ZMIANY KLIMATU A BEZPIECZEÑSTWO NARODOWE POLSKI

ZMIANY KLIMATU A BEZPIECZEÑSTWO NARODOWE POLSKI Zbigniew M. Karaczun (red.), Krzysztof B³a ejczyk, Janusz Kindler, Jerzy Kozyra, Zbigniew Kundzewicz, Witold Lenart, Jan Suschka, Rafa³ Ulañczyk

Autorzy: Dr hab. in. Zbigniew M. Karaczun profesor SGGW, Katedra Ochrony Œrodowiska Prof. dr hab. Krzysztof B³a ejczyk Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN Prof. dr hab. in. Janusz Kindler Politechnika Warszawska, Wydzia³ In ynierii Œrodowiska Dr Jerzy Kozyra Instytut Uprawy Nawo enia i Gleboznawstwa, Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach Prof. dr hab. Zbigniew Kundzewicz Instytut Œrodowiska Rolniczego i Leœnego Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, Zak³ad Klimatu i Zasobów Wodnych Dr Witold Lenart Centrum Badañ nad Œrodowiskiem Przyrodniczym, Uniwersytet Warszawski Prof. dr hab. in. Jan Suschka Instytut Ekologii Terenów Uprzemys³owionych Mgr in. Rafa³ Ulañczyk Instytut Ekologii Terenów Uprzemys³owionych Redakcja merytoryczna: Dr hab. in. Zbigniew M. Karaczun profesor SGGW, Katedra Ochrony Œrodowiska ISBN: 978-83-933263-1-0 Wydawca: Polski Klub Ekologiczny Okrêg Mazowiecki ul. Mazowiecka 11/16; 00-052 Warszawa Tel./fax: 22 827 33 70 e-mail: pkeom.info@gmail.com, pkeom.org@gmail.com http://pke-om.most.org.pl/ http://koalicjaklimatyczna.org/ FINANSOWANE ZE ŒRODKÓW: EUROPEJSKIEJ FUNDACJI KLIMATYCZNEJ (EUROPEAN CLIMATE FOUNDATION) SEKRETARIATU ZANIECZYSZCZEÑ POWIETRZA I KLIMATU (AIR POLLUTION & CLIMATE SECRETARIAT) FUNDACJI OAK (OAK FOUNDATION) Copyright by Polski Klub Ekologiczny Okrêg Mazowiecki

Celem niniejszego raportu jest ocena, czy zmiany klimatu stanowi¹ zagro enie dla bezpieczeñstwa narodowego Polski i - jeœli odpowiedÿ jest twierdz¹ca - jakie dzia³ania, maj¹ce podnieœæ poziom tego bezpieczeñstwa nale y podj¹æ. ZMIANY KLIMATU A BEZPIECZEÑSTWO NARODOWE POLSKI

Spis treœci WPROWADZENIE 5 1. PROBLEM GLOBALNEJ ZMIANY KLIMATU 7 1.1. Jakie najwa niejsze skutki zmian mo emy ju zaobserwowaæ? 6 1.2. Jakie s¹ prognozowane skutki zmian klimatu? 8 2. BEZPIECZEÑSTWO ZEWNÊTRZNE 9 2.1. Bezpieczeñstwo militarne Polski 9 2.2. Zagro enie procesami migracyjnymi 11 3. BEZPIECZEÑSTWO WEWNÊTRZNE 13 3.1. Bezpieczeñstwo zdrowotne 13 3.2. Bezpieczeñstwo wodne Polski 16 3.2.1. Bezpieczeñstwo a zasoby wodne kraju i zagro enie powodziowe 16 3.2.2. Bezpieczeñstwo infrastruktury wodno-kanalizacyjnej 16 3.3. Zagro enie katastrofami budowlanymi 18 3.4. Zagro enie ywnoœciowe 19 3.5. Bezpieczeñstwo energetyczne Polski 22 3.6. Zmiany klimatu a pozycja miêdzynarodowa Polski 24 PODSUMOWANIE 25 4

WPROWADZENIE Zapewnienie bezpieczeñstwa obywatelom jest podstawowym zadaniem pañstwa. Obowi¹zek ten realizowany jest poprzez powo³anie specjalnych s³u b, maj¹cych za zadanie chroniæ obywateli i integralnoœæ pañstwa przed zagro eniami zewnêtrznymi oraz zapewniæ bezpieczeñstwo wewnêtrzne. Wywo³ane dzia³alnoœci¹ cz³owieka, nasilaj¹ce siê zmiany klimatu stwarzaj¹ nowe wyzwania dla zapewnienia bezpieczeñstwa narodowego. Zwiêkszaj¹ one zagro enie konfliktami o zasoby w tym podstawowe takie jak: woda, ywnoœæ i surowce energetyczne. Potêguj¹ ryzyko zdrowotne, a wzrastaj¹ca czêstotliwoœæ katastrof naturalnych wprowadza bezpoœrednie zagro enie dla zdrowia i ycia obywateli (rys. 1). Stawia to równie szereg wyzwañ przed pañstwem. Obecne struktury administracyjne nie s¹ w pe³ni przygotowane do zarz¹dzania ryzykiem dla zapewnienia bezpieczeñstwa publicznego powodowanym przez prognozowane zmiany klimatu. Dlatego niniejszy raport kierowany jest do Biura Bezpieczeñstwa Narodowego dzia³aj¹cego przy Prezydencie RP. W naszym przekonaniu, to w³aœnie Prezydent RP jest t¹ instytucj¹, która powinna tworzyæ warunki dla bezpiecznego rozwoju Polski zarówno w krótkiej, jak i d³ugiej perspektywie czasowej. Celem niniejszego raportu jest ocena, czy zmiany klimatu stanowi¹ zagro enie dla bezpieczeñstwa narodowego Polski i jeœli odpowiedÿ jest twierdz¹ca jakie dzia³ania, maj¹ce podnieœæ poziom tego bezpieczeñstwa nale y podj¹æ. Bezpieczeñstwo narodowe oznacza przede wszystkim, e realizowane s¹ interesy narodowe. Pojêcie to zosta³o zdefiniowane w przyjêtym w 2007 roku dokumencie Strategia bezpieczeñstwa narodowego 1 Rzeczypospolitej Polskiej : Interesy narodowe mo na podzieliæ na trzy grupy: ywotne, wa ne oraz inne istotne. ywotne interesy narodowe Rzeczypospolitej Polskiej wi¹ ¹ siê z zapewnieniem przetrwania pañstwa i jego obywateli. Obejmuj¹ potrzebê zachowania niepodleg³oœci i suwerennoœci pañstwa, jego integralnoœci terytorialnej i nienaruszalnoœci granic; zapewnienia bezpieczeñstwa obywateli, praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci, a tak e umacniania demokratycznego porz¹dku politycznego. Ich realizacja to bezwzglêdny priorytet polskiej polityki bezpieczeñstwa. Zmiany klimatu Zagro enia zewnêtrzne: konflikty o zasoby wzrost iloœci obszarów wymagaj¹cych interwencji misji wojskowych i pokojowych epidemie migracje klimatyczne kryzys ywnoœciowy Zagro enia wewnêtrzne: wzrost iloœci i si³y ekstremów pogodowych oraz ich skutków zagro enia zdrowotne ograniczenie produkcji ywnoœci zaburzenia w gospodarowaniu wod¹ w przyrodzie Bezpieczeñstwo narodowe Rys. 1. Zmiany klimatu a bezpieczeñstwo narodowe (opracowanie w³asne) 1 BBN, 2007: Strategia bezpieczeñstwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Dostêpny na: http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/475/1144/strategia_bezpieczenstwa_narodowego_rp.html (Dostêp w dniu 23.05.2011) 5

Do wa nych interesów narodowych Polski nale y zagwarantowanie trwa³ego i zrównowa onego rozwoju cywilizacyjnego oraz gospodarczego kraju, stworzenie warunków do wzrostu dobrobytu spo³eczeñstwa, do rozwoju nauki i techniki oraz do nale ytej ochrony dziedzictwa narodowego i to samoœci narodowej, a tak e œrodowiska naturalnego. Inne istotne interesy narodowe Polski s¹ zwi¹zane z d¹ eniem do zapewnienia silnej pozycji miêdzynarodowej pañstwa oraz mo liwoœci skutecznego promowania polskich interesów na arenie miêdzynarodowej. Do istotnych interesów nale y równie umacnianie zdolnoœci dzia³ania i skutecznoœci najwa niejszych instytucji miêdzynarodowych, w których Polska uczestniczy, jak równie rozwój stosunków miêdzynarodowych opartych na poszanowaniu prawa oraz efektywnej wspó³pracy wielostronnej zgodnie z celami i zasadami okreœlonymi w Karcie Narodów Zjednoczonych. Zgodnie z t¹ definicj¹, a tak e z rysunkiem 1, bezpieczeñstwo narodowe Polski jest w niniejszym raporcie rozumiane wszechstronnie. Bezpieczeñstwo zewnêtrzne: przede wszystkim jako zapewnienie integralnoœci pañstwa, nienaruszalnoœci jego granic i mo liwoœci prowadzenia samodzielnej polityki wewnêtrznej i zewnêtrznej; bezpieczeñstwo militarne, rozumiane jako brak zagro enia konfliktem militarnym i koniecznoœci udzia³u polskich si³ zbrojnych w tego typu konfliktach (tak e jako czêœci misji rozjemczych i pokojowych). Powy sze rozumienie mieœci siê wiêc w kategorii ywotnego interesu narodowego. Bezpieczeñstwo wewnêtrzne: bezpieczeñstwo osobiste, rozumiane jako mo liwoœæ realizacji w³asnych aspiracji w bezpiecznym otoczeniu wewnêtrznym i zewnêtrznym pañstwa oraz minimalizacja ryzyka utraty zdrowia i ycia w wyniku zmieniaj¹cych siê warunków klimatycznych i skutków zmian klimatu; bezpieczeñstwo spo³eczne, rozumiane jako brak zagro enia dla zachowania polskiej tradycji kulturowej i spo³ecznej; bezpieczeñstwo gospodarcze i ekonomiczne, rozumiane jako brak zagro enia dla rozwoju ró nych sektorów gospodarki; bezpieczeñstwo ekonomiczne, rozumiane tak e jako brak koniecznoœci ponoszenia przez spo³eczeñstwo nadmier-nych kosztów dla zapewnienia bezpieczeñstwa osobistego np. na skutek koniecznoœci adaptowania siê do zmieniaj¹cych siê warunków klimatycznych lub ponoszenia strat materialnych w wyniku zdarzeñ bêd¹cych skutkiem zmian klimatu; bezpieczeñstwo œrodowiskowe, rozumiane jako brak ryzyka, e zmiany klimatu spowoduj¹ skutki naruszaj¹ce znacz¹co zakres us³ug œwiadczonych przez system przyrodniczy Polski i narusz¹ ci¹g³oœæ procesów ekologicznych zarówno w kontekœcie obecnego, jak i przysz³ych pokoleñ. Widaæ wiêc wyraÿnie, e bezpieczeñstwo wewnêtrzne dotyczy przede wszystkim wa nego interesu narodowego, ale dotyka tak e interesów ywotnych (bezpieczeñstwo osobiste i zdrowotne mieszkañców Polski) i istotnych narodowych interesów Polski. Wszechstronne potraktowanie kwestii bezpieczeñstwa narodowego oznacza, e zagro enie dla niego wynikaæ mo e zarówno ze zjawisk, które bêd¹ mia³y miejsce na terenie naszego kraju, jak i poza jego granicami. Niniejszy raport przygotowany zosta³ przez Polski Klub Ekologiczny Okrêg Mazowiecki organizacjê pozarz¹dow¹, cz³onka Koalicji Klimatycznej, na podstawie ekspertyz przygotowanych na potrzeby tego opracowania przez wybitnych polskich naukowców, zajmuj¹cych siê problematyk¹ zmian klimatu. Ze wzglêdu na ograniczony bud et nie prowadzano na potrzeby raportu dodatkowych badañ opracowanie opiera siê na analizie dostêpnych informacji i Ÿróde³. Z tego wzglêdu nie pretenduje ono do pe³nego wyjaœnienia opisywanych zagadnieñ. Jego celem jest zwrócenie uwagi na kwestie, które zdaniem autorów opracowania powinny pozostawaæ w centrum zainteresowania Prezydenta RP i Biura Bezpieczeñstwa Narodowego. Dlatego te autorzy raportu wyra aj¹ nadziejê, e zawarte w nim informacje stan¹ siê bodÿcem dla podjêcia szczegó³owych prac w omawianym zakresie przez konstytucyjne organy w³adzy odpowiedzialne za kwestie bezpieczeñstwa narodowego, a tym samym do poprawy poziomu tego bezpieczeñstwa. 6

1. PROBLEM GLOBALNEJ ZMIANY KLIMATU 1.1. Jakie najwa niejsze skutki zmian mo emy ju zaobserwowaæ? Istniej¹ mocne, naukowe przes³anki, e zachodz¹ce obecnie zmiany klimatu ró ni¹ siê w istotny sposób od wielu wczeœniejszych okresów wzrostu temperatury w historii naszej planety. Te wczeœniejsze zmiany wywo³ane by³y wy³¹cznie czynnikami naturalnymi zmianami aktywnoœci S³oñca i parametrów orbitalnych, czy naturaln¹ zmian¹ sk³adu ziemskiej atmosfery. Natomiast wiêkszoœæ zaobserwowanego wzrostu œredniej temperatury globalnej od po³owy XX wieku wynika (z prawdopodobieñstwem ponad 90%) z, wywo³anego przez cz³owieka, wzrostu stê enia gazów cieplarnianych. Brak jest alternatywnego sposobu powa nego wyjaœnienia 2 przyczyn ocieplenia w ostatnich dekadach. Dlatego niezbêdne s¹ dzia³ania na rzecz ochrony klimatu i adaptacji do skutków jego zmiany. Istnieje coraz silniejsze œwiadectwo globalnego ocieplenia. Ka dy kolejny rok wpisuje siê w obraz cieplejszego œwiata, a projekcje na przysz³oœæ zwiastuj¹ dalszy wzrost temperatury. Ostatnie dziesiêciolecie jest zdecydowanie najcieplejsze w historii globalnych bezpoœrednich obserwacji temperatury, a rok 2010, wg Goddard Institute for Space Studies National Aeronautics and Space 3 Administration (GISS NASA), okaza³ siê najgorêtszy. Choæ globalne zmiany klimatu uto samia siê potocznie ze wzrostem temperatury, w rzeczywistoœci zmieniaj¹ siê wszystkie elementy sprzê onych systemów klimatu i zasobów wodnych, a w konsekwencji tak e wiele systemów fizycznych, biologicznych i ludzkich. Bardzo silne zmiany dostrze ono ju w kurcz¹cej siê kriosferze (lodowcach i lodach, pokrywie œnie nej i zmarzlinie). W wyniku rozszerzalnoœci cieplnej, a tak e topnienia kriosfery, podnosi siê poziom oceanów w latach od 1993 4 do 2003 œrednio o 3,1 ± 0,7 mm rocznie. Wprawdzie w Polsce rok 2010 nie nale a³ do rekordowych zacz¹³ siê bardzo mroÿnym styczniem, a zakoñczy³ anomalnie mroÿnym grudniem, jednak w skali Europy (szczególnie na wschodzie) lato 2010 by³o najcieplejsze, bij¹c rekord z lata 2003 (rys. 2). W kategorii lat kalendarzowych, najcieplejszy w Polsce by³ rok 2000, choæ s¹ stacje, gdzie rekordy najwy szej temperatury zosta³y pobite w roku 2007. Natomiast w kategorii najcieplejszych okresów dwunastomiesiêcznych, natura poprawi³a rekord w znacznej czêœci Polski w czasie od lipca 2006 do czerwca 2007. 0,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0,6 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 5 Rys. 2. Odchylenie œredniej, globalnej temperatury rocznej w Europie od œredniej z wielolecia. 2 Kundzewicz, Z. W., Juda-Rezler, K. (2010) Zagro enia zwi¹zane ze zmianami klimatu, Nauka 4, 69-76. 3 http://data.giss.nasa.gov/gistemp/ 4 IPCC, 2007: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Summary for Policymakers. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. http://ipcc-wg1.ucar.edu/wg1/wg1-report.html 5 http://data.giss.nasa.gov/gistemp/ 7

1.2. Jakie s¹ prognozowane skutki zmian klimatu? W ci¹gu XXI wieku spodziewane jest postêpuj¹ce ocieplenie klimatu Polski i to dla wszystkich pór roku, a wzrost œredniej temperatury rocznej w Polsce bêdzie wy szy ni wzrost temperatury globalnej. Modelowe projekcje dla roku 2050 przewiduj¹ wzrost temperatury o œredniej rocznej o nieco poni ej 3 C, w porównaniu z okresem bazowym 1961-1990, przy czym wzrost temperatury w zimie (wy szy dla czêœci wschodniej Polski, a ni szy dla zachodniej) bêdzie wy szy ni wzrost 6 temperatury lata (wy szy na po³udniu, ni szy na pó³nocy). Wiêkszoœæ zaobserwowanego wzrostu œredniej temperatury globalnej od po³owy XX wieku wynika (z prawdopodobieñstwem ponad 90%) z, wywo- ³anego przez cz³owieka, wzrostu stê enia gazów cieplarnianych w atmosferze. Projekcje przewiduj¹ lekki wzrost œredniego opadu rocznego w Polsce, ale modele klimatyczne nie s¹ zgodne co do projekcji opadów sezonowych, zw³aszcza dla lata. Prognozy zgodne s¹ natomiast w odniesieniu do tego, e zwiêkszy siê intensywnoœæ opadów coraz wiêksza czêœæ opadów w lecie przypadnie na krótkie okresy opadów o du ej i bardzo du ej intensywnoœci. Ostatnie dziesiêciolecia wyraÿnie pokaza³y, e wzrost czêstoœci opadów intensywnych przek³ada siê na wzrost zagro enia powodziowego (np. powodzie 1997, 1998, 2001, 2007, 2010), erozji wodnej i osuwisk. Projekcje wskazuj¹ tak e na wzrost zagro enia susz¹ w sezonie wegetacyjnym. Ju obecnie zaobserwowano wyst¹pienie susz wiosennych (np. kwiecieñ i maj 2011) i erozji wietrznej (gleby niepokrytej roœlinnoœci¹). Im cieplejsze stan¹ siê wiosny, tym dotkliwsze mog¹ byæ póÿne przymrozki, których jednak nie da siê wykluczyæ i w cieplejszym klimacie (np. w maju 2007 po anomalnie ciep³ym marcu i bardzo ciep³ym kwietniu, czy w maju 2011 po anomalnie ciep³ym kwietniu). Szczególnie groÿne, choæ przede wszystkim w skali lokalnej, jest czêstsze wystêpowanie krótkotrwa³ych ulew i wiatrów typu tr¹b powietrznych. Konsekwencje ekonomiczne tego typu wydarzeñ mog¹ jednak wykraczaæ poza skalê lokaln¹. Do obszarów specjalnej troski, które wymagaj¹ opracowania szczegó³owych zintegrowanych i d³ugofalowych programów przeciwdzia³ania skutkom zmian klimatu w Polsce, nale y zaliczyæ: obszary górskie generuj¹ powodzie, odprowadzaj¹ nadwy ki wody; strefa wybrze a Ba³tyku objêta podniesieniem poziomu morza; dna dolin rzecznych wymagaj¹ ochrony, a szczególnie wycofania zabudowy z obszarów zalewowych; Wielkopolska ju obecnie zagro ona procesem stepowienia z powodu zbyt ma³ych dostaw wody; metropolie szczególnie zagro one wystêpowaniem d³ugotrwa³ych upa³ów. Reasumuj¹c, mo na stwierdziæ, e zmiany klimatu stwarzaj¹ w naszym kraju szanse (wy sza temperatura 7 wody w Ba³tyku czy jeziorach Pojezierza Mazurskiego, rosn¹ca mo liwoœæ uprawy ciep³olubnych roœlin), ale przede wszystkim nios¹ zagro enia: wzrost czêstoœci fal upa³ów, opadów intensywnych, powodzi i osuwisk; suszy 8 w sezonie wegetacyjnym i wzrostu poziomu morza. Ekstremalne zjawiska pogodowe (huragany, deszcze o wielkiej intensywnoœci) bêd¹ wystêpowa³y czêœciej i stan¹ siê bardziej intensywne. Polska na pewno nie bêdzie najwiêkszym bezpoœrednim przegranym w zmieniaj¹cym siê klimacie w horyzoncie roku 2050, jednak np. problemy z wod¹, w tym istniej¹ce ju teraz zagro enia ekstremami wodnymi suszami i powodziami (szczególnie typu opadowego), mog¹ znacznie siê nasiliæ. Ogromnym wyzwaniem bêdzie przeciwdzia³anie skutkom zdrowotnym zmian klimatu i dostosowanie rolnictwa do nowych warunków uprawy i hodowli. Ponadto spodziewaæ siê mo na wyst¹pienia zagro eñ, które wp³yn¹ poœrednio na nasz kraj i wyst¹pi¹ poza jego granicami. W ich przypadku Polska bêdzie mia³a niewielkie, bezpoœrednie mo liwoœci przeciwdzia³ania tym zagro eniom, musi wiêc wzmocniæ wewnêtrzny potencja³, aby byæ na nie przygotowanym. 6 van der Linden P., Mitchell F. B., 2009: Ensembles. Climate change and its impacts at seasonal, decadal and centenial timescales. Met Office, Exeter. 7 Jednoczeœnie jednak cieplejsze wody s¹ bardziej nara one na zakwit sinic. 8 Tam e. 8

2. BEZPIECZEÑSTWO ZEWNÊTRZNE 2.1. Bezpieczeñstwo militarne Polski 9 Powszechnie przyjmuje siê, e bezpieczeñstwo militarne pañstwa zapewnia w³asny potencja³ obronny po³¹czony 10 z uk³adami sojuszniczymi. W tym kontekœcie bezpie- 11 czeñstwo pañstwa oznacza brak zagro enia dla pañstwa i obywateli oraz ycie w warunkach pokoju w suwerennym pañstwie. W przesz³oœci g³ówne konflikty i wojny toczy³y siê o okreœlone terytoria, wspó³czesne maj¹ znacznie bardziej p³ynny charakter, wystêpuj¹ na poziomie regionalnym lub lokalnym. Czêsto s¹ to wojny domowe, wynikaj¹ce 12 z wewnêtrznej sytuacji w danym kraju. Nie oznacza to jednak, e tradycyjne czynniki ekonomiczne, polityczne czy ideologiczne nie odgrywaj¹ dziœ roli w eskalacji sporów. Nowym czynnikiem prowadz¹cym do ich powstawania staj¹ siê skutki zmian klimatu. Spory o dostêp do: zasobów wód, bezpiecznych terenów do osiedlania siê, terenów uprawnych, pastwisk ju obecnie wywo³uj¹ lokalne konflikty. Wraz z narastaniem presji warunków zmienionego klimatu, liczba takich sporów i ich gwa³townoœæ tak e bêd¹ wzrastaæ. Skutki zmian klimatu polegaj¹ce na podnoszeniu siê œredniego poziomu Ba³tyku stwarzaj¹ niebez- 2 pieczeñstwo utraty (zalania) ok. 1,8 2,5 tys. km powierzchni Polski (tj. 0,75-1,5% ca³kowitej powierzchni kraju). Stworzy to bezpoœrednie zagro enie dla mieszkañców tych terenów (120-250 tys. osób) W odniesieniu do obszaru Polski i Europy Œrodkowej nie wydaje siê, aby skutki zmian klimatu osi¹gnê³y w najbli szym czasie poziom, który mo e zagra aæ integralnoœci obszaru pañstwa i nienaruszalnoœci jego granic w wyniku wrogich dzia³añ innego pañstwa. Zagro enia tego typu mog¹ byæ jednak skutkiem dzia³ania si³ przyrody. Ocenia siê, e zalaniem, wskutek podnoszenia siê poziomu morza Ba³tyckiego oraz wzrostu intensywnoœci sztormów, zagro onych jest w Polsce oko³o 2 1800-2500 km terenów nadmorskich, na których yje ok. 13 120000 250000 osób. Równie w innych regionach Europy nie powinny w najbli szym czasie wyst¹piæ konflikty militarne spowodowane skutkami zmian, chocia ich konsekwencje w Europie Po³udniowej bêd¹ znacznie bardziej uci¹ liwe, ni w naszej czêœci kontynentu. Dlatego w tym regionie nale y spodziewaæ siê wzrostu liczby sporów o dostêp do zasobów wody niezbêdnej przede wszystkim do nawadniania upraw rolnych. Konflikty tego typu ju istniej¹, miêdzy innymi na Ba³kanach, czy na obrze ach Europy, gdzie Turcja spiera siê z Syri¹ i Iranem o zasoby wód Eufratu. Szczególnie zapalna jest sytuacja na Bliskim Wchodzie, gdzie z jednej strony trwa wieloletni konflikt pomiêdzy Izraelem, Jordani¹, Autonomi¹ Palestyñsk¹ i Libanem o wody Jordanu (warto przy tym pamiêtaæ, e rozpoczêcie poboru wód przez Izrael z Jeziora Tyberiadzkiego doprowadzi³o poœrednio do Wojny Szeœciodniowej w 1967 roku), z drugiej strony toczy siê spór pomiêdzy Egiptem i innymi krajami le ¹cymi w dorzeczu Nilu o dostêp do wód z tej rzeki. Obszarami dotkniêtymi tego typu problemami s¹ tak e, a mo e przede wszystkim, kraje Afryki Subsaharyjskiej (Mali, Niger, Nigeria, Czad, Sudan). Jeden z najbardziej krwawych konfliktów lokalnych ostatnich lat wojna domowa w Darfurze równie spowodowany jest d¹ eniem do kontrolowania zasobów wody przez zwaœnione strony. Wzrost obci¹ eñ finansowych zwi¹zanych z nowymi, wynikaj¹cymi ze skutków zmian klimatu, misjami stabilizacyjnymi lub rozjemczymi mo e ograniczyæ mo liwoœæ finansowania niezbêdnej modernizacji polskiej armii. Szczególnie groÿne konsekwencje mo e mieæ potencjalny konflikt pomiêdzy dysponuj¹cymi broni¹ atomow¹ Indiami i Pakistanem, dotycz¹cy gospodarowania wod¹ z Indusu oraz zwi¹zany z indyjskimi planami transferu wody z dorzeczy Brahmaputry i Mahanadi oraz po³¹czenie ze sob¹ 37 rzek, co zagrozi dostêpnoœci wody w Pakistanie. 9 W rozdziale tym wykorzystano: B³a ejczyk K., 2011: Zmiany klimatu a zagro enia bezpieczeñstwa militarnego Polski. Ekspertyza wykonana na zlecenie Polskiego Klubu Ekologicznego Okrêg Mazowiecki. 10 Nowak Jeziorañski J., 2006: Wstêp [w:] Bezpieczeñstwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie Pod red.: Jakubczak R., Flis J., Wydawnictwo Bellona, Warszawa. 11 Ziêba R., 1989: Pojêcie i istota bezpieczeñstwa pañstwa w stosunkach miêdzynarodowych, Sprawy Miêdzynarodowe nr 1 (1989), 7 18. 12 Artymiak R., 2011: Wojny i konflikty w XX wieku [w] Konflikty wspó³czesnego œwiata. Pod red. Borkowski R. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo - Dydaktyczne AGH. Kraków. s. 38 51. 13 Sadowski M., 2009: Ocena potencjalnych skutków spo³eczno - gospodarczych zmian klimatu w Polsce. WWF. Warszawa. 9

Rys. 3. Obszary zagro one nadmiarami (1) lub niedoborami (2) wody (wg: L'Atlas 2007) 15 Regionalne konflikty o dostêp do zasobów wodnych bêd¹ wystêpowaæ coraz czêœciej. O ile w po³owie XX wieku na œwiecie by³y tylko dwa kraje o zasobach wody mniejszych 3 ni 500 m /osobê/rok (Malta i Barbados), o tyle obecnie 14 jest ich kilkanaœcie, a w 2040 r. ma byæ a 20 (rys. 3). Na wielu obszarach, gdzie bêd¹ wybuchaæ nowe konflikty, ju dziœ polskie si³y zbrojne uczestnicz¹ w misjach pokojowych ONZ i NATO. W przypadku nowych sporów nale y spodziewaæ siê adekwatnej reakcji spo³ecznoœci miêdzynarodowej oraz tworzenie nowych misji Najwa niejsze militarne zagro enia dla Polski wynikaj¹ce ze zmian klimatu to: wzrost iloœci konfliktów i wojen o zasoby i wynikaj¹ce z nich wiêksze zaanga owanie polskich o³nierzy w dzia³ania poza terenem Polski; koniecznoœæ szkolenia o³nierzy i dostosowania sprzêtu do zmieniaj¹cych siê warunków meteorologicznych. pokojowych i stabilizacyjnych. Eskalacja konfliktów lokalnych w tych regionach bêdzie wiêc oznacza³a bezpoœredni wzrost zagro enia dla polskich o³nierzy uczestnicz¹cych w misjach. Jest to tym bardziej prawdopodobne, e Polska, buduj¹c swoj¹ pozycjê lokalnego lidera, adekwatnie do tej pozycji zmuszona bêdzie do aktywnego uczestniczenia w budowaniu nowego, pokojowego ³adu œwiatowego. Ponadto, w miejscach, gdzie polskie si³y zbrojne nadal stacjonuj¹ w ramach pokojowych misji, nowe konflikty bêd¹ powodowaæ koniecznoœæ wzmacniania osobowego i sprzêtowego polskich kontyngentów. Bêdzie to generowa³o nieuniknione koszty, mo e te os³abiæ nasz¹ zdolnoœæ do podjêcia innych, niezbêdnych dzia³añ obronnych lub rozjemczych, wynikaj¹cych z naszych zobowi¹zañ sojuszniczych. Wzrost obci¹ eñ finansowych zwi¹zanych z misjami mo e ograniczyæ mo liwoœæ finansowania niezbêdnej modernizacji armii. Oprócz konfliktów o zasoby wody, zmiany klimatu bêd¹ prowadziæ tak e do zaostrzenia sporów o dostêp do terenów uprawnych oraz pastwisk. Tego typu spory wyst¹pi¹ przede wszystkim na terenach, na których do tej pory polscy o³nierze nie prowadzili dzia³añ (Afryka, Ameryka Po³udniowa, Wschodnia Azja), ale w niektórych przypadkach mog¹ doprowadziæ do koniecznoœci wys³ania ich tam w ramach akcji ONZ. Inny rodzaj zagro enia militarnego zwi¹zany bêdzie z koniecznoœci¹ dostosowania polskich si³ zbrojnych do nowych warunków. Dzia³ania militarne s¹ wra liwe na szereg czynników atmosferycznych. Do najwa niejszych mo na zaliczyæ: silne wiatry, które utrudniaj¹ dzia³ania si³ powietrznych i morskich; zawieje i zamiecie œnie ne, burze piaskowe i py³owe oraz mg³y, które ograniczaj¹ mo liwoœæ skutecznego dzia³ania si³ l¹dowych i powietrznych; intensywne, zw³aszcza wielodniowe, opady deszczu, które zmniejszaj¹ efektywnoœæ dzia³ania si³ l¹dowych; fale upa³ów i silnych mrozów, które obni aj¹ sprawnoœæ psychofizyczn¹ o³nierzy, zw³aszcza si³ l¹dowych. Do tych warunków trzeba bêdzie dostosowaæ szkolenie o³nierzy, a tak e sprzêt pozostaj¹cy w dyspozycji krajowych si³ zbrojnych i wyposa enie osobiste o³nierzy. Generowaæ to mo e znacz¹ce koszty, trudne dziœ do oszacowania, a w przysz³oœci do sfinansowania. Brak dzia³añ powodowaæ bêdzie natomiast ograniczenie zdolnoœci bojowej polskiej armii. 14 http://www.globalpolicy.org/ 15 L'Atlas environnement du Monde Diplomatique, Analyses et solutions, 2007, Le Monde Diplomatique, Pary. 10

2.2 Zagro enie procesami migracyjnymi Skutki obserwowanych zmian klimatu bêd¹ prowadziæ do indywidualnych i grupowych decyzji o zmianie miejsca pobytu. Taka sytuacja ma ju zapewne miejsce, ale brak jeszcze na ten temat wiarygodnych danych. Mo na jednak z bardzo du ym prawdopodobieñstwem stwierdziæ, e zjawisko to pog³êbiaæ siê bêdzie wraz z nasilaniem siê negatywnych skutków zmian klimatu, a dominuj¹cym kierunkiem migracji bêdzie ucieczka z terenów najbardziej nara onych do krajów bezpieczniejszych. St¹d oczekiwaæ nale y, e wzroœnie rola Polski jako potencjalnego miejsca imigracji. Masowe ruchy migracyjne, wywo³ane skutkami zmian klimatu, sprzyjaæ bêd¹ przemieszczaniu siê ruchów i organizacji terrorystycznych na teren Europy, w tym Polski. Na decyzjê o podjêciu migracji mog¹ wp³ywaæ dwa rodzaje czynników klimatycznych: procesy klimatyczne i zdarzenia klimatyczne (meteorologiczne). Te pierwsze to zmiany œrodowiska naturalnego, zachodz¹ce z pocz¹tku bardzo powoli, jednak z czasem uniemo liwiaj¹ce dalsze zamieszkiwanie na pewnych obszarach. Mowa tu m.in. o podnoszeniu siê poziomu mórz, wzroœcie zasolenia ziemi uprawnej czy jej arydyzacji (przesuszanie). Zdarzenia klimatyczne/meteorologiczne zachodz¹ bardzo szybko i w dramatyczny sposób, wymuszaj¹c natychmiastow¹ ewakuacjê ludnoœci. Przyk³adem mo e byæ powódÿ lub cyklony tropikalne. Wydaje siê, e przymusowa ewakuacja jest bardzo specyficznym rodzajem migracji klimatycznej, której do d³ugofalowej prognozy nie nale y uwzglêdniaæ. Najwiêksze zagro enie uchodÿstwem klimatycznym wystêpuje w Afryce, gdzie nale y spodziewaæ siê g³êbszego ni obecny deficytu wody oraz spadku plonów nawet o po³owê na obszarach nawadnianych. Oznacza to potencjalne ruchy migracyjne w granicach kontynentu oraz poza Afrykê przez oko³o 200 mln ludzi. G³ównym potencjalnym kierunkiem migracji miêdzykontynentalnych jest Europa. W Azji przyczyn¹ migracji klimatycznych bêdzie zagro enie zatapianiem gêsto zamieszka³ych wybrze y po³udniowego Wschodu, w wyniku podnoszenia siê poziomu oceanu oraz wzrostu zagro enia wtargniêciami wód podczas cyklonów tropikalnych. W Bangladeszu i Wietnamie obejmie to co najmniej po 25 mln ludzi. Potê ne zmiany nast¹pi¹ doœæ szybko na pozbawianych 16 wiecznej zmarzliny wybrze ach Syberii Arktycznej. W zasadzie, z tych obszarów wyemigruj¹ wszyscy mieszkañcy, gdy oprócz zalania znacznych przestrzeni, warunki gruntowe pozosta³ych nie bêd¹ sprzyja³y osadnictwu. Stopniowo wyludni¹ siê niektóre pañstwa wyspiarskie na przyk³ad Malediwy. W efekcie, w Azji bêdzie narasta³ negatywny bilans migracyjny o rozmiarach wielomilionowych. Istotna czêœæ potencjalnych emigrantów jest zainteresowana kierunkiem europejskim, mniejsza australijskim i amerykañskim. Zmiany klimatu powodowaæ bêd¹ wzrost liczby migracji z terenów zagro onych do bardziej bezpiecznych. Liczbê potencjalnych uchodÿców klimatycznych oszacowaæ mo na na 250 mln osób. G³ównymi kierunkami migracji bêd¹: Europa, Ameryka Pó³nocna i Australia. Polska przestanie byæ, zapewne, jedynie krajem tranzytowym dla uchodÿców, a stanie siê pañstwem docelowym emigracji. Relatywnie du e zmiany nast¹pi¹ w Australii i Oceanii. Oprócz oczywistego opuszczania archipelagów z³o onych z atoli koralowych, spodziewaæ siê nale y wewnêtrznych migracji na kontynencie. Z du ym prawdopodobieñstwem mo na stwierdziæ, e nie nast¹pi¹ emigracje z kontynentu. Ju obecnie Rz¹d Papui-Nowej Gwinei rozpocz¹³ akcjê przesiedlenia ca³ej ludnoœci zatapianej przez ocean Wyspy Cartereta na wielokrotnie wiêksz¹ i górzyst¹ wyspê Bougainville'a. Migracje klimatyczne w Ameryce aciñskiej ogranicz¹ siê do wschodniej Amazonii, gdzie prognozuje siê powoln¹ zamianê puszcz równikowych na sawannê. W Europie, jeœli nie bêdzie wprowadzona skuteczna demograficzna polityka antyimigracyjna, zaczn¹ pojawiaæ siê imigranci klimatyczni z Afryki oraz Azji. Oprócz tego, uruchomione zostan¹ regionalne przep³ywy ludnoœci z podtapianych wybrze y (Holandia, Dania, Niemcy, Rumunia, Ukraina, tak e Polska) oraz z obszarów trac¹cych funkcje turystyczne (kraje alpejskie i œródziemnomorskie). Na wybrze ach europejskich le ¹cych ni ej ni metr n.p.m. mieszka prawie 20 milionów ludzi. Powa nym problemem demograficznym w miastach bêd¹ wzmacniaj¹ce siê fale 17 upa³ów, podobne do notowanych w 2003 roku. 16 Innym problemem z tym zwi¹zanym bêdzie niszczenie (zapadanie siê w rozmarzaj¹cej zmarzlinie) ruroci¹gów transportuj¹cych ropê i gaz z miejsc ich wydobycia na Syberii. To istotne zagro enie równie z punktu widzenia Polski, która jest odbiorc¹ tych surowców. 17 W 2003 roku, w wyniku d³ugotrwa³ej fali upa³ów w miastach Europy Zachodniej (zw³aszcza we Francji), zmar³o dodatkowo od 25 do 70 tysiêcy osób (informacja np. w Koœcielniak P, 2010: Kiedy upa³ zabija. Rzeczpospolita 16.07.2010). 11

Generalnie, migracje klimatyczne s¹ postrzegane jako naruszaj¹ce bezpieczeñstwo zarówno ludnoœci wyje - d aj¹cej, jak i tej przyjmuj¹cej imigrantów. Obie grupy obawiaj¹ siê zagro enia swojej to samoœci rozumianej w kategoriach narodowych, etnicznych, religijnych i oczywiœcie ekonomicznych. Ponadto migracje klimatyczne s¹ s³absze strukturalnie od migracji czysto ekonomicznych, obejmuj¹ mniej wartoœciow¹ spo³ecznoœæ, trudniejsz¹ do asymilacji, a nawet w³¹czenia jej, z korzyœci¹, do gospodarki i ycia spo³ecznego. Formu³uje siê wiêc obawy o stabilnoœæ gospodarki, zarówno kraju czy te regionu opuszczanego, jak i tego, do którego migranci przybywaj¹. Pojawiaj¹ siê te opinie, e migranci klimatyczni s¹ œwiadomie kierowani przez si³y o chara- 18 kterze mafijnym, a nawet terrorystycznym. Na tym tle sytuacja Polski jest podwójnie niepokoj¹ca. u³awy Wiœlane, tereny nie wy sze ni metr n.p.m., to 2 oko³o 2 000 km i zamieszka³e przez oko³o æwieræ miliona mieszkañców. Z³y stan obwa³owañ ujœciowego odcinka Wis³y oraz Raduni i innych cieków grozi zalaniem tego obszaru. Stopniowy wzrost poziomu morza oraz zwiêkszenie frekwencji napiêtrzania sztormowego wód Zatoki Gdañskiej pog³êbiaj¹ to, ju istniej¹ce, zagro enie. Szersza informacja na ten temat uruchomi³a ju proces migracji, przy niekorzystnych skutkach spo³ecznych, bo tycz¹cych siê swoistej populacji, dla której w kraju nie ma równie atrakcyjnych terenów. Nale y zwróciæ uwagê, e u³awy s¹ w skali Europy wyró niaj¹cym siê terenem zagro onym skutkami globalnego ocieplenia, tym bardziej, e Polska nie dysponuje ani odpowiednimi œrodkami, ani hydrotechnicznym przygotowaniem do walki z ywio³em. W mniejszym stopniu zagro enia te dotycz¹ okolic Braniewa i ba³tyckich ujœæ rzek Pomorza. Nieznany zasiêg i rozmiar bêd¹ mia³y raczej lokalne migracje zwi¹zane z koniecznym exodusem zamieszkuj¹cych tereny zagro one powodziami, w tym podtopieniami lokalnymi oraz ruchami masowymi, uruchamianymi przez opady nawalne. europejskich z mieszkaniami wyposa onymi w te urz¹dzenia umo liwiaj¹ce opuszczenie rozgrzanego domu przez osoby starsze i chore. Co do udzia³u Polski w przyjmowaniu klimatycznych emigrantów z Afryki i Azji, problemu tego nie mo na lekcewa yæ. Polska jest uwa ana za kraj bezpieczny i stabilny. Podstawowe zasoby s¹ tu gwarantowane (woda, ywnoœæ, przyjazny klimat i dogodne warunki dla taniego budownictwa). Obecnie mo na jedynie stwierdziæ, e samo okreœlenie migracja klimatyczna jako czêœæ zjawiska migracji œrodowiskowej jest procesem zidentyfikowanym. Bêdzie zatem potrzeba wyodrêbniania uchodÿców klimatycznych i, co za tym idzie, nadawania im jakiegoœ statusu. Powtórzmy w tym miejscu, e wed³ug zbiorczych analiz w latach uznanych tu za cezurê, liczba zewnêtrznych uchodÿców klimatycznych mo e wynieœæ oko³o 250 milionów. Migracje maj¹ charakter zagro enia zewnêtrznego, ale ich skutki wyst¹pi¹ wewn¹trz Polski w postaci problemów ekonomicznych oraz kulturowych. Wreszcie, Polska nie bêdzie wolna od ucieczki mieszkañców z miast objêtych stresem termicznym. Dotyczyæ to bêdzie budownictwa starego oraz 50-letniego o niskim standardzie, w dzielnicach wielkomiejskich, gdzie letnie wyspy ciep³a powoduj¹ pojawianie siê d³ugotrwa³ych okresów przegrzania. Szczególnie zauwa y siê to na 19 wy szych kondygnacjach, np. w domach bez wind. Tymczasem Polska lokuje siê na koñcu listy pañstw 18 Madej M. 2007 Zagro enia asymetryczne bezpieczeñstwa pañstw obszaru transatlantyckiego. PISM, Warszawa. 19 Warto zauwa yæ, e to w³aœnie problem wind jest dla tej kwestii podstawowy stanowi³ bowiem g³ówn¹ przyczynê wzrostu œmiertelnoœci w miastach francuskich - ludzie starsi nie byli w stanie uciec ze swoich przegrzanych mieszkañ. 12

3. BEZPIECZEÑSTWO WEWNÊTRZNE 3.1. Bezpieczeñstwo zdrowotne Najczêœciej wymieniane zdrowotne konsekwencje zmian 20 klimatu, w ujêciu globalnym, to : wzrost chorób zwi¹zanych z niedo ywieniem; wzrost liczby wypadków, zachorowañ i zgonów spowodowanych ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi; wzrost liczby ostrych biegunek; wzrost czêstoœci chorób uk³adów kr¹ enia i oddechowego zwi¹zanych ze wzrostem zanieczyszczeñ powietrza w obszarach zurbanizowanych; zmiany w rozk³adzie przestrzennym niektórych chorób zakaÿnych. Populacja europejska, w tym tak e mieszkañcy Polski, jest nara ona na zmiany klimatu i pogody bezpoœrednio oraz poœrednio poprzez obserwowane zmiany stanu i zasobów wodnych, jakoœci powietrza, jakoœci i iloœci ywnoœci, zmiany w ekosystemach, rolnictwie, poziomie ycia 21 i infrastrukturze. Wszystkie te zmiany mog¹ skutkowaæ wielorakimi problemami zdrowotnymi (rys. 4). Oceny zwi¹zanych ze zmianami klimatu zagro eñ dla zdrowia opieraj¹ siê na, stwierdzonych w badaniach empirycznych, trendach zmiano-klimato-pochodnych 22 problemów zdrowotnych, a zw³aszcza : wzroœcie zachorowañ i zgonów spowodowanych falami upa³ów (koniecznoœæ adaptacji organizmu do wysokiej temperatury otoczenia powoduje wzrost obci¹ enia uk³adu kr¹ enia, co jest bezpoœredni¹ przyczyn¹ zachorowañ lub zgonów); wzroœcie zagro eñ ycia i zdrowia powodowanych czynnikami pogodowymi, m.in. powodziami, wichurami, burzami itp. (te i inne czynniki pogodowe s¹ bezpoœredni¹ przyczyn¹ uszkodzeñ cia³a lub zgonu, najczêœciej w wyniku wypadków); zmianach w rodzajach zatruæ pokarmowych, w tym zwi¹zanych ze z³ym stanem sanitarnym wody (wyd³u aj¹ce siê okresy z wysok¹ temperatur¹ powietrza sprzyjaj¹ rozwojowi w wodzie lub artyku³ach spo ywczych bakterii i wirusów chorobotwórczych); Rys. 4. Powi¹zania pomiêdzy zmianami klimatu i ich przyczynami a zmianami w ekosystemach, stanie zdrowia i rozwoju socjoekonomicznym 23 20 IPCC, 2007, Climate change 2007: Synthesis report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the IPCC. Geneva. 21 Confalonieri U., Menne B., Akhtar R., Ebi K.L., Hauengue M., Kovats R.S., Revich B., A. Woodward, 2007, Human Health. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Parry M.L., Canziani O.F., Palutikof J.P., van der Linden P.J., Hanson C.E. (red). Cambridge University Press, Cambridge, UK, s. 391-431. 22 B³a ejczyk K., Kuchcik K., Kunert A., 2011, Analiza wra liwoœci warunków zdrowotnych w Polsce na zmiany klimatu. Maszynopis, IGiPZ PAN. 23 Menne B., Apfel F., S Kovats S., Racioppi F. (red.), 2008, Protecting health in Europe from climate change. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, Denmark. 13

zmianach w rozk³adzie chorób zakaÿnych przeno- 24 szonych wektorowo, w tym tak e pojawienie siê nowych chorób, które do tej pory jeszcze nie wystêpowa³y (z powodu niskich temperatur); wzroœcie czêstoœci chorób uk³adu oddechowego wœród mieszkañców miast, w tym astmy i chorób alergicznych. W wyniku prognozowanych zmian klimatu w Polsce nale y siê spodziewaæ kilkunastoprocentowego wzrostu liczby zgonów wywo³anych czynnikami klimatycznymi. Jednoczeœnie zmniejszy siê liczba chorób i zgonów spowodowanych przech³odzeniem organizmu. Niemniej, w ogólnym bilansie korzyœci te bêd¹ zdecydowanie mniejsze ni zagro enia zwi¹zane ze wzrostem temperatury. Konsekwencje zdrowotne wspó³czesnych zmian klimatu maj¹ w wiêkszoœci charakter jakoœciowy (tab. 1). Spoœród przejawów zmian klimatu obserwowanych w skali globalnej na obszarze Polski z ca³¹ pewnoœci¹ nale y siê liczyæ ze wzrostem: czêstoœci i d³ugotrwa³oœci fal upa³ów; czêstoœci ekstremalnych zjawisk pogodowych (nawalnych opadów, silnych wiatrów); czêstoœci powodzi, susz i po arów; liczby przypadków wystêpowania smogu fotochemicznego na obszarach zurbanizowanych. Scenariusze zmian klimatu zak³adaj¹, e w XXI wieku utrzyma siê trend wzrastaj¹cy czêstoœci i d³ugotrwa³oœci fal upa³ów. Rozpatruj¹c trzy scenariusze zmian temperatury: wzrost o 1,8 o C, 2,8 o C I 3,4 o C (do 2100 roku) w projekcie EuroHeat stwierdzono, e w miastach Europy Œrodkowej i Pó³nocnej w roku 2100 nale y spodziewaæ siê wzrostu zgonów odpowiednio o 15-30%, 20-55% lub 27-64%. Na podstawie podobieñstwa termicznych cech klimatu w Warszawie i innych miastach Europy œrodkowej, mo na przyj¹æ, e w du ych miastach w Polsce powinniœmy siê spodziewaæ kilkunastoprocentowego wzrostu liczby zgonów wywo³anych zmienionymi czynnikami klimatycznymi. Szczególnie wra liwy na zmiany klimatu jest poziom stê eñ ozonu troposferycznego, tworz¹cy wraz z tlenkami azotu tzw. smog fotochemiczny. Wzrasta on wyraÿnie wraz ze wzrostem temperatury powietrza oraz wzrostem promieniowania UV. W du ych aglomeracjach w Polsce nale y siê spodziewaæ 4% wzrostu liczby zgonów wywo- ³anych du ym stê eniem ozonu. Jednoczeœnie trzeba siê liczyæ z 10-15% wzrostem liczby chorób uk³adu oddechowego, w tym astmy, wywo³anych zwiêkszonym zanieczyszczeniem powietrza, tak e o charakterze alergizuj¹cym. Najwa niejsze prognozowane skutki zmian to: 8% wzrost zachorowañ na salmonellozy; 4% wzrost liczby zgonów w du ych aglomeracjach; 10-15% wzrost liczby chorób uk³adu oddechowego, w tym astmy; wzrost iloœci chorób odkleszczowych; 50% wzrost zachorowañ na raka skóry. Tabela 1. Globalny kierunek i trendy ekstremalnych zjawisk pogodowych na obszarze Polski i zdrowia 25 Zjawisko i jego trend Na wiêkszoœci obszarów l¹dowych wzrost gor¹cych dni i nocy oraz spadek zimnych dni i nocy Na wiêkszoœci obszarów l¹dowych wzrost czêstoœci fal gor¹ca i upa³ów Na wiêkszoœci obszarów wzrost czêstoœci i intensywnoœci opadów Projekcja na XXI wiek pewna bardzo prawdopodobna bardzo prawdopodobna Korzyœci lub zagro enia dla zdrowia cz³owieka Spadek umieralnoœci zwi¹zanej z ekspozycj¹ na zimno Wzrost ryzyka zgonów wywo³anych gor¹cem, szczególnie u osób starszych, przewlekle chorych, ma³ych dzieci oraz osób odizolowanych spo³ecznie Wzrost ryzyka œmierci, zranieñ, infekcji, chorób skóry i uk³adu oddechowego oraz zdrowia psychicznego 24 Na przyk³ad w Polsce wyd³u a siê okres warunków pogodowych korzystnych dla wywo³ywania chorób odkleszczowych. 25 IPCC, 2007, Climate change 2007: Synthesis report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the IPCC. Geneva. 14

Liczba przypadków salmonellozy wzrasta o 5-10% na ka dy o stopieñ wzrostu temperatury powy ej 5 C. W Polsce wzrost zachorowañ na salmonellozy jest szacowany 26 na 8%. Im wczeœniej rozpoczyna siê w danym roku okres o z temperatur¹ powietrza powy ej 5 C i im wy sza jest wtedy temperatura, tym wiêkszej liczby zaka eñ salmonelloz¹ nale y siê spodziewaæ (rys. 5). Obserwowane tendencje zmian termicznych pór roku w Polsce wskazuj¹, e pomimo ogólnej poprawy stanu sanitarnego nale y siê liczyæ ze wzrostem, a co najmniej z utrzymaniem siê zaka eñ pokarmowych (zw³aszcza salmonell¹) na podobnym do obecnego poziomie (rys. 6). Wczeœniej bêdzie siê rozpoczyna³ i jednoczeœnie wyd³u a³ sezon pylenia roœlin wywo³uj¹cych alergie uk³adu oddechowego. W ci¹gu ostatnich 20 lat wyd³u y³ siê on o 10-11 dni. Z uwagi na ciep³e zimy obserwowane w ostatnich 10-15 latach, okres pylenia niektórych roœlin alergennych (np. brzozy) rozpoczyna³ siê nawet w lutym. Obserwowane zmiany klimatu powoduj¹, e wyd³u a siê tak e okres sprzyjaj¹cy rozwojowi kleszczy przenosz¹cych szereg chorób. Do najczêstszych i najgroÿniejszych chorób odkleszczowych nale ¹: kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), borelioza (choroba z Lyme) oraz babeszjoza. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje siê wyraÿny wzrost zarejestrowanych zachorowañ na boreliozê. Pomimo zastrze eñ, e wzrost zachorowañ wynika z poprawy metod diagnostyki boreliozy mo na przyj¹æ, e pewna czêœæ przyrostu zachorowañ wi¹ e siê ze zmianami œrodowiskowymi, w tym klimatycznymi, w Europie Œrodkowej (rys. 7). Rys. 5. Liczba bakteryjnych zatruæ pokarmowych oraz œrednia maksymalna temperatura powietrza w kolejnych miesi¹cach roku 27 Rys. 6. Œrednia zapadalnoœæ na bakteryjne zatrucia pokarmowe w ró nych województwach, 2000-2008 28 26 Kovats R.S., Hajat S., 2008, Heat stress and public health: a critical review. Annual Review of Public Health, 29 (9), s. 1 9, 15. 27 Choroby zakaÿne i zatrucia w Polsce, PZH-GIS; http://www.tutiempo.net 28 Tam e. 15

29 Rys. 7. Liczba zachorowañ na boreliozê w Polsce, 1998 2008; w latach oznaczonych znakiem? dane niepe³ne Kleszczowe zapalenie mózgu jest nasilaj¹cym siê problemem medycznym w ca³ej Europie, gdzie ka dego roku odnotowuje siê 10-12 tysiêcy przypadków zachorowañ. W ci¹gu ostatnich 30 lat zachorowalnoœæ na kleszczowe zapalenie mózgu zwiêkszy³a siê w Europie o 400 proc. W Polsce a tak du y przyrost zaka eñ KZM nie jest dotychczas obserwowany, ale powy sze dane wskazuj¹ na poziom zagro enia. Szczególnie wra liwe na choroby klimatozale ne s¹ osoby cierpi¹ce na: choroby uk³adu krwionoœnego, nadciœnienie têtnicze, chroniczne choroby górnego i dolnego uk³adu oddechowego (m.in. przewlek³a obturacyjna choroba p³uc, bronchit), choroby nerek, zaburzenia przemiany materii i uk³adu endokrynologicznego, zaburzenia psychiczne, demencjê i chorobê Alzheimera, schizofreniê oraz chorobê Parkinsona. Dlatego te do tych grup osób powinny byæ kierowane specjalne programy profilaktyczno-lecznicze. 3.2. Bezpieczeñstwo wodne Polski 3.2.1.Bezpieczeñstwo a zasoby wodne kraju i zagro enie powodziowe W kontekœcie oczekiwanych zmian klimatu, problemy bezpieczeñstwa wodnego nale y rozpatrywaæ w dwóch kategoriach: zagro eñ naturalnych (powodzie i susze) oraz zagro eñ w systemach stworzonych przez cz³owieka (systemy produkcji rolnej, systemy zaopatrzenia w wodê, itp.). Bezpieczeñstwo wodne naszego kraju musi byæ rozpatrywane tak e w kontekœcie stosunkowo ubogich zasobów wodnych Polski, ich nierównego roz³o enia na terenie kraju, stosunkowo niskiej jakoœci, niskich dostaw i wzrastaj¹cego zapotrzebowania. Ocenia siê, e ponad 30% urz¹dzeñ wodnych w Polsce stale piêtrz¹cych wodê oraz ok. 2000 km obwa³owañ zagra a lub mo e stwarzaæ powa ne zagro enie bezpieczeñstwa publicznego. Jak wynika z analiz prowadzonych przy pomocy regionalnych modeli klimatycznych, w rejonie Polski ocieplenie klimatu mo e powa nie zagroziæ zasobom wodnym i gospodarce wodnej. Wzrost temperatury nie bêdzie równomierny stanie siê wy szy w okresie zimowym i ni szy w lecie. W zimie nale y spodziewaæ siê znacznego zmniejszenia liczby dni z temperatur¹ poni ej zera, co oznacza brak opadów œniegu i pokrywy œnie nej ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami dla kszta³towania zasobów wodnych. Dlatego te procesy magazynowania wody w zimie dla wykorzystania ich w okresie lata mog¹ byæ powa nie zak³ócone. Natomiast lato bêdzie charakteryzowa³o siê d³ugotrwa³ymi okresami pogody s³onecznej, przerywanymi burzowymi deszczami. Sumy roczne opadów prawdopodobnie nie ulegn¹ wiêkszym zmianom, jednak bêd¹ cechowaæ siê wiêksz¹ ni dotychczas zmiennoœci¹ w czasie. To niew¹tpliwie bêdzie mia³o wp³yw na zwiêkszenie czêstotliwoœci wystêpowania coraz bardziej gwa³townych powodzi i d³ugich susz. Zapewnienie bezpieczeñstwa publicznego w zakresie ochrony ludnoœci i gospodarki przed klêskami ywio- ³owymi w postaci powodzi i susz jest jednym z najpowa niejszych wyzwañ zmian klimatu w naszym kraju. Ostatnie powodzie uœwiadomi³y wagê spraw zwi¹zanych z utrzymaniem w nale ytym stanie technicznym i bezpieczeñstwem urz¹dzeñ wodnych. Ocenia siê, e w Polsce jest w u ytkowaniu ok. 100 tys. urz¹dzeñ wodnych, z których zdecydowana wiêkszoœæ spe³nia funkcje ochrony przeciwpowodziowej, w tym 28 du ych wielofunkcyjnych zbiorników wodnych. W ochronie przeciwpowodziowej zasadnicz¹ rolê odgrywaj¹ obwa- ³owania rzek o d³ugoœci ok. 8 500 km, chroni¹ce obszar ponad 1 mln ha, jak równie ok. 600 stacji pomp odwadniaj¹cych zawala i poldery. Na podstawie ocen stanu technicznego i bezpieczeñstwa budowli ocenia siê, e ponad 30% urz¹dzeñ wodnych stale piêtrz¹cych wodê oraz ok. 2000 km obwa³owañ zagra a lub mo e stwarzaæ powa ne zagro enie bezpieczeñstwa publicznego. 29 Tam e. 16

Podstawowymi przyczynami zagro eñ budowli piêtrz¹cych jest ich starzenie siê i niedostateczna konserwacja spowodowana stale pog³êbiaj¹cym siê niedostatkiem œrodków finansowych. Ponad 50% budowli przekroczy³o wiek 50 lat. Na zwiêkszenie zagro eñ istotny wp³yw ma równie wzrost przep³ywów powodziowych, spowodowany zmianami strukturalnymi w zabudowie zlewni (dorzeczy), nieprzewidywalnymi w czasie planowania i realizacji inwestycji. Prognozowany wzrost iloœci deszczów nawalnych bêdzie jeszcze bardziej to zagro enie potêgowa³. Poza zagro eniami zwi¹zanymi z wystêpowaniem ekstremalnych stanów wód w naszym kraju, w strefie klimatu umiarkowanego w Europie, w tym tak e w Polsce, powa ne zagro enia gospodarki wodnej wynikaj¹ce ze zmian klimatu dotycz¹ równie rolnictwa, zaopatrzenia w wodê ludnoœci i strefy wybrze y morskich. Efektem zmiany klimatu bêdzie nie tylko brak wody dla rolnictwa, w niektórych regionach kraju mog¹ równie wyst¹piæ okresowe braki wody pitnej i znaczne pogorszenie jej jakoœci. Zapewnienie bezpieczeñstwa publicznego w zakresie ochrony ludnoœci i gospodarki przed klêskami ywio³owymi w postaci powodzi i susz, jest jednym z najpowa niejszych wyzwañ zmian klimatu w naszym kraju. Wreszcie spowodowane zmianami klimatu nowe warunki siedliskowe bêd¹ mia³y równie istotny wp³yw na ekosystemy wodne i od wody zale ne. Szereg gatunków bêdzie musia³o stawiæ czo³a nowym warunkom ycia. Gdy zmieniaj¹ siê warunki hydrologiczne, a siedliska staj¹ siê zbyt ciep³e b¹dÿ wrêcz suche, powstaj¹ problemy ze zdobywaniem po ywienia, rozmna aniem lub nowymi chorobami. Mimo niepewnoœci naukowców co do pomiarów, ró norodnoœæ biologiczna w Polsce, uznawana za najbogatsz¹ w Europie, zmniejszy siê w wyniku zmian klimatu w znacznym stopniu. Powa nym zagro eniem, szczególnie dla wybrze y Ba³tyku, jest wzrost poziomu morza. Do tej pory poziom podnosi³ siê o kilka milimetrów na rok. Szacuje siê, e do 2080 roku mo e podnieœæ siê o blisko 1 metr. 2 W Polsce, wed³ug Ÿróde³ naukowych, 1800-2500 km obszarów wybrze a grozi zalanie. Zagro onych jest m.in. piêæ du ych portów oraz domy zamieszka³e przez ok. 120-250 tysiêcy osób. Jeœli poziom morza podniesie siê, w niebezpieczeñstwie znajdzie siê Gdañsk - 880 ha powierzchni miasta le y 1 metr powy ej obecnego poziomu morza. Dlatego te wiele historycznych budynków w nisko po³o onych czêœciach Starego Miasta mo e byæ zagro onych zalaniem. W podobnym niebezpieczeñstwie jest wiele ujêæ wód podziemnych. Wywo³ane zmianami klimatu naruszenia gospodarki wodnej w krajach s¹siednich bêd¹ podobne do tych, które wyst¹pi¹ w Polsce. Jednak z tej strony trudno oczekiwaæ dodatkowych zagro eñ dla bezpieczeñstwa naszego i naszej gospodarki. W gospodarce wodnej Polski udzia³ wód pochodz¹cych z krajów s¹siednich jest znikomy i tylko na wodach granicznych (np. Odra, Bug) niezbêdne mog¹ okazaæ siê dodatkowe uzgodnienia wynikaj¹ce ze zmian klimatu. Efektem ocieplenia klimatu mo e byæ nie tylko brak wody potrzebnej rolnictwu. W niektórych regionach kraju mog¹ równie wyst¹piæ okresowe braki wody pitnej i znaczne pogorszenie jej jakoœci. Bêdzie to mia³o negatywne skutki zdrowotne. 3.2.2. Bezpieczeñstwo infrastruktury wodno-kanalizacyjnej Skutki zmian klimatu, wp³ywaj¹ce na bezpieczeñstwo wodne, mog¹ tak e stanowiæ istotne zagro enie dla systemów wodno-kanalizacyjnych, obejmuj¹cych takie elementy jak: Ÿród³a wody, ujêcia, stacje uzdatniania wód, sieæ dystrybucji wody do u ytkowników (mieszkañców), sieæ odprowadzania œcieków, w tym tak e wód opadowych (wody opadowe i roztopowe z obszarów o utwardzonej nawierzchni klasyfikuje siê jako œcieki), systemy retencyjne i przelewowe, a tak e oczyszczalnie œcieków. W krañcowych przypadkach wyst¹piæ mo e: a) w odniesieniu do systemów zaopatrzenia w wodê: niemo liwoœæ poboru wody i jej doprowadzenia do mieszkañców w wyniku zniszczenia elementu (lub elementów) infrastruktury; zanieczyszczenie pobieranych i dystrybuowanych wód w stopniu zagra aj¹cym zdrowiu, a nawet doprowadzaj¹cym do epidemii; brak wody spowodowany susz¹; b) w odniesieniu do systemu kanalizacji: zniszczenie sieci kanalizacyjnej, brak mo liwoœci odprowadzenia œcieków komunalnych, mo liwoœæ kontaktu mieszkañców z fekaliami zagro enie zdrowotne; zniszczenie sieci kanalizacji deszczowej powoduj¹ce lokalne podtopienia; powódÿ. Oddzia³ywania te bêd¹ poœrednio i bezpoœrednio wp³ywaæ na bezpieczeñstwo wewnêtrzne. Bêd¹ to przede wszystkim zagro enia zdrowotne (zagro enie dla ycia w przypadku lokalnych podtopieñ, zagro enie epidemiologiczne), ekonomiczne (koszty uszkodzenia i zniszczenia infrastruktury i strat z tym zwi¹zanych) oraz te wynikaj¹ce z zagro enia bezpieczeñstwa publicznego (brak 17

dostêpu mieszkañców do wody pitnej czy infrastruktury kanalizacyjnej, ale tak e dzia³ania grup przestêpczych na obszarach zalanych i zagro onych). W chwili obecnej nie jest mo liwe jednoznaczne okreœlenie wielkoœci ryzyka wyst¹pienia ww. zagro eñ w poszczególnych regionach Polski. W przypadku analizy ryzyka dla systemów zaopatrzenia w wodê oraz odprowadzania i oczyszczania œcieków, a tak e ryzyka, jakie te systemy mog¹ generowaæ dla œrodowiska oraz zdrowia i ycia ludzi, nale y uwzglêdniaæ obserwowane i przewidywane zmiany klimatu, a tak e cechy indywidualne œrodowiska danego terenu (np. ukszta³towania terenu, rodzaju pod³o a), cech infrastruktury i obszaru jej dzia³ania. Ostatnie lata pokaza³y jednak, e sytuacje kryzysowe wystêpuj¹ zarówno w du ych miastach (Warszawa, Gdañsk, Kraków), jak i w mniejszych (Piaseczno). Na terenach wiejskich Ÿród³em lokalnych zagro eñ mo e byæ z³y stan infrastruktury melioracyjnej. 3.3. Zagro enie katastrofami budowlanymi Zmiany klimatu wp³ywaj¹ negatywnie na bezpieczeñstwo nie tylko infrastruktury wodno-œciekowej, ale tak e na bezpieczeñstwo budynków, a przez to na bezpieczeñstwo osobiste wielu osób. Jak wskazuj¹ obserwacje prowadzone na przestrzeni ostatnich 20 lat, w Polsce wzrasta iloœæ i gwa³townoœæ huraganowych wiatrów. O ile w ostatnim dziesiêcioleciu XX wieku zjawiska takie wystêpowa³y rzadko (zazwyczaj 1 2 razy w ci¹gu roku), to w kolejnej dekadzie iloœæ ich gwa³townie wzros³a do kilkunastu kilkudziesiêciu rocznie (w 2010 roku wyst¹pi³o w Polsce 17 30 tornad, a w rekordowym 2006 roku - 52). Powoduje to gwa³towny wzrost zagro enia katastrofami budowlanymi. Z punktu widzenia bezpieczeñstwa analizowanego w kontekœcie zmian klimatu, istotna jest analiza zmian w iloœci i przyczynach katastrof kategorii II spowodowanych dzia³aniem si³ natury. Analiza taka jest mo liwa dziêki uruchomieniu od 1 stycznia 2008 r. przez G³ówny Urz¹d Nadzoru Budowlanego systemu informatycznego RKB, tj. Rejestru Katastrof Budowlanych. Umo liwia on rejestrowanie, przechowywanie i udostêpnianie danych w ww. zakresie. W latach 1995-2008 zarejestrowano ³¹cznie 3770 katastrof budowlanych (œrednia roczna: 269, rys. 8), w tym: 999 katastrof kategorii I (katastrofy niewynikaj¹ce ze zdarzeñ losowych) oraz 2771 katastrof kategorii II (katastrofy zaistnia³e z przyczyn losowych). O ile jednak wzrost liczby katastrof ogó³em nie daje przes³anek do oceny, czy jest on spowodowany wzrostem zagro eñ powodowanych przez ekstremalne zdarzenia pogodowe, to wzrost iloœci katastrof II kategorii zdaje siê na to wyraÿnie wskazywaæ (rys. 9). Œrednio rocznie 269 Rys. 8. Katastrofy budowlane w latach 1995 2008 31 30 European Severe Weather Database. Version 3.05 (19 Oct 2008) http://essl.org. 31 Bary³ka J. (G³ówny Urz¹d Nadzoru Budowlanego, Warszawa), 2009: Katastrofy budowlane w Polsce spowodowane zjawiskami klimatycznymi. Materia³ przygotowany na Konferencjê Koalicji Klimatycznej. Maszynopis. Warszawa. 18

Rys. 9. Katastrofy budowlane w podziale na kategorie w latach 1995 2008 32 Powodem katastrof budowlanych zaliczonych do II kategorii by³y w przewa aj¹cej liczbie przypadków huraganowe wiatry, w tym równie tr¹by powietrzne. Udzia³ tych przyczyn w ogólnej liczbie katastrof II kategorii, w latach 2004-2008, wynosi³ odpowiednio: 78,3% w 2004 r. 76,6% w 2005 r. 23,5% w 2006 r. 90,0% w 2007 r. 98,0% w 2008 r. Z punktu widzenia bezpieczeñstwa mieszkañców Polski za szczególnie istotne trzeba uznaæ, e 97% wszystkich katastrof budowlanych II kategorii dotyczy³a u ytkowanych budynków, a tylko 3% budynków w okresie budowy. Oznacza to bowiem, e zjawiska te bezpoœrednio zagra aj¹ bezpieczeñstwu Polaków ich yciu i zdrowiu. 3.4. Zagro enie ywnoœciowe Klêska g³odu stanowi jeden z najwa niejszych problemów humanitarnych i etycznych. Z powodu g³odu i niedo ywienia cierpi obecnie ponad miliard ludzi. Ka dego roku przesz³o 12 milionów dzieci umiera na choroby zwi¹zane z niew³aœciwym od ywianiem! Zmiany klimatu bêd¹ ten problem jeszcze bardziej pog³êbiaæ. Klêska g³odu stanowi obecnie jeden z najwa niejszych problemów humanitarnych i etycznych œwiata. Z powodu g³odu i niedo ywienia cierpi obecnie ponad miliard ludzi, z czego ok. 97% w krajach rozwijaj¹cych siê. 2 miliardy ludzi (czyli 1/3 populacji) nie dysponuje dostateczn¹ iloœci¹ po ywienia. Ka dego roku przesz³o 12 milionów dzieci umiera na choroby zwi¹zane z niew³aœciwym od ywianiem! Niedo ywienie powoduje 55% z wszystkich zgonów dzieci na œwiecie. W latach dziewiêædziesi¹tych ponad 100 milionów dzieci zmar³o w wyniku chorób 33 i g³odu. Prognozowane skutki zmiany klimatu jeszcze ten problem pog³êbi¹, gdy klimat i jego czynniki wp³ywaj¹ w sposób bezpoœredni i poœredni na produkcjê rolnicz¹. Wp³yw bezpoœredni przejawia siê poprzez wzrost efektywnoœci fotosyntezy roœlin wraz z wiêksz¹ zawartoœci¹ dwutlenku wêgla w atmosferze. Badania donosz¹, e efekt ten rzeczywiœcie wystêpuje, jednak nie jest widoczny w produkcji globalnej, poniewa w wyniku zjawisk ekstremalnych niszczona jest znaczna czêœæ upraw, 34 co znacz¹co zmniejsza wielkoœæ otrzymywanych plonów. Wp³yw poœredni to zmiana czynników klimatycznych, bêd¹cych czynnikami produkcji rolnej iloœci i dostêpnoœci wody, rozk³ad temperatur, czêstoœæ i intensywnoœæ zjawisk ekstremalnych i wiele innych. Czynniki te w nadchodz¹cych latach bêd¹ zapewne w najwiêkszym stopniu wp³ywa³y na mo liwoœæ i efektywnoœæ produkcji 35 rolnej. 32 Bary³ka J., 2009:... Tam e. 33 UN FAO, 2008: Stan Zagro eñ ywnoœciowych na Œwiecie. Geneve. 34 Lobell D. B., Burke M. B., Tebaldi C., Mastrandrea M. D., Falcon W. P., Naylor R. L. 2008: Prioritizing Climate Change Adaptation Needs for Food Security in 2030, Science 319, 607. 35 Olesen J.E., Trnka M., Kersebaum K.C., Skjelv A.O., Seguin B., Peltonen-Sainio P., Rossi F., Kozyra J., Micale F., 2011: Impacts and adaptation of European crop production systems to climate change. Europ. J. Agronomy 34, 96-112. Bary³ka J. (G³ówny Urz¹d Nadzoru Budowlanego, Warszawa), 2009: Katastrofy budowlane w Polsce spowodowane zjawiskami klimatycznymi. 19

Jak ju wy ej wspomniano, zmiany klimatu maj¹ i bêd¹ mia³y znacz¹cy negatywny wp³yw na bezpieczeñstwo 36 ywnoœciowe œwiata. Jak wynika z badañ IPCC ucierpi¹ przede wszystkim regiony o ciep³ym klimacie, w których obecnie panuj¹ optymalne warunki do prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej, jednak istnieje ryzyko stresu cieplnego dla prowadzonych tam upraw. Eksperci IPCC 37 szacuj¹, e w krajach afrykañskich, w których rolnictwo zasilane jest w wodê przez deszcz, ju w 2020 r. plony mog¹ siê zmniejszyæ nawet o 50% (w Kenii spadek plonów 38 wyst¹pi na ok. 75% terytorium ). Podobnie negatywne prognozy formu³owane s¹ dla pozosta³ych pañstw tego 39 regionu. Spadek plonów wyst¹pi tak e w innych czêœciach œwiata, przyczyniaj¹c siê do pog³êbienia problemu niedoboru ywnoœci i g³odu. W Europie spodziewane zmiany bêd¹ mia³y wp³yw zarówno pozytywny jak i negatywny. Pozytywne efekty prognozowane s¹ przede wszystkim dla Europy Pó³nocnej, tam gdzie niskie temperatury i krótki okres wegetacyjny stanowi¹ g³ówne czynniki limituj¹ce produkcjê roln¹. W Europie Po³udniowej dominowaæ bêd¹ skutki negatywne, w Œrodkowej skutki pozytywne bêd¹ 40 równowa one przez efekty negatywne (tabela 2). Obszar Europy Dziedzina, na któr¹ wp³yn¹ zmiany 1. Przydatnoœæ obszarów dla rolnictwa Pó³nocny Atlantycki Centralny (Polska) Z tab. 2 wynika, e nie jest mo liwe jednoznaczne wskazanie, czy w polskim rolnictwie bêd¹ przewa aæ skutki pozytywne (przede wszystkim w wyniku wyd³u enia siê okresu wegetacyjnego), czy negatywne, jednak oddzia³ywanie tych ostatnich mo e byæ bardzo powa nym wyzwaniem dla osób prowadz¹cych ten rodzaj 42 dzia³alnoœci. Do g³ównych zagro eñ nale y zaliczyæ : Zaburzenie gospodarki wodnej. Bêdzie to szczególnie niebezpieczne w naszym kraju, gdy czynnikiem w znacz¹cym stopniu limituj¹cym produkcjê rolnicz¹ w Polsce jest wielkoœæ opadów. Takie zjawiska ju siê zdarzaj¹. D³ugookresowe obserwacje meteorologiczne wykazuj¹, e o ile w latach 1957 1991 straty w produkcji rolniczej spowodowane susz¹ wyst¹pi³y tylko dwa razy, to w latach 1992 2006 wyst¹pi³y a 43 piêæ razy (w latach 1992, 1994, 2000, 2003 i 2006). Prognozuje siê, e w wyniku zmian klimatu dojdzie w Polsce do kolejnych istotnych zmian w zakresie gospodarki wodnej. Zajd¹ one przede wszystkim w Polsce zachodniej wyst¹pi tam silniejszy wzrost temperatury powietrza i wiêkszy spadek iloœci 44 opadów. Tabela 2. Syntetyczna ocena wp³ywu zmian klimatycznych na rolnictwo w Europie 2. Roœliny ciep³olubne (kukurydza, s³onecznik) 3. Roœliny ozime (pszenica ozima) 4. Roœliny energetyczne 5. Hodowla zwierz¹t 6. Produktywnoœæ pastwisk 7. Produktywnoœæ ³¹k 8. Potrzeby nawadniania 9. Dostêpnoœæ wody Œródziemnomorski Wschodni prognozowany pozytywny efekt zmian; prognozowany negatywny efekt zmian; liczba strza³ek oznacza si³ê wp³ywu (im wiêcej strza³ek tym wp³yw silniejszy). ród³o: J. Kozyra, T. Stuczyñski, Potrzeby adaptacyjne polskiego rolnictwa identyfikacja zagro eñ wynikaj¹cych ze zmian klimatycznych i mechanizmy adaptacji, Instytut Uprawy, Nawo enia i Gleboznawstwa 41 Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach, Pu³awy 2008. 36 IPCC, 2007, Summary for Policymakers, [w:] Climate Change 2007, Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change,B. Metz, O.R. Davidson, P.R. Bosch, R. Dave, L.A. Meyer (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA. 37 Tam e. 38 B.M. Mati, The influence of climate change on maize production in the semi-humid and semi-arid areas of Kenya, Journal of Arid Environments (2000) 46. 39 Y. Sokona, F. Denton, Climate change impacts: can Africa cope with the challenges? Climate Policy 1 (2001). 40 IPCC, 2007: Synthesis Report op. cit. 41 Tabela cytowana za J. Alcamo i in. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK 2007. 42 Karaczun Z.M., Wójcik B., 2009: Rolnictwo a zmiany klimatu. Wyd. InE. Warszawa. 43 T. Górski, J. Kozyra, A. Doroszewski, Field crop losses in Poland due to extreme weather conditions case studies [w:] The Influence of Extreme Phenomena on the Natural Environment and Human Living Conditions, ódzkie Towarzystwo Naukowe, ódÿ 2008. 44 M.. Liszewska, M. Osuch, 1997, Assessment of impact of global climate change simulated by the ECHAM/LSG general circulation model onto hydrological regime of three Polish catchments, Acta Geophisica Polonica, XLV (4): 363 386. 20

45 Przesuniêcie faz fenologicznych spowodowane wzrostem œredniej temperatury powietrza. Mo e to mieæ negatywne konsekwencje szczególnie dla produkcji ogrodniczej i sadowniczej. Wiosenny wzrost roœlin ulegnie przyspieszeniu, uprawy wczeœniej wejd¹ w proces kwitnienia. Tym samym stan¹ siê bardziej nara one na póÿnowiosenne przymrozki. Rozsuniêciu mog¹ te ulec okreœlone etapy rozwoju roœlin i zwierz¹t z nimi wspó³dzia³aj¹cych (np. kwitnienie danych roœlin nastêpowaæ bêdzie wczeœniej, ni owady je zapylaj¹ce dojd¹ do odpowiedniego do tego celu etapu swego rozwoju). Czynniki klimatyczne s¹ kluczowe dla produkcji rolniczej. Najwa niejsze, negatywne konsekwencje zmian klimatu dla polskiego rolnictwa bêd¹ zwi¹zane z: zaburzeniem gospodarki wodnej i niedoborem wody dla produkcji rolnej; przesuniêciem faz fenologicznych i w konsekwencji wiêkszym nara eniem upraw na póÿnowiosenne przymrozki; zmianami w kierunkach i metodach upraw i hodowli; pojawieniem siê nowych chorób i szkodników. Zmiany w kierunkach upraw. Konieczne stanie siê odejœcie od produkcji roœlin wymagaj¹cych ch³odniejszego klimatu, a na to miejsce wprowadzanie upraw przystosowanych do wzrostu w wy szej temperaturze powietrza (np. sorga). Ten proces ju siê rozpocz¹³. O ile w latach 70. XX w. uprawê kukurydzy mo na by³o prowadziæ tylko w wybranych regionach Polski, to w ostatnich latach jest ona mo liwa niemal na ca³ym obszarze naszego kraju, a powierzchnia jej uprawy tylko w ostatnich 15 latach zwiêkszy³a siê kilkukrotnie (rys. 10). Nale y pamiêtaæ, e te zmiany bêd¹ mia³y powa ne konsekwencje dla przemys³u rolno-spo ywczego (nowe kierunki produkcji) i bêd¹ wymagaæ zmian w diecie Polaków. Pojawienie siê nowych chorób i szkodników, wczeœniej nie wystêpuj¹cych w Polsce ze wzglêdu na zbyt nisk¹ temperaturê. Tak e z tym zjawiskiem mamy ju w Polsce do czynienia. Niszcz¹cy drzewa kasztanowca bia³ego szrotówek kasztanowcowiaczek wczeœniej wystêpowa³ jedynie w strefach o klimacie cieplejszym ni w Polsce. Pojawi³y siê te nowe szkodniki kukurydzy, dla których jeszcze kilka lat temu by³o w naszym kraju za zimno ploniarka zbo ówka i omacnica prosowianka. Ta ostatnia w po³udniowych rejonach Polski uszkadza nawet do 100% roœlin, 46 a w Wielkopolsce ok. 30%. Prawdopodobne jest wyst¹pienie nowych chorób zwierz¹t hodowla- 47 nych, np. choroby niebieskiego jêzyka, co bêdzie wymaga³o zmian w dotychczasowej praktyce weterynaryjnej. Zwiêkszenie czêstotliwoœci wystêpowania anomalii pogodowych. Niektóre z nich, takie jak: grad, huraganowe wiatry, póÿne przymrozki i gwa³towne zmiany temperatury, mog¹ negatywnie wp³ywaæ na produkcjê rolnicz¹. Jak to napisano powy ej, w ostatnich latach notuje siê wzrost liczby takich anomalii. Rys. 10. Zmiana wielkoœci powierzchni upraw kukurydzy w Polsce w latach 1992 2007 [opracowanie w³asne na podstawie Bazy Danych Regionalnych GUS] 45 Fazy fenologiczne to cykliczne (sezonowe) zjawiska w yciu organizmów ywych uzale nione od warunków klimatycznych zwi¹zane z okreœlonymi porami okresu wegetacyjnego. 46 Wortal producentów kukurydzy: http://www.kukurydza.org.pl/omacnica.php. Dostêp z dn. 5.05.2011. 47 26 paÿdziernika 2006 r. G³ówny Lekarz Weterynarii otrzyma³ informacjê z Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego w Pu³awach o wykryciu przeciwcia³ przeciwko wirusowi choroby niebieskiego jêzyka we krwi trzech sztuk byd³a, pochodz¹cych z gospodarstwa w powiecie œwidwiñskim (województwo zachodniopomorskie). 21

W przypadku dwukrotnego wzrostu koncentracji dwutlenku wêgla w atmosferze, produkcja podstawowych upraw mo e siê w Polsce zmniejszyæ o ok. 25%. Wszystkie wymienione czynniki mog¹ wp³ywaæ na wielkoœæ plonów. Prognozuje siê, e w przypadku dwukrotnego wzrostu koncentracji dwutlenku wêgla w atmosferze, produkcja podstawowych upraw mo e siê w Polsce zmniejszyæ o ok. 25%. Spadn¹ plony ziemniaków (nawet o 60%), pszenicy i yta; obni y siê produktywnoœæ trwa³ych u ytków zielonych; ci¹g³oœæ pastwiskowego ywienia zwierz¹t bêdzie mo na utrzymaæ jedynie na terenach 48 nawadnianych. Najnowsze studia na temat potrzeb adaptacyjnych polskiego rolnictwa wskazuj¹ m.in., e przy ogólnym wzroœcie potencja³u plonowania zwiêksza siê zmiennoœæ plonowania, co dla rolnictwa oznacza mniejsz¹ stabilnoœæ 49 produkcji. Stwarzaæ to bêdzie zagro enie dla sektora (wahania cen, problemy z planowaniem produkcji i pozyskaniem surowców do przetwórstwa, w przypadku niepokojów spo³ecznych wœród rolników mo e stanowiæ 50 zagro enie dla bezpieczeñstwa publicznego). Destabilizacja sytuacji ekonomicznej rolnictwa mo e przek³adaæ siê na zmniejszenie dostêpnoœci ywnoœci dla spo³eczeñstwa. Poniewa skutki zmian wystêpowaæ bêd¹ na ca³ym œwiecie i dotkn¹ upraw oraz hodowli w wiêkszoœci pañstw œwiata, to mo liwoœæ miêdzynarodowej wymiany produktów rolnych (zakup za granic¹ brakuj¹cej iloœci produktów) mo e byæ ograniczona. Dlatego te, jak wskazano wczeœniej, ograniczenie produkcji na poziomie krajowym mo e prowadziæ do zagro eñ bezpieczeñstwa publicznego. 3.5. Bezpieczeñstwo energetyczne Polski Zapewnienie bezpieczeñstwa energetycznego jest jednym z najwa niejszych elementów polityki bezpieczeñstwa narodowego. Dostêp odbiorców koñcowych do niezbêdnej iloœci i rodzaju energii w po ¹danym czasie i po akceptowalnym koszcie jest wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na konkurencyjnoœæ i mo liwoœæ rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Od przesz³o dwudziestu lat istotnym kryterium branym pod uwagê przy definiowaniu bezpieczeñstwa energetycznego jest za³o enie, e pozyskiwanie energii nie powinno powodowaæ degradacji œrodowiska przyrodniczego. W kontekœcie zmian klimatu jest o tyle istotne, e to w³aœnie ten sektor przez spalanie kopalnych paliw wêglowodorowych jest jednym z g³ównych antropogennych Ÿróde³ emisji gazów cieplarnianych (rys. 11). leœnictwo 17% odpady i œcieki 3% produkcja energii 26% rolnictwo 14% przemys³ 19% sektor komunalny i budownictwo 8% transport 13% 51 Rys. 11. Udzia³ poszczególnych sektorów w emisji œwiatowej gazów cieplarnianych. (Dane dla roku 2005). 48 Mo liwe s¹ tak e zmiany pozytywne, zw³aszcza jeœli urzeczywistni siê scenariusz zak³adaj¹cy wzrost temperatury powietrza i wzrost iloœci opadów. W takim przypadku mo na spodziewaæ siê nie tylko wzrostu plonów, ale tak e mo liwoœci wprowadzenia do praktyki rolniczej nowych, ciep³olubnych odmian roœlin. Wiêcej na ten temat m.in w: G. Demidowicz, T. Deputat, T. Górski, S. Krasowicz, J. Kuœ, T. Sroczyñski, Adaptation scenarios of agriculture in Poland to future climate change. Environment Monitoring and Changes (2000) 61; T. Deputat, Konsekwencja zmian klimatu w fenologii wybranych roœlin uprawnych [w:] Materia³y z konferencji Zmiany i zmiennoœæ klimatu w Polsce. ódÿ 4 6.11.1999 r. 49 Górski T., Kozyra J., Doroszewski A. 2008: Field crop losses in Poland due to extreme weather conditions - case studies [w:] Liszewski (eds.) The Influence of Extreme Phenomena on the Natural Environment and Human Living Conditions, ódzkie Towarzystwo Naukowe, ódÿ: 35-49. 50 Kozyra J., Doroszewski A., Nieróbca A. 2009: Zmiany klimatyczne i ich przewidywany wp³yw na rolnictwo w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, 14: 243-257. 51 IPCC, 2007: Climate change... Op. cit. 22