymi subalpiejskimi łąkami, zwanymi tu połoninami. Bardzo ciekawa flora obfituje w wiele wschodniokarpackich endemitów. Miejscami odsłaniają się fragmenty litej skały, tworząc Strona 15

skaliste granie i występują kamienne rumowiska zwane rozsypańcami. Z masywu połonin rozciągają się wspaniałe, rozległe widoki. Panoramy Bieszczadów Wschodnich, Ostrej Hory, Połoniny Równej i Gorganów naleŝą do najwspanialszych w polskich Karpatach. Od wschodu i północy pasma ogranicza dolina Sanu. W dolinie rozciągają się zdziczałe tereny po ludnych niegdyś wsiach bojkowskich Południową część Bieszczadów stanowi tzw. pasmo graniczne. Tworzy je łańcuch gór stanowiących grzbiet głównego wododziału Karpat. W grzbiecie tym, poczynając od zachodu wyróŝniają się Krzemieniec (1221m Kremenaros), Wielka Rawka ( 1304 m ), Wielka Semenowa ( 1091 m ) i ostatni Beskid Wołosacki ( 1104 m ). Od granicznego grzbietu odgałęzia się ku północy szereg bocznych ramion porozdzielanych głębokimi dolinami potoków spływających ku Solince i Wołosatce. Pasmo łączy się z Połoniną Wetlińską przez Przełęcz nad Berehami ( 872 m ) i Caryńską przez Przełęcz WyŜniańską oraz przez przełęcz Beskid ( 786 m) z gniazdem Tarnicy. Większość pasma pokrywają lasy bukowe. Liczne polany na grzbietach górskich są śladem prowadzonej tu od XV w. aŝ do ostatniej wojny gospodarki pasterskiej. Polany są doskonałymi punktami widokowymi, rozciągają się stad wspaniałe panoramy Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Największą atrakcją masywu są panoramy z Wielkiej Rawki. Atrakcją jest równieŝ szczyt Krzemieniec ( Kremenaros ), gdzie stykają się granice trzech państw : Polski, Słowacji i Ukrainy. Góry Sanocko- Turczańskie rozciągają się w brzeŝnej części Beskidów Wschodnich, pomiędzy dolinami Sanu i Stryja (Ukraina). Maja charakter wzgórz i gór średniej wysokości 600-900 m npm.. Grzbiety górskie charakteryzują się równoległym układem, posiadają szerokie spłaszczone wierzchowiny i łagodne stoki, dolne partie wykorzystywane są dla celów rolniczych, wyŝsze są zalesione. Na uwagę zasługują tu: pasmo Otrytu z najwyŝszym szczytem Trohaniec ( 939 m ) śukowca ( Holica 761 m ), sąsiadujące z Otrytem niewielkie pasmo Ostrego ( 804 m ) i Góry Słonne. Pasmo Otrytu to długi, zwarty osiemnastokilometrowy wał górski ograniczony od południa i zachodu przez San, od wschodu przez potok Smolnik, a od półnego zachodu przez potoki Głuchy i Czarny. Łączy się jedynie z masywem Ostrego przez przełęcz nad Lutowiskami, tworzy właściwie jeden grzbiet ciągnący się od północnego zachodu ku południowemu wschodowi. Boczne ramiona, zarówno te opadające na południe w dolinę Sanu i zwrócone ku północy, są krótkie i mało wybitne. Pasmo porośnięte jest lasami jodłowo- bukowymi, przez ostatnie lata intensywnie eksploatowanymi. Efektem gospodarki leśnej są liczne utwardzone drogi, opasujące cały grzbiet górski. Na południowych stokach Hulskiego Strona 16

( 846 m ) utworzono rezerwat Hulskie, chroniący pierwotny las, w którym maja swą ostoję ryś, Ŝbik, i orzeł. Na północ od Otrytu ciągnie się Masyw śukowa. Grzbiet śukowa, długi wał górski, moŝna podzielić na trzy części. Wschodnia z najwyŝszym szczytem masywu Jaworniki( 908m) to grzbiet zalesiony, środkowa ( od szosy Ustrzyki Dolne Czarna po szosę Ustianowa Łobozew ) - charakteryzuje się małymi róŝnicami wysokości i otwierającymi się z polan widokami na odległe połoniny. Trzecia, najniŝsza jest terenem nieatrakcyjnym turystycznie. Najbardziej oryginalną grupę tworzą Góry Słonne. Rusztowo uformowane grzbiety górskie ułoŝone z kierunku północnego zachodu na południowy wschód z najwyŝszymi szczytami Kopacz ( 536 m ), Słonna ( 638 m ), Słonny ( 671 m ), Przysłup ( 651 m ), Granicka ( 579 m), poprzecinane są siecią rzek i potoków będących dopływami Sanu i Wiaru. Przez ich południowo wschodnią cześć przechodzi granica głównego europejskiego działu wód, oddzielająca zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Pogórza i grzbiety górskie porośnięte są lasami pośród, których wyłaniają się enklawy pól uprawnych, łąk i pastwisk. Pozostałe pasma występujące w tym rejonie to długi zalesiony grzbiet Chwaniów z najwyŝszym grzbietem Brańcowa ( 685 m ) ciągnący się miedzy Kuźminą a Krościenkiem, na północ od Krościenka pasmo zwane Kotły z najwyŝszym szczytem Karaszyn ( 641 m ). Nad Ustrzykami Dolnymi od strony północnej wznosi się pasmo Kamiennej Laworty ( 768 m) Beskidy Wschodnie przechodzą na północny w Pogórze Przemyskie, znajdujące się między dolinami Sanu i jego dopływu Wiaru w miejscu skrętu łuku karpackiego na południowy wschód. Zrównana powierzchnia pogórza sięga wysokości 400-450 m i zajmuje niewielką część powiatu. 3.1.3. Gleby ZróŜnicowana budowa geologiczna oraz urozmaicona rzeźba stanowią główne przyczyny zmienności gleb. Większość gleb regionu stanowią gleby średnie i cięŝkie terenów górskich, charakteryzujące się niewysoką naturalną Ŝyznością. Największy obszar zajmują gleby bielicowe i brunatne. Wykształciły się na zwietrzelinie skał fliszowych i skał okruchowych nie scementowanych, zasobnych w związki wapniowe pod lasami liściastymi i mieszanymi. ZaleŜnie od składu mechanicznego dzieli się je na: pyłowe, gliniaste i ilaste. W regionie dominują gleby gliniaste o średniej miąŝszości, niekiedy o znacznej zawartości szkieletu często oglejone. Wykorzystywane są pod uprawę rolną lub jako uŝytki zielone i lasy, zaliczane są do III i IV klasy bonitacyjnej. Strona 17

W kilku regionach pojawiają się gleby ilaste, związane z łupkami ilastymi występującymi w podłoŝu. MiąŜszość tych gleb bywa duŝa i średnia, są one bardzo często oglejone. Z punktu widzenia uŝyteczności rolniczej są one średniej wartości produkcyjnej zajmują je uŝytki zielone i lasy, rzadziej grunty orne. Pod uŝytkami rolnymi zaliczane są IV i V klasy bonitacyjnej. W wyŝszych partiach, głównie w Bieszczadach występują gleby początkowego stadium rozwojowego o niewykształconym profilu szkieletowe. Gleby te zajmują wierzchowiny i strome stoki. Wykształciły się na twardych, trudno wietrzejących skałach. Są płytkie, odznaczają się duŝą zawartością szkieletu oraz bardzo kwaśnym odczynem. Wartość uŝytkowa tych gleb jest niska ze względu na mała miąŝszość, stromość zboczy, niedostępność oraz duŝe zakwaszenie. Zajmowane są głównie przez lasy i nieuŝytki. Mady zajmują doliny rzek: Sanu wraz z dopływami i StrwiąŜa. Najbardziej urodzajne występują w dolnych odcinkach tych rzek. Rozwinęły się na osadach rzecznych. MiąŜszość ich jest zwykle mała, podścielone są materiałem Ŝwirowym. Są wykorzystywane jako uŝytki zielone i grunty orne. 3.1.4. Hydrografia Sieć rzeczna w powiecie jest dobrze rozwinięta. Rzeki mają w zdecydowanej większości charakter górski, płyną krętymi, głęboko wciętymi dolinami o stromych zboczach i duŝym spadku. Główną rzeką powiatu jest San, mający swe źródła w Bieszczadach Zachodnich, w rejonie przełęczy UŜockiej, na wysokości 843 m npm. wschodnich stoków Piniaszkowego. Górny odcinek Sanu o długości 55 km, do wielkiego zakola w okolicy Smolnika stanowi granice państwa. Na odcinku bieszczadzkim San ma dorzecze rozwinięte wybitnie asymetrycznie, z przewagą dopływów lewych- południowych. Największe z nich to kolejno: Halicz, Roztoki, Muczny, Wołosaty, Nasiczański, Hulski. Jedynym większym dopływem prawobrzeŝnym jest Czarny. Rzeka płynie kretą doliną o charakterze przełomu górskiego. Po przyjęciu licznych dopływów górskich potoków staje się rzeką szeroką, ale płytką o skalistym dnie, z prześwitującymi płytami i progami skalnymi. Mało przepuszczalne podłoŝe zlewni górnego Sanu, w większości skalne, posiada niewielką zdolność retencjonowania opadów. W wąskiej dolinie Sanu i Solinki powstały dwa sztuczne zbiorniki wodne Solina i Myczkowce. W Strona 18

dalszym biegu San przepływa przez obszar Gór Sanocko Turczańskich gdzie zbiera wody Olszanicy i jej dopływów oraz przez Pogórze Przemyskie odwadniane przez Wiar. Granica dorzecza górnego Sanu stanowi jednocześnie część głównego europejskiego działu wód, oddzielającego zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Dział ten biegnie całą długością pasma granicznego, a od Przełęczy UŜockiej skręca na północ, przez Siańskie i Garb Wiliwski ( Ukraina ), Pasma Ostrego, Jaworników i śukowa. Na terenie powiatu do zlewiska Morza Czarnego naleŝą StrwiąŜ i Mszanka z dopływami, niosące swe wody do górnego Dniestru. Rzeki na obszarze powiatu maja charakter górski i posiadają znaczne zasoby wodne. Ich reŝim charakteryzuje duŝa zmienność. Intensywne opady atmosferyczne przy znacznych spadkach rzek stwarzają dobre warunki szybkiego odpływu. Z uwagi na mało przepuszczalne podłoŝe spływ odbywa się w znacznym stopniu powierzchniowo, wskutek czego w okresach posuchy występują bardzo małe przepływy, a w okresach deszczowych gwałtowne i wielkie wezbrania. Jako podstawowy wskaźnik zasobów powierzchniowych przyjmowane są średnie roczne przepływy, które dla Sanu w Zatwarnicy wynoszą, 11, 5 m³/ s, w Olchowcu 37, 6 m³/ natomiast dla rzeki StrwiąŜ w Krościenku 2, 96 m³/ s. Przepływy średnie rzek karpackich są duŝo wyŝsze od przepływów rzek płynących w innych regionach kraju. W południowo wschodniej części powiatu występują wysokie wartości spływu jednostkowego, osiągające dla rzek bieszczadzkich wartości powyŝej 20 m³/s km². W ciągu roku maksymalny odpływ w rzekach regionu występuje w miesiącach marzeckwiecień, natomiast minimum odpływu obserwowane jest najczęściej we wrześniu. Występują dwa rodzaje wezbrań: roztopowe i opadowe. Przyczyna wiosennych wezbrań roztopowych jest gwałtowne topnienie pokrywy śnieŝnej. Wezbrania te w odróŝnieniu od wezbrań opadowych charakteryzuje niŝsza kulminacja fal powodziowych i dłuŝszy czas trwania.. Wezbrania opadowe powstają na skutek trwających przez kilka kolejnych dni rozlewnych deszczów. Obserwuje się wówczas szybko przesuwające wysokie kulminacje fal powodziowych. Istotne znaczenie dla gospodarki wodnej regionu mają zbiorniki retencyjne: Solina i Myczkowce. Zmienność odpływu powierzchniowego, charakterystyczna dla rzek karpackich, jest przyczyną licznych dolegliwości odczuwanych szczególnie w okresach odpływów ekstremalnie wysokich powódź i niskich. Podstawowymi zadaniami zbiorników jest Strona 19

redukcja kulminacji fal powodziowych i ochrona terenów leŝących poniŝej zbiorników oraz podwyŝszenie przepływów niŝówkowych w rzekach. Zbiornik na Solinie nad którym połoŝone są zachodnie tereny powiatu w okolicach Chrewtu i Teleśnicy jest największym w Polsce. Jego powierzchnia 21,05 km², długość wzdłuŝ Sanu 21,2 km gromadzi przy maksymalnym piętrzeniu 503, 97 mln m³ wody. Powstał w 1968 roku w wyniku przegrodzenia koryta Sanu zaporą betonową typu cięŝkiego. Głębokość zbiornika przy zaporze wynosi 60,5 m, średnia 22,4 m. Zbiornik wykonany został głównie dla celów energetycznych, przeciwpowodziowych, wyrównawczych oraz dla zaopatrzenia w wodę pitną okolicznych miejscowości wczasowo-turystycznych, wsi oraz miasta Ustrzyki Dolne. Stworzył równieŝ dogodne warunki do wypoczynku i rekreacji i wpłynął na rozwój turystyki w regionie. Stan czystości wód płynących powiatu bieszczadzkiego jest zróŝnicowany. O jakości wód Sanu decydują nieoczyszczone ścieki komunalne z Leska i Sanoka oraz spływy powierzchniowe. W górnej części zlewni zagroŝenie dla wód Sanu stanowi niekontrolowany ruch turystyczny oraz związana z tym gospodarka ściekowa i gospodarka odpadami. Analizy stanu zanieczyszczenia wykazuję, Ŝe rzeka w górnym biegu, na dopływie do zbiornika Solina spełnia wymagania I klasy czystości wód, na pozostałym odcinku zanieczyszczenie wzrasta do poziomu klasy III. Decydujący wpływ na jakość wody StrwiąŜa mają zanieczyszczenia dopływające z Ustrzyk Dolnych. Kontrola wód w przekroju zlokalizowanym przy granicy Polski i Ukrainy wskazuje na utrzymywanie się pozaklasowej jakości ze względu na biogeny i nadmierne zanieczyszczenie bakteriologiczne. Ocena według kryterium fizykochemicznego wskazuje na III klasę czystości wód oraz non ze względu na zły stan sanitarny. 3.1.5. Klimat Klimat regionu ma charakter górski, o stosunkowo silnych cechach kontynentalnych. Kształtują go przede wszystkim masy powietrza polarno- morskiego ( 60 %), polarnokontynentalnego ( 28 % ) i arktycznego ( 7 % ). Powietrze polarno- morskie przynosi dobrą pogodę późnym latem - jest to dobry okres do wypoczynku w Bieszczadach. Powietrze arktyczne napływa zwykle wiosną, przynosząc niskie temperatury. Region pozostaje w zasięgu klimatu Karpat Wschodnich i NiŜu Węgierskiego, który posiada duŝy wpływ na kształtowanie tutejszych warunków pogodowych. W górach występuje piętrowość klimatu. Strona 20

Temperatura powietrza i opady uzaleŝnione są od wysokości terenu nad poziomem morza, rzeźby i ekspozycji. Południowo wschodni, górzysty region jest chłodniejszy od pozostałych. Średnia roczna temperatura oscyluje tu w przedziale 4-5 C w Bieszczadach do 7 7,5 C na Pogórzu. Średnia temperatura lata wynosi 14-16 C, a zimy 3 C( do 7 C w najwyŝszych partiach gór). Absolutne minimum temperatury regionu wynosi 40,1 C i zanotowano je w dniu 10 lutego 1926 r. w Siankach u źródeł Sanu, w pobliŝu przełęczy UŜockiej. Absolutne maksimum temperatury regionu wynosi 37,6 C i zanotowano je w Sanoku w dniu 20 lipca 1921 roku. Miesiącem najzimniejszym jest luty, zaś najcieplejszym lipiec. W zimie występuje zjawisko inwersji temperatury. Chłodne powietrze spływa po stokach wypełniając zagłębienia terenu, powodując, Ŝe środkowe i górne partie wzniesień są cieplejsze. Opady naleŝą do najobfitszych w Polsce, roczne sumy opadów wynoszą około 1200 mm w partiach szczytowych i maleją w kierunku północnym, osiągając na Pogórzu sumy około 800 mm. NajniŜsze opady występują w styczniu, a najwyŝsze w lipcu. Średnia liczba dni z pokrywą śnieŝna wynosi 90 140 ( 140-150 w partiach szczytowych), a średnia grubość pokrywy śnieŝnej od 10 cm w grudniu do 40 cm w lutym i marcu, maksymalnie dochodzi do 140 cm. Najczęściej notuje się tu wiatry o kierunku południkowym, zwłaszcza południowe. Największe prędkości osiągają w miesiącach zimowych ( w Ustrzykach Górnych rzędu 4,5 m/s, a w partiach szczytowych znacznie więcej). Wiatry halne wieją średnio w roku przez 14 dni w Ustrzykach Górnych. Towarzyszy im gwałtowny wzrost temperatury przy jednoczesnym zmniejszeniu wilgotności powietrza, co powoduje odwilŝ i szybkie topnienie śniegu. 3.1.6. Flora i fauna Bieszczady znane są jako góry o niezwykle bogatym środowisku przyrodniczym. Jego charakterystyczną cechą jest zaistniały po drugiej wojnie proces wtórnego zdziczenia przyrody spowodowany zanikiem gospodarki ludzkiej na znacznym obszarze. Opuszczone przez człowieka tereny rolne w dolinach zajęła olsza szara, a partie wyŝej połoŝone jałowiec. Intensywna gospodarka leśna spowodowała duŝe zmiany w składzie gatunkowym drzewostanów. Mimo to wiele fragmentów środowiska zachowało tu swój unikalny, pierwotny charakter. Strona 21

W szacie roślinnej Bieszczadów dominują lasy, głównie jodłowo-bukowe i bukowe, zajmują one 69% powierzchni powiatu. W większości regionu zachowały się zespoły leśne tzw. buczyny karpackiej, typowej dla obszaru Karpat Wschodnich. Stoki górskie porastają dzikie zarośla olszynowe, przemieszane z wieloma gatunkami innych drzew. W drzewostanie główną rolę odgrywa buk 48 % powierzchni, znaczny jest udział jodły - 23%, olszy szarej 14 %, sosny 9 %, i świerka - 6%. W środowisku przyrodniczym Bieszczadów występują tylko trzy piętra roślinne, jest to odmienny układ niŝ w sąsiadujących częściach Karpat. Piętro pogórza sięga wysokości około 500 m npm, piętro regla dolnego dochodzi do wysokości 1100 1150m npm, piętro halne zwane teŝ piętrem połonin występuje powyŝej tej granicy. Piętro Pogórza porastają głównie lasy grądowe wielogatunkowe lasy liściaste z udziałem dębu, grabu, jodły i lipy. Piętro regla dolnego czyli lasów liściastych wykazuje zróŝnicowanie na partie górną i dolną. Dolną tworzą lasy mieszane z jodłą, bukiem i świerkiem, natomiast górną lasy bukowe z domieszką jawora. Piętro połonin to zespoły muraw i niskich krzewinek. Niewielkie powierzchnie zajmują zarośla olszy szarej. Te zalegające na wierzchowinach gór łąki górskie, zwane połoninami naleŝą do największych walorów środowiska regionu. Osobliwością florystyczną polskich Bieszczadów jest to, Ŝe górną granicę lasu tworzy regiel dolny. PłoŜą się tu karłowate buczyny, a wyŝej sięgają juŝ tylko zarośla olszy zielonej zwanej kosą. Brak jest lasów świerkowych regla górnego i piętra kosodrzewiny. Górna granica lasu przebiega w gnieździe Tarnicy na wysokości 1180 m mpn. na Wielkiej Rawce 1260 m mpn, na Połoninie Caryńskiej - 1060 m npm. Charakterystyczną cechą tutejszego środowiska jest obniŝenie górnej granicy lasu o około 400 m w stosunku do Tatr i 250m w stosunku do Babiej Góry. Jest to spowodowane po części działalnością człowieka, a po części wynika z warunków klimatycznych. Suche i ciepłe wiatry wiejące z południa, z puszty węgierskiej, nie sprzyjają rozwojowi górnoreglowego świerka, który jest drzewem chłodnego klimatu. Pod względem florystycznym Bieszczady maja charakter wysokogórski i nawiązują do innych części Karpat Wschodnich. Kolonie roślin alpejskich i subalpejskich 76 gatunków spotyka się juŝ w paśmie regla dolnego. Najliczniejsza z nich ( czosnek siatkowy, złocień okrągłolistny, ostroŝeń wschodniokarpacki ) znajduje się w dolinie Górnej Solinki. Rośliny wschodniokarpackie ( 27 gatunków ) koncentrują się przede wszystkim we wschodniej części pasma połonin. Uwagę zwracają tu dwa gatunki endemiczne, nie występujące poza Karpatami Strona 22

Wschodnimi: wilczomlecz karpacki i lulecznica kraińska. Bieszczadzka flora roślin naczyniowych obejmuje ponad 900 gatunków, co stanowi więcej niŝ trzecią część wszystkich gatunków Ŝyjących w Polsce. Ponadto stwierdzono przeszło 300 gatunków mchów, blisko 20 gatunków śluzowców i bogata florę grzybów. Znaczna jest liczba gatunków kserotermicznych. Bieszczadzką osobliwością są torfowiska wysokie, zasilane głownie przez opady. Z powodu ubóstwa soli mineralnych rozwijają się tu rośliny o małych wymaganiach. Najwięcej, bo aŝ siedem skupia się w dolinie górnego Sanu, znane torfowisko występuje równieŝ w Wołosatem. Większość torfowisk wysokich obejmuje ochrona rezerwatowa. Fauna Bieszczadów jest typowa dla Beskidów Wschodnich. Obejmuje około 230 gatunków zwierząt kręgowych. Bardzo bogaty, choć znacznie słabiej zbadany jest świat bezkręgowców. Ze ssaków najliczniejsze są gryzonie; wiewiórki ciemne i rude, popielice, koszatki, smuŝki, orzesznice. Bieszczady są jednym z nielicznych w Polsce miejsc występowania niedźwiedzia brunatnego. Ich ulubione siedlisko to m. in. masyw Tarnicy, Halicza i Kińczyka Bukowskiego. W Bieszczadach znajduje się sporo innych rzadko występujących zwierząt: wilki, których wzrastająca populacja staje się głośnym problemem nie tylko w Polsce, Ŝbiki, które moŝna spotkać w głębi lasu jak i w pobliŝu siedzib ludzkich. Jeleń karpacki przebywający głownie w rozleglejszych i rzadko odwiedzanych kompleksach leśnych. W latach 1963-66 sprowadzono w Bieszczady 19 Ŝubrów. Po niespełna rocznej aklimatyzacji wypuszczono je na wolność. Obecnie jest ich około 40 okazów, przebywają w widłach Sanu i Wołosatego. Z innych ssaków Ŝyją w Bieszczadach : dziki, lisy i borsuki, nad potokami Ŝyje wydra, w zwartych kompleksach leśnych kuna, a w niŝszych partiach gór sarna. Z bogatego świata ptactwa na uwagę zasługują gatunki wysokogórskie- płochacz skalny i siwernik, a takŝe drapieŝniki - orzeł przedni i orliki. W rejonie Ustrzyk Górnych znajdują się ostoje puchacza, a przełomowe odcinki Sanu, Wetlinki i Prowczy to ulubione miejsca bociana czarnego. Wielką osobliwością fauny Bieszczadów jest wąŝ eskulapa- największy i najrzadszy z polskich węŝy. Jego stanowiska znajdują się w dolinie Sanu. Ponadto naleŝy wspomnieć o jadowitej Ŝmiji zygzakowatej, która występuje tu w wielu odmianach, od popielatej po prawie czarną. Równie interesujący jest świat roślin i zwierząt występujący w północnej części powiatu, objęty ochroną w parku Krajobrazowym Gór Słonnych. Strona 23