Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000. Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN 83-916342-2-1 Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/6 61-664 Poznaƒ tel./fax +48 / 61 826 78 44 e-mail: adrem@echostar.pl

Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej................... 11 Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania......... 27 Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie?.......................................... 51 Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat 1923-1929.... 71 Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej................................... 81 Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych................................... 101 Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji........................................ 109 Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym............. 117 Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka...................................... 125 Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych.................................... 145 Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne.. 157 Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry................................... 165 Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii.................................... 171 Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego..................................................... 183 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej...................................... 193 Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce....................... 205 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych......................................... 237 Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy................................. 241 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego....................................... 247 9

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4).................... 257 Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku.............................. 263 Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza........................ 271 Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002..... 283 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci............... 297 Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy....................................................... 311 Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku................................................ 317 Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem?............ 321 Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie....................... 327 Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa.............................. 337 Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach............................... 341 Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii....................................................... 353 Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego................. 373 Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?.............. 379 Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego................. 389 Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç........................ 399 Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map?..... 407 Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ........ 413 Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii.................................... 439 Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna........... 449 Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji...................................... 457 Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii.................................... 479 Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie......... 489 Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie............................. 495 Indeks nazw osobowych....................................................... 499 Indeks nazw geograficznych................................................... 507 Lista adresowa autorów...................................................... 517 10

Jerzy Mia dun Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym 1. Wprowadzenie Archeologiczne badania poszukiwawczo-odkrywcze to, w najbardziej rozpowszechnionej formie, mudny proces kwerendy i rozpoznania terenowego w drodze badaƒ powierzchniowych (np. Mazurowski 1980; Jaskanis 1996). Archeologia lotnicza spoêród wszystkich metod niedestrukcyjnych stwarza najlepsze warunki do rozpoznawania du ych obszarów w krótkim czasie. Czas ma tu niebagatelne znaczenie, bowiem wyró niki wzbudzajàce zainteresowania archeologów wyst pujà cz sto w specyficznych i krótkotrwa ych warunkach (np. Wilson 2000; Braasch 1999). Pomys stworzenia systemu pozyskiwania danych fotogrametrycznych i umieszczania ich w sieci internetowej w czasie rzeczywistym stwarza szans wspó pracy w trakcie rekonesansu lotniczego szerokiego grona ekspertów przebywajàcych wówczas w laboratoriach, gabinetach i w terenie. 2. Pakietowa transmisja danych GPRS i EDGE GPRS (ang. General Packed Radio Service) jest najnowszà technikà przesy ania danych opracowanà na potrzeby sieci GSM. Jest to technologia transmisji danych metodà pakietowà. Zwi kszenie szybkoêci przesy ania informacji za pomocà tego rodzaju transmisji jest bardzo ekonomicznym rozwiàzaniem dla transportu danych. Technika ta uznawana jest za kolejnà faz rozwoju GSM (Global System for Mobile communication) w kierunku trzeciej generacji UMTS (ang. Universal Mobile Telecommunications System). Transmisja pakietowa umo liwia przes anie danych wielu u ytkowników w postaci pakietów poprzez wspó dzielone kana y analogicznie jak w sieciach komputerowych gdy wiele komputerów wykorzystuje zasoby sieci. Dzi ki GPRS abonentom nie rezerwuje si dedykowanego kana u na czas trwania po àczenia, lecz umo liwia si transmisj danych w chwili wysy ania i odbierania danych. Pakiety z informacjà mogà byç przekazywane niezale nie, zwykle z pewnym opóênieniem. Ka dy pakiet danych musi zawieraç adres przeznaczenia, co umo liwia ich transportowanie przez sieç nawet ró nymi trasami. Oznacza to równie, e pakietowa transmisja danych sprawdza si nie tylko przy transporcie niejednorodnym i nieprzewidywalnym, ale nadaje si tak e do obs ugi strumieni o du ej asymetrii kierunków transportu oraz wymagajàcych wysokich przep ywnoêci. Ponadto protoko y transmisji bezprzewodowej GPRS oparte sà na protoko ach internetowych IP, atwo wi c mogà wspó pracowaç z istniejàcymi protoko ami IP w sieci stacjonarnej. Mo liwe jest umieszczenie sieci GPRS jako podsieç Internetu, w której ka dy terminal GPRS b dzie mia swoje odr bne IP (b dzie hostem). 117

Maksymalnà, lecz niestety jedynie teoretycznà, pr dkoêcià, jakà pozwala uzyskaç transmisja GPRS jest 171,2 kb/s przy równoczesnym u yciu 8 szczelin czasowych. Praktycznie mo na uzyskaç szybkoêç transferu do 115 kb/s to oko o trzy razy szybciej od dotychczas najszybszej, mo liwej transmisji i niemal dziesi ç razy szybciej od transmisji standardowo dost pnej w sieci GSM. Transmisja danych wykorzystujàca najnowszà transmisj GPRS po raz pierwszy uzale ni a op at za po àczenie od liczby przes anych lub odebranych danych, a nie jak dotychczas od czasu trwania sesji. Abonent mo e wi c korzystaç z wybranych aplikacji w ciàgu wielu godzin, p acàc tylko za wymienione dane. Technologia ta stanowi dobre narz dzie zarówno do realizacji sporadycznie u ytkowanych us ug interaktywnych wszystkich typów, jak i transportu ogromnych iloêci danych. Abonenci GSM majà wi c nast pujàce mo liwoêci: jednoczesnà transmisj g osu z danymi wszystko on-line; szybszy dost p do us ug, takich jak poczta elektroniczna; transport du ych plików, tak e grafiki; szybsze przeszukiwanie stron internetowych WWW; atwiejszy dost p do korporacyjnych lub lokalnych sieci komputerowych i intranetowych; ciàg e pod àczenie do sieci bez obcià ania ich kosztami trwania po àczenia; szybkie zestawianie po àczenia; wygodny sposób naliczania op at. W grudniu 2004 roku wdro ono nowà technologi EDGE (ang. Enhanced Data GSM Evolution). Jest to rozszerzenie funkcjonalnoêci pakietowej transmisji danych GPRS, umo liwiajàce osiàgni cie pr dkoêci teoretycznej na poziomie 384 kb/s. Obie technologie sà dla terminali i sieci ca kowicie przejrzyste, a przechodzenie (ang. hand-over ) pomi dzy technologiami GPRS i EDGE jest p ynne i niezauwa alne dla u ytkownika. Ryc. 1. Schemat konfiguracji sprz tu w projekcie systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym. 118 II: ZDJ CIA LOTNICZE I TECHNOLOGIA

3. Konfiguracja sprz towa Proponowanà konfiguracj sprz tu ilustruje schemat na ryc. 1. Opiera si ona na grupach u ytkowników sprz tu powiàzanych siecià Internetu. Nie mo na tu wyró niç stopnia wa noêci poszczególnych grup. System powiàzaƒ jest tak skonstruowany, e utrata àcznoêci z któràkolwiek z nich wypacza sens wspó pracy w czasie rzeczywistym. Centralnym w z em pozyskiwania i przesy ania danych fotolotniczych jest samolot wyposa ony w: kamer cyfrowà po àczonà z komputerem pok adowym typu laptop do wykonywania zdj ç nachylonych przez burt samolotu i przesy ania ich do Internetu; kamer fotogrametrycznà z materia em fotograficznym uczulonym na podczerwieƒ, sprz onà przez komputer z ma à kamerà cyfrowà; zestaw ten s u y do wykonywania planowych zdj ç pionowych i przesy ania miniatur z kamery cyfrowej do Internetu; odbiornik GPS (ang. Global Positioning System), po àczony z komputerem pok adowym, do pozycjonowania zdj ç i nawigacji, pracujàcy w trybie RTK-DGPS (ang. Real-Time Kinematic, Differential GPS); pozwala on na okreêlenie pozycji i nawigacj w czasie rzeczywistym; ruchomy odbiornik korzysta wówczas z poprawki korekcyjnej przesy anej przez Internet ze stacji bazowej (referencyjnej); telefon komórkowy klasy A do àcznoêci g osowej oraz opcjonalnie s u àcy jako modem GPRS; komputer wyposa ony w modem GPRS lub po àczony z telefonem komórkowym do odbierania i przesy ania danych do Internetu oraz sterowania kamerami. Terenowa grupa rekonesansowo-poszukiwawcza powinna posiadaç nast pujàcy sprz t: komputer typu laptop po àczony z modem GPRS w telefonie komórkowym klasy A do odbierania i przesy ania danych do Internetu oraz komunikacji g osowej; odbiornik GPS pracujàcy w trybie DGPS (ang. Differential GPS) do odnajdywania sfotografowanych obszarów, zakwalifikowanych do badaƒ powierzchniowych, oraz pozycjonowania znalezisk. W z em àcznoêci internetowej jest serwer gromadzàcy dane z mo liwoêcià ich udost pniania i z zachowaniem zasad bezpieczeƒstwa sieciowego. 4. Podstawowe funkcje systemu i ich wykorzystanie System ma za zadanie integrowanie dzia aƒ ró nych zespo ów badawczych podczas rekonesansu archeologicznego. Poniewa archeologia lotnicza jako metoda poszukiwawczo-odkrywcza jest dobrze umotywowana w archeologii, nadszed czas, aby stworzyç spójny system àczàcy t metod z metodami tradycyjnymi oraz z wykorzystaniem nowoczesnych technik pozyskiwania danych i ich udost pniania przez Internet. Ka dy projekt badawczy ma zleceniodawc, wykonawc i ekspertów. àcznoêç mi dzy nimi podczas realizacji badaƒ jest najcz Êciej sporadyczna i rozciàgni ta w czasie. Bywa, e od przeprowadzenia rekonesansu lotniczego to terenowej weryfikacji wyników mija nawet kilka lat. Rosnàca liczba stanowisk odkrywanych w trakcie rekonesansu lotniczego oraz znanych z badaƒ powierzchniowych powoduje, e pojawia si pytanie o zasadnoêç wielokrotnego fotografowania stanowisk dobrze ju znanych (np. Grady 2000). RównoczeÊnie nawet stanowisko ju znane mo- e ujawniç nowe elementy, które dotàd nie by y rozpoznane (np. Bewley et al. 1996). Zatem wskazane jest, by w trakcie rekonesansu mog a byç prowadzona konfrontacja zasobów istniejàcych baz danych i identyfikowanego z powietrza obiektu w czasie rzeczywistym 1. Po àczenie w czasie badaƒ terenowych z rekonesansem fotolotniczym oraz umo liwienie analizy pozyskiwanych danych 1 W tym kierunku idà doêwiadczenia zwiàzane z wykorzystywaniem baz danych w trakcie rekonesansu lotniczego przy zastosowaniu wspó rz dnych z GPS (Heller 2000; por. Ràczkowski 2002: 140). WST PNA KONCEPCJA STRUKTURY SYSTEMU POZYSKIWANIA DANYCH 119

przez ekspertów w czasie rzeczywistym stwarza mo liwoêç podejmowania trafniejszych decyzji. Interpretacja obrazów terenu przekazanych z samolotu i istniejàcych w gabinetach ekspertów mo e zaowocowaç podj ciem (lub nie) decyzji o planowym nalocie fotogrametrycznym oraz wykonaniu dodatkowych zobrazowaƒ lotniczych i badaƒ terenowych. Zwi ksza to szans dok adniejszego nieinwazyjnego rozpoznania stanowisk archeologicznych. 5. Próba techniczna uruchomienia systemu Dysponujàc niewielkimi Êrodkami, podj to we wrzeêniu 2004 roku wst pnà prób realizacji testowego projektu badawczego. Polega on na tym, e grupa terenowa, znajdujàca si w pobli- u rozpoznawanego terenu, mia a dotrzeç do miejsca wyznaczonego przez ekspertów. Podstawà decyzji o wyborze tego miejsca mia y byç pobrane dane z Internetu, dostarczone tam z pok adu samolotu. W tym celu wynaj to w Aeroklubie Warmiƒsko-Mazurskim samolot JAK 12 z otworem w poszyciu kad uba pod tylnym siedzeniem dla pasa erów. Wyj to z niego prawe drzwi i tylne siedzenie. W miejsce tylnego siedzenia w o ono p yt ze sklejki z otworem, w którym zamontowano zawieszenie i kamer UMK1318/100, a w szczelinie obok kamery aparat cyfrowy Polaroid PDC 2000, sterowany firmowym programem z laptopa Compaq presario 1200. Kamer UMK wyposa ono w kaset z automatycznym sterowaniem. Do niej za adowano b on zwojowà szerokoêci 19 cm, uczulonà na podczerwieƒ Kodak Aerographic film 2424. Jako modemu GPRS u yto telefonu komórkowego Panasonic G96, po àczonego przez port szeregowy z komputerem. Poniewa podczas transmisji danych do Internetu ten telefon nie pozwala na jednoczesne po àczenia g osowe, do komunikacji g osowej u yto telefonu Nokia 3310. Próba po àczenia telefonu z komputerem przez port na podczerwieƒ IrDA (ang. Infrared Data Association) wykaza a wysokà zawodnoêç takiej konfiguracji. Aparat telefoniczny musia byç w odleg oêci bli szej ni 1 m od portu i urzàdzenia musia y si ciàgle widzieç. W ciasnej kabinie samolotu z dwoma operatorami i pilotem oraz testowanym sprz tem po àczenie cz sto zrywa o si. Operatorem sieci GSM dla wszystkich telefonów w trakcie trwania eksperymentu by PTK Centertel Idea. Przed lotem sprawdzono àcznoêç g osowà i po àczenie z Internetem. Sprawdzono odbiorniki GPS. Niestety zawiod y plany u ycia RTK-DGPS. Nie uda o si zorganizowaç àcznoêci ze stacjà referencyjnà przez modem GPRS. Z braku czasu i Êrodków od o ono t spraw na póêniej. Przyj to mniej dok adnà, ale wypróbowanà metod satelitarnej nawigacji z u yciem odbiorników GPS Garmin. Na pole testowe wybrano obszar po o ony na gruntach wsi Tomaszkowo. Na tym terenie wybrano pole w kszta cie prostokàta o szerokoêci 2 km i d ugoêci 5 km. D u szy bok zorientowany by z zachodu na wschód. Jest to teren po o ony oko o 5 km na po udnie od lotniska aeroklubu. Lot rozpocz to o godzinie 9:00 i trwa on 17 minut. Pierwsze zdj cie wykonano 6 minut po starcie z wysokoêci 700 m n.p.t. Wykonano 5 par zdj ç zdj cia nachylone przez prawà burt aparatem Olympus E1 oraz pionowe aparatem Polaroid PDC 2000. Cyfrowe obrazy zapisano na twardy dysk laptopa i przes ano przez Internet na serwer. Transfer danych na dysk laptopa trwa dla ka dej pary zdj ç oko o 50 sekund. Przekaz do Internetu przy nominalnej szybkoêci transferu 115 kb/s trwa do oko o 3 minut. Oznacza to, e praktycznie przekaz odbywa si ponad dwa razy wolniej ni zak adano. Ostatnie zdj cia zapisa y si na dysku serwera ju po wylàdowaniu samolotu na lotnisku. Eksperci siedzàcy przy komputerach w pracowni Katedry Fotogrametrii i Teledetekcji UWM w Olsztynie odebrali je w 3 minuty póêniej. Podczas wykonywania zdj ç rejestrowane by y wspó rz dne po o enia samolotu. Wpasowanie zdj cia pionowego na map nie sprawia o wi c adnej trudnoêci. Wiedzàc, e zdj cia nachylone wykonywane by y przez prawà burt prawie prostopadle do kierunku lotu samolotu, a pole fotografowania powinno mieêciç si w obszarze te- 120 II: ZDJ CIA LOTNICZE I TECHNOLOGIA

stowym, doêç atwo zakreêlano na mapie zasi gi poszczególnych kadrów. Po oko o 15 minutach eksperci wybrali kwadrat do badaƒ powierzchniowych. Wspó rz dne Êrodka tej powierzchni przekazano wraz ze zdj ciem z naniesionym jej zarysem na dysk serwera. Polowa grupa rekonesansowa po odebraniu danych znajdowa a si oko o 3 km na po udniowy wschód od wybranego miejsca. Przemieszczajàc si samochodem osobowym polnymi drogami i dalej pieszo, dotarli na miejsce oko o godziny 10:15. 6. Podsumowanie Pomys stworzenia opisanego systemu dojrza pod koniec 2002 roku. Brak ogólnopolskiej koordynacji sporadycznych (czytaj: incydentalnych) akcji fotografowania z powietrza stanowisk archeologicznych oraz rozproszenie istniejàcych zbiorów zdj ç lotniczych nastraja jednak pesymizmem. Dopiero rozmowy z archeologami w trakcie konferencji w Lesznie przekona y autora, e pomys jest interesujàcy i warto si nim zajàç, zostawiajàc miejsce na w àczanie wkraczajàcych nowych rozwiàzaƒ technicznych. Eksperyment zorganizowany skromnymi Êrodkami z pomocà entuzjastów przygód i amig ówek intelektualnych pokaza, jaka trudna droga prowadzi do tego celu. Pierwszà pora kà by y trudno- Êci w skompletowaniu wyposa enia technicznego. Sprz t cz Êciowo wynaj ty, wypo yczony lub prywatny trudno by o zestawiç w sprawnie dzia ajàce modu y. Drugie niepowodzenie to nieudana próba wykorzystania technologii RTK-DGPS. Dobre wyniki badaƒ nad wykorzystaniem transmisji poprawek przez sieç GMS GPRS i Internet, prowadzonych w Katedrze Geodezji Satelitarnej i Nawigacji UWM, nie da y si zastosowaç na tym poziomie zabezpieczenia technicznego eksperymentu. Wyniki podj tej próby potwierdzi y, e za o ony tok post powania jest mo liwy do zrealizowania. Osiàgni cie za o onych celów wymaga jednak stworzenia interdyscyplinarnej grupy badawczej dysponujàcej bardziej wyrafinowanymi Êrodkami technicznymi. Bibliografia Bewley R., M. Cole, A. David, R. Featherstone, A. Payne, F. Small 1996. New features within the henge at Avebury, Wiltshire: aerial and geophysical evidence, Antiquity 70 (269): 639-646. Braasch O. 1999. Z innego punktu widzenia prospekcja lotnicza w archeologii, [w:] Metodyka ratowniczych badaƒ archeologicznych, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Paƒstwowe Muzeum Archeologiczne, 41-100. Grady D. M. 2000. Aerial reconnaissance in England: some thoughts for the future, AARGnews 20: 15-26. Heller E. 2000. Mobile GIS with in-flight-gps-support: Customizing Proposal for AA, AARGnews 20: 43-46. Jaskanis D. (red.) 1996. Archeologiczne Zdj cie Polski metoda i doêwiadczenia. Próba oceny. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki. Mazurowski R. 1980. Metodyka archeologicznych badaƒ powierzchniowych. Warszawa, Poznaƒ: Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe. Ràczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Wilson D. R. 2000. Air Photo Interpretation for Archaeologists. Stroud: Tempus Publishing Ltd, (2. wydanie). WST PNA KONCEPCJA STRUKTURY SYSTEMU POZYSKIWANIA DANYCH 121

Jerzy Mia dun A preliminary concept of the structure of data retrieval during aerial reconnaissance and its transmission to the Internet in real-time. Summary The advantages of using aerial photographs in the search and exploration of archaeological sites already have a firm foothold in the minds of numerous researchers. Phenomena related to the presence of archaeological sites visible on the soil surface often appear under specific conditions and for a short period of time only. This paper presents a concept to develop a system that would permit real-time acquisition of data during aerial reconnaissance and placing them on the Internet. This solution may improve the efficiency of aerial archaeology methods. The essence of this solution is integrated aerial reconnaissance, analysis of archaeological site databases and real-time supervision of groups of archaeologists. Captions: Fig. 1. Diagram showing equipment configuration in the design of the data retrieval system during aerial reconnaissance and its transmission to the Internet in real-time. 122 II: ZDJ CIA LOTNICZE I TECHNOLOGIA