PORADNIK SENIORA ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

PORADNIK SENIORA ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

SPIS TREŚCI I. Emerytura na dotychczasowych zasadach.................. 3 II. Jedenaście sposobów na wyższą emeryturę obliczoną w myśl dotychczasowych zasad................................ 13 III. Nowa emerytura....................................... 22 IV. Okresowa emerytura kapitałowa.......................... 30 V. Emerytury pomostowe.................................. 33 VI. Kiedy wniosek o emeryturę.............................. 38 VII. Emerytury i renty z ZUS dla osób, które pracowały za granicą... 39

I. EMERYTURA NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH Emerytura ustalana na dotychczasowych zasadach to świadczenie przyznawane ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. oraz niektórym ubezpieczonym z tzw. średniej grupy wiekowej, a więc ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Określenie tej emerytury jako ustalanej na dotychczasowych zasadach odnosi się zarówno do warunków, jakie muszą spełnić osoby ubiegające się o to świadczenie (w większości przypadków osiągnięcie wymaganego wieku i udowodnienie określonego stażu emerytalnego), jak również do sposobu ustalania jego wysokości. Warunki nabywania prawa do emerytury określa ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zwana dalej ustawą emerytalną 1. Ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r. mogą przejść na emeryturę, jeżeli spełnili łącznie warunki wskazane w art. 27 ustawy emerytalnej, a więc: osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn, mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn. Ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy nie udowodnili stażu pracy wymaganego do przyznania tzw. emerytury powszechnej, tj. co najmniej 20 lat składkowych i nieskładkowych kobieta oraz co najmniej 25 lat mężczyzna, przysługuje emerytura, o ile udowodnili staż emerytalny w wymiarze wynoszącym co najmniej 15 lat w przypadku kobiet i co najmniej 20 lat w przypadku mężczyzn. 1 Tekst jednolity: Dziennik Ustaw z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm. 3

Emerytura ta przysługuje kobietom, które osiągnęły wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat oraz mężczyznom z chwilą ukończenia co najmniej 65 lat (art. 28 ustawy emerytalnej). Wcześniejsza emerytura pracownicza dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. Warunki wymagane do przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej zostały określone w art. 29 ustawy emerytalnej. Przepis ten przewiduje możliwość przyznania emerytury ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r., którzy nie ukończyli wieku wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Kobiety urodzone przed 1 stycznia 1949 r. 60 lat ukończyły najpóźniej w dniu 31 grudnia 2008 r., a więc w przypadku zgłoszenia wniosku o emeryturę począwszy od 1 stycznia 2009 r. przysługuje im prawo do emerytury powszechnej, z tytułu ukończenia 60 lat. Ubezpieczeni-mężczyźni, urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat, mogą przejść na wcześniejszą emeryturę pracowniczą po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli udowodnili okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 35 lat, albo 25 lat w przypadku orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy. Emerytura ta przysługuje ubezpieczonemu, który: ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku był pracownikiem oraz w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawał w stosunku pracy co najmniej przez 6 miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy. Ważne! Pozostawanie ostatnio w ubezpieczeniu pracowniczym nie oznacza okresu przypadającego bezpośrednio przed spełnieniem warunków do emerytury czy też zgłoszeniem wniosku o to świadczenie. Chodzi tu o ostatni tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. Przy ustalaniu ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (ubezpieczeniu społecznemu) uwzględnia się okres, w jakim zainteresowany ostatnio podlegał tym ubezpieczeniom, a nie okres ostatnich 24 miesięcy przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę. Wcześniejsza emerytura pracownicza przysługuje także ubezpieczonym, którzy ostatnio nie pozostawali w ubezpieczeniu pracowniczym, a tak- 4

że ubezpieczonym, którzy w okresie ostatnich 24 miesięcy ubezpieczenia nie posiadają co najmniej 6-miesięcznego okresu ubezpieczenia pracowniczego, pod tym jednak warunkiem, że posiadają okres ubezpieczenia pracowniczego wynoszący: 35 lat albo 25 lat w przypadku orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy. Ubezpieczony, który w dacie ubiegania się o emeryturę jest uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy, nie musi spełniać warunku posiadania co najmniej 6-miesięcznego okresu ubezpieczenia pracowniczego w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniom społecznym. Jednak wymaga się, aby ostatnim ubezpieczeniem, jakiemu podlegał, było ubezpieczenie z tytułu wykonywania zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Inne możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę Począwszy od 1 stycznia 2009 r. kobiety urodzone przed 1 stycznia 1949 r. i posiadające co najmniej 15 lat okresów składkowych i nieskładkowych, spełniają warunki do emerytury powszechnej. W przypadku zgłoszenia wniosku o emeryturę ZUS przyzna im zatem emeryturę powszechną, a nie wcześniejszą. W związku z powyższym omawianie uprawnień do wcześniejszej emerytury ograniczamy do świadczeń przysługujących mężczyznom urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. Emerytura dla osób uprawnionych do renty wypadkowej Na emeryturę po ukończeniu 60 lat, może przejść mężczyzna uprawniony do renty z tytułu całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem lub chorobą zawodową, jeżeli udowodnił co najmniej 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Emerytura ta przysługuje ubezpieczonym uprawnionym do renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy: pracy, wykonywaniu pozarolniczej działalności gospodarczej, prowadzeniu działalności twórczej lub artystycznej, 5

wykonywaniu umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, wykonywaniu przez osoby duchowne i zakonne czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi bądź zakonnymi, albo wskutek choroby zawodowej. Emerytura ta przysługuje także osobom uprawnionym do renty na zasadach określonych w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w związku z zaistniałym przed dniem 1 stycznia 2003 r. wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy (bądź miejsca wykonywania czynności czy też prowadzenia wyżej wymienionych rodzajów działalności). Emerytura dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze Ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. i zatrudnieni w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze mają możliwość uzyskania emerytury w wieku niższym niż 65 lat, o ile mają okresy składkowe i nieskładkowe wynoszące co najmniej 25 lat. Emerytura ta przysługuje ubezpieczonemu, który przez co najmniej 15 lat (w niektórych przypadkach przez co najmniej 10 lub 20 lat) wykonywał stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wiek emerytalny dla tych pracowników waha się od 45 do 60 lat. Prawo do emerytury w niektórych przypadkach uzależnione jest od osiągnięcia niższego wieku emerytalnego w czasie wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, bądź w czasie innej pracy, do której wykonywania skierowano pracownika ze względów zdrowotnych. Przy ustalaniu uprawnień do tej emerytury nie wymaga się, aby osoba ubiegająca się o to świadczenie była ostatnio pracownikiem. Istotne jest, aby była pracownikiem w okresie wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofi zycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się: pracowników organów kontroli państwowej, 6

pracowników organów administracji celnej, pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną, dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy, nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej, pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a-5 i 8 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej. Przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, uzasadniającego prawo do emerytury w wieku niższym niż 65 lat dla mężczyzny, uwzględnia się jedynie te okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Emerytura z tytułu działalności artystycznej lub twórczej Emerytura ta przysługuje po spełnieniu warunków określonych dla pracowników wykonujących działalność artystyczną lub twórczą. Prawo do emerytury nabywa twórca lub artysta po osiągnięciu wieku przewidzianego dla danego rodzaju działalności (np. muzyk grający na instrumentach smyczkowych lub operator obrazu fi lmowego 60 lat) i po udowodnieniu okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat działalności twórczej lub artystycznej. 7

Emerytura z tytułu wykonywania pracy górniczej przez osobę, która nie spełniła warunków wymaganych do uzyskania emerytury górniczej Na emeryturę w obniżonym wieku mogą przejść mężczyźni, którzy nie spełniają warunków do emerytury górniczej, jeżeli udowodnili co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym co najmniej 5 lat pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy albo stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego oraz w kopalniach otworowych siarki. Wiek emerytalny podlega obniżeniu o 6 miesięcy (w stosunku do wieku powszechnego, tj. 65 lat) za każdy pełny rok wymienionej pracy, maksymalnie jednak o 15 lat. Emerytura dla kolejarzy W wieku obniżonym o 5 lat w stosunku do powszechnie obowiązującego, a więc w wieku 60 lat, mogą przejść na emeryturę mężczyźni pracownicy kolejowi urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy udowodnią okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej 25 lat, w tym minimum 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei wymienionymi w art. 44-45 ustawy emerytalnej. Emerytura dla niektórych ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Uprawnienia do wcześniejszej emerytury dla osób z tzw. średniej grupy wiekowej, określone są przede wszystkim w art. 46 ustawy emerytalnej. Ponadto z prawa do przejścia na wcześniejszą emeryturę mogą skorzystać ubezpieczeni, którzy spełnią warunki określone w art. 47 i 50 ustawy emerytalnej. Emerytura ustalana na zasadach określonych w art. 46 ustawy emerytalnej Przepis art. 46 ustawy emerytalnej wymienia warunki wymagane do przyznania wcześniejszej emerytury, wspólne dla wszystkich rodzajów emerytury oraz wskazuje, o jaką emeryturę mogą się ubiegać ubezpieczeni z tej grupy wiekowej. 8

Emeryturę przewidzianą w art. 46 ustawy emerytalnej uzyskają ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., po spełnieniu warunków określonych w art. 29, 32, 33 i 39 ustawy, o ile: nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa, warunki do uzyskania emerytury określone w wymienionych wyżej przepisach spełnili do dnia 31 grudnia 2008 r. Złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa nie wymaga żadnego dodatkowego postępowania ze strony ubezpieczonego. Wystarczy wypełnienie oświadczenia zawartego w części II pkt 3 wniosku o emeryturę (formularz ZUS Rp-1E). Jak wyżej wskazano, wcześniejsza emerytura przysługuje tym ubezpieczonym, którzy warunki wskazane w art. 29, 32, 33 i 39 ustawy emerytalnej spełnili do dnia 31 grudnia 2008 r. Warunki, które muszą być spełnione do tej daty, to udowodnienie wymaganego stażu pracy oraz ukończenie wieku emerytalnego, wskazanego w tych przepisach. Ważne! Dla uzyskania uprawnień do tej emerytury, a co za tym idzie ustalenia jej wysokości w myśl dotychczasowych zasad, wniosek o emeryturę powinien być zgłoszony przed dniem osiągnięcia wieku 60 lat przez kobietę i 65 lat przez mężczyznę. Emerytura określona w art. 29 ustawy emerytalnej tzw. wcześniejsza emerytura pracownicza Emerytura ta jest przewidziana dla ubezpieczonych, którzy nie ukończyli wieku 60 lat kobiety i 65 lat mężczyźni, po osiągnięciu wieku, wynoszącego odpowiednio 55 i 60 lat. Z uprawnienia do tej emerytury mogą skorzystać wyłącznie kobiety, bowiem mężczyźni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. nie ukończyli do dnia 31 grudnia 2008 r. wieku 60 lat. Wcześniejsza emerytura pracownicza przysługuje ubezpieczonej, która do dnia 31 grudnia 2008 r.: osiągnęła wiek 55 lat oraz udowodniła co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy. Pozostałe warunki wymagane do przyznania emerytury muszą być spełnione w dacie ubiegania się o to świadczenie. 9

Omawiana emerytura zostanie przyznana ubezpieczonej, która: a) ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku była pracownikiem, b) w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawała w stosunku pracy co najmniej przez 6 miesięcy. Ubezpieczona, która w dacie ubiegania się o emeryturę jest uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy, nie musi spełniać warunku wskazanego wyżej w pkt b. Natomiast ostatnim ubezpieczeniem, jakiemu podlegała, musi być ubezpieczenie pracownicze. Emerytura ta przysługuje także kobietom, które ostatnio nie pozostawały w ubezpieczeniu pracowniczym, a także kobietom, które w okresie ostatnich 24 miesięcy ubezpieczenia nie posiadają co najmniej 6 miesięcznego okresu ubezpieczenia pracowniczego, pod tym jednak warunkiem, że cały okres wymagany do przyznania emerytury (30 lat albo 20 lat jeżeli ubezpieczona została uznana za całkowicie niezdolną do pracy) przebyły w ubezpieczeniu pracowniczym. Emerytura określona w art. 32 ustawy emerytalnej dla ubezpieczonych będących pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze Ubezpieczeni ze średniej grupy wiekowej mogą przejść na emeryturę w wieku niższym niż powszechnie obowiązujący pod warunkiem, że do dnia 31 grudnia 2008 r. ukończyli wymagany wiek emerytalny (kobiety od 40 do 55 lat, mężczyźni od 45 do 55 lat) i udowodnili staż emerytalny wynoszący dla kobiet 20 lat, a dla mężczyzn 25 lat, w tym co najmniej 15 lat (w niektórych przypadkach 10 albo 20 lat) pracy w szczególnych warunkach czy w szczególnym charakterze. Przy ustalaniu uprawnień do tej emerytury stosuje się zasady zaprezentowane przy omówieniu emerytury dla ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. Emerytura określona w art. 33 ustawy emerytalnej, tj. emerytura z tytułu działalności twórczej lub artystycznej Osoby urodzone po dniu 31 grudnia 1949 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., nabędą prawo do emerytury w wieku określonym dla pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną, o ile zarówno wiek emerytalny, jak też wymagany staż 20 lat dla kobiet i 25 lat pracy dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat działalności artystycznej lub twórczej osiągnęły do dnia 31 grudnia 2008 r. 10

Wiek emerytalny tej grupy ubezpieczonych waha się w zależności od rodzaju działalności twórczej lub artystycznej od 40 do 55 lat w przypadku kobiet oraz od 45 do 55 lat w przypadku mężczyzn. Emerytura określona w art. 39 ustawy emerytalnej, tj. z tytułu wykonywania pracy górniczej dla ubezpieczonych, którzy nie spełnili warunków do emerytury górniczej Prawo do tej emerytury przysługuje ubezpieczonym, którzy do dnia 31 grudnia 2008 r. spełnili łącznie następujące warunki: mają co najmniej 5 lat pracy górniczej, wymienionej w art. 50c ustawy emerytalnej, wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy albo pracy górniczej określonej w art. 50c ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy emerytalnej, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego oraz w kopalniach otworowych siarki, mają udokumentowany okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, ukończyli obniżony wiek emerytalny (wiek emerytalny 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn obniża się o 6 miesięcy za każdy rok takiej pracy, nie więcej niż o 15 lat). Emerytura kolejowa Prawo do wcześniejszej emerytury przysługuje pracownikowi kolejowemu urodzonemu po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., który nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego albo złożył wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa, a warunki stażu i wieku (o 5 lat niższego od powszechnego wieku emerytalnego) spełnił do dnia 31 grudnia 2008 r. W wieku 55 lat mogą przejść na emeryturę kobiety pracownice kolejowe, które do dnia 31 grudnia 2008 r. udowodniły okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej 20 lat, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei. Emerytura ta nie przysługuje mężczyznom urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., bowiem do końca 2008 r. nie mogli ukończyć 60 lat. Wniosek o emeryturę kolejową musi zostać zgłoszony przed osiągnięciem przez kobietę wieku 60 lat. 11

Emerytura górnicza Emerytura górnicza, na podstawie art. 50a ustawy emerytalnej, przysługuje pracownikowi (zarówno urodzonemu przed 1 stycznia 1949 r., jak i urodzonemu po 31 grudnia 1948 r.), który spełnił łącznie następujące warunki: ukończył 55 lat i ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 10 lat pracy górniczej (określonej w art. 50c ust. 1 ustawy emerytalnej), albo ukończył 50 lat i ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej określonej w art. 50c ust. 1 ustawy emerytalnej. Ponadto prawo do górniczej emerytury bez względu na wiek i zajmowane stanowisko (na podstawie art. 50e ustawy emerytalnej) przysługuje pracownikom, którzy wykonywali pracę górniczą pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przez okres co najmniej 25 lat. Dla przyznania emerytury górniczej zarówno w myśl art. 50a jak i 50e ustawy emerytalnej nie jest wymagane rozwiązanie stosunku pracy. Wysokość emerytury na dotychczasowych zasadach Dotychczasowe zasady ustalania wysokości emerytury określa art. 53 ustawy emerytalnej. Według niego wysokość emerytury oblicza się jako sumę następujących składników: 24% kwoty bazowej, po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy pełny rok okresów składkowych z uwzględnieniem pełnych miesięcy, po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy pełny rok okresów nieskładkowych z uwzględnieniem pełnych miesięcy. Podstawę wymiaru emerytury ustala się z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z 20 lat poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o emeryturę, albo z 20 dowolnie wybranych lat kalendarzowych z całego życia zawodowego, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury nie może przekroczyć 250%.

II. JEDENAŚCIE SPOSOBÓW NA WYŻSZĄ EMERYTURĘ OBLICZONĄ W MYŚL DOTYCHCZASOWYCH ZASAD To nie żadna tajemnica. Każdy emeryt, jeśli spełnia określone przepisami warunki, ma prawo starać się o przeliczenie swojego świadczenia i dostawać więcej. Ustawa emerytalna przewiduje wiele możliwości ponownego ustalenia emerytury w nowej, korzystniejszej wysokości. Jest kilkanaście sposobów na podwyższanie emerytury obliczanej w myśl starych zasad, wszystkie szczegółowo opisujemy w niniejszym Poradniku. Każdy z nich warto skonsultować ze specjalistami z ZUS. Taka konsultacja jest bezpłatna. ZUS ma obowiązek przeliczyć emeryturę za każdym razem, gdy zainteresowana osoba o to zawnioskuje i spełni warunki do przeliczenia. Jeśli nowe wyliczenie okaże się mniej korzystne od dotychczasowego, emeryt nic nie traci. ZUS z urzędu kontynuować będzie wypłatę emerytury w dotychczasowej (wyższej) wysokości. Emerytury, których wysokość oblicza się w myśl dotychczasowych zasad omówiliśmy w I rozdziale. Sposób pierwszy dokumenty Warto sprawdzić, czy w wykazie zarobków, który przedłożyliśmy do wniosku, wskazaliśmy rzeczywiście te najlepsze, jakie otrzymywaliśmy. Warto sprawdzić, czy nie mieliśmy zarobków, które nie zostały wykazane kiedy staraliśmy się o emeryturę. Dostarczyliśmy np. tylko te dokumenty, które były łatwe do zdobycia. Tymczasem każdy nowo dostarczony dokument, potwierdzający wysokość osiąganych zarobków i spełniający wymogi formalne to szansa na wyższe świadczenie. Powstają nowe archiwa gromadzące dokumentację pracowniczą, z każdym rokiem po- 13

większa się także wykaz zlikwidowanych i przekształconych fi rm publikowany przez ZUS. Informacje można znaleźć przeglądając strony internetowe www.zus.pl. Warto więc sprawdzić, czy nie możemy znaleźć dokumentów, przedłożenie których w ZUS spowoduje podwyższenie wysokości świadczenia. W jaki sposób? przeczytaj uważnie informacje zawarte przy omawianiu czwartego sposobu podwyższenia emerytury. Po pierwsze zastanówmy się, czy przedłożyliśmy wszystkie dokumenty pozwalające na zaliczenie całego okresu wykonywania pracy. Jeśli nie poszukajmy dokumentacji potwierdzającej staż, który jeszcze nie został uwzględniony w wysokości emerytury. Liczy się każdy dzień. O ile bowiem przy ustalaniu prawa do emerytury został uwzględniony każdy dzień, o tyle do obliczenia jej wysokości zgodnie z ustawą emerytalną ZUS przyjął pełne lata i miesiące, a pominął dni. Może więc zdarzyć się tak, że udokumentowano 30 lat pracy, 10 miesięcy i 29 dni okresów składkowych. Do ustalenia prawa do emerytury ZUS uwzględnił cały ten okres, jednak przy jej obliczaniu przyjął 30 lat i 10 miesięcy. Gdyby znalazł się 1 dzień, będziemy mieć pełny miesiąc, który po złożeniu wniosku zostanie doliczony do emerytury. Dokumenty, które potwierdzają okresy składkowe i nieskładkowe to: np. świadectwa pracy, legitymacja ubezpieczeniowa, zaświadczenie uczelni potwierdzające ukończenie studiów oraz programowy okres ich trwania. Dokumenty, na podstawie których ZUS ustala podstawę wymiaru to np. druk ZUS Rp-7 wystawiony przez pracodawcę lub jego następcę prawnego, legitymacje ubezpieczeniowe zawierające wpisy o zarobkach oraz uwierzytelnione przez osobę kierującą archiwum lub przez przechowawcę kserokopie kart wynagrodzeń. O przeliczenie wysokości emerytury może wystąpić każda zainteresowana osoba. Czy ZUS przeliczy świadczenie, czy też nie będzie miał takiej prawnej możliwości zależy od okoliczności, które nieco szerzej omawiamy przy prezentacji trzeciego, czwartego i piątego sposobu podwyższenia emerytury. Sposób drugi dorabiaj Do emerytury można dorobić. Ci emeryci, którzy ukończyli już wiek 60 lat kobiety oraz 65 lat mężczyźni, mogą zarabiać bez ograniczeń, nie obawiając się, że ZUS zmniejszy im wysokość świadczenia lub zawiesi jego 14

wypłatę, chyba że przechodząc na emeryturę jako pracownicy nie rozwiązali stosunku pracy. Jeśli natomiast jest się tzw. wcześniejszym emerytem, osiąganie dodatkowych przychodów pociąga za sobą skutki dla wysokości świadczenia. Jakie, zależy od tego, ile się zarabia. W zależności od tego, jak wysoka jest to kwota, emerytura będzie wypłacana w pełnej wysokości, zmniejszona lub zawieszona. Aktualnie (od 1 maja 2012 r. do 31 lipca 2012 r.) bez żadnych konsekwencji można dorobić miesięcznie maksymalnie 2552,30 zł brutto (70 proc. przeciętnego wynagrodzenia). ZUS zawiesi wypłatę świadczenia, jeśli zarobki przekroczą 4740,00 zł brutto (130 proc. przeciętnego wynagrodzenia). Emerytura będzie zmniejszona, jeśli dodatkowe przychody przekroczą 2552,30 zł, jednakże nie będą wyższe od 4740,00 zł miesięcznie (od 70 do 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia). Wypłata emerytury zostanie jednak zawieszona przez ZUS niezależnie od wysokości osiąganego przychodu z tytułu zatrudnienia kontynuowanego u tego samego pracodawcy bez rozwiązania stosunku pracy w związku z przyznaniem emerytury. Regulacja ta dotyczy wszystkich emerytów, którzy nie rozwiązali stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę, a więc nie tylko tych, którzy prawo do emerytury uzyskali poczynając od 1 stycznia 2011 r. ale również tych, którzy przeszli na emeryturę przed tą datą. Jeśli jednak nawet wskutek osiągania zarobków emerytura jest zmniejszona lub zawieszona, to i tak w konsekwencji jest to opłacalne. Dlaczego? przeczytaj uważnie omówienie kolejnego sposobu na podwyższenie emerytury. Sposób trzeci pracuj i przelicz Warto pracować po przyznaniu emerytury, albowiem liczy się to podwójnie. Po pierwsze, zarabia się pieniądze, po drugie dodatkowo przepracowany okres oraz osiągnięte zarobki mogą podwyższyć wysokość świadczenia. Liczy się każdy przepracowany miesiąc po przyznaniu emerytury, czyli staż pracy pod warunkiem, że odprowadzane były składki na ubezpieczenia społeczne. Natomiast uzyskane za ten czas zarobki podniosą podstawę wymiaru emerytury, gdy wskaźnik podstawy wymiaru obliczony z uwzględnieniem tych zarobków, będzie wyższy od poprzedniego. Posia- 15

danie niższego wskaźnika nie zawsze przekreśla możliwość przeliczenia emerytury. Co trzeba zrobić żeby ZUS przeliczył emeryturę? Konieczne jest złożenie wniosku o doliczenie stażu z tytułu wypracowania nowego okresu. Wniosek taki można zgłaszać nie wcześniej niż po zakończeniu kwartału kalendarzowego, a jeśli przestałeś już pracować można go zgłosić nie czekając na zakończenie kwartału. Można także złożyć wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury z uwzględnieniem zarobków uzyskanych po jej przyznaniu. Do wniosku dołącza się zaświadczenie o okresie pracy oraz o wysokości zarobków, wystawione przez pracodawcę (formularz ZUS Rp-7). Jeśli nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury będzie wyższy, do przeliczenia emerytury zastosowana zostanie kwota bazowa obowiązująca w dacie zgłoszenia wniosku o ponowne obliczenie emerytury. Tak wyliczone świadczenie, a więc z wyższym wskaźnikiem i obliczone od nowej kwoty bazowej z pewnością będzie korzystniejsze. Ale nie tylko. Może się okazać, że wskaźnik będzie niższy, ale emerytura obliczona od nowej kwoty bazowej wyższa. Z możliwości przeliczenia podstawy wymiaru emerytury od niższego wskaźnika mogą skorzystać te osoby, które nie pobrały ani jednej emerytury, a do przeliczenia wskażą zarobki choćby częściowo uzyskane po jej przyznaniu. Może to się zdarzyć gdy na przykład cały czas pracują, a ich zarobki przekraczają 130% przeciętnego wynagrodzenia, więc ich emerytura jest zawieszona, a nowo obliczony wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury jest niższy od ostatnio obliczonego, ale skorzystają, bo emerytura zostanie ustalona od nowej, korzystniejszej kwoty bazowej. Może się zdarzyć i tak, że osoba, która przeszła na emeryturę, pracuje i podlega ubezpieczeniom społecznym. Jeśli do obliczenia emerytury wskaże zarobki w całości uzyskane po jej przyznaniu (z 10 kolejnych lat kalendarzowych), a wskaźnik wyniesie co najmniej 130% emerytura zostanie obliczona od nowej kwoty bazowej, mimo że nowy wskaźnik jest niższy od poprzedniego. Dla wielu osób takie obliczenie może się okazać bardzo korzystne. Również i w tym przypadku emerytura obliczana jest od nowej kwoty bazowej, co nawet przy niższym wskaźniku może okazać się korzystniejsze. Jeżeli w okresie od 1 stycznia 2009 r. do dnia 30 września 2011 r. emeryt pobierał emeryturę, do której prawo zostało zawieszone od dnia 1 października 2011 r. na podstawie art. 103a ustawy emerytalnej, może zgłosić wniosek o ponowne ustalenie wysokości emerytury, o ile nie pobierał eme- 16

rytury wskutek tego zawieszenia przez co najmniej 18 miesięcy. Ponowne przeliczenie podstawy wymiaru emerytury od nowej kwoty bazowej będzie dopuszczalne nawet wówczas, gdy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru będzie niższy od poprzednio ustalonego. Ustalenie wysokości emerytury według tych zasad będzie możliwe tylko raz, na wniosek zgłoszony po ustaniu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. Sposób czwarty znalazłeś zarobki Skorzystałeś z informacji wskazanych przy omawianiu sposobu pierwszego i dotarłeś do zarobków, których nie przedłożyłeś ubiegając się o emeryturę. Przynieś do ZUS zaświadczenie a pracownicy sprawdzą, czy przyjęcie zarobków z tego zaświadczenia do podstawy wymiaru będzie korzystne. Jeśli przechodziłeś na emeryturę dawno, jeszcze przed 1999 r., może korzystniejsze będą zarobki z innych 3, 4 czy 8 lat niż te, od których obliczono emeryturę. A może korzystniejsze będą zarobki z 10 kolejnych lat wybranych z 20 lat poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury lub przeliczenie podstawy jej wymiaru, czy nawet z 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych ze wszystkich lat pracy sprzed przyznania świadczenia lub sprzed daty zgłoszenia wniosku o przeliczenie emerytury? Warto sprawdzić. Pamiętaj jednak, że warunkiem takiego przeliczenia emerytury jest wyższy wskaźnik. Kwota bazowa będzie wprawdzie ta sama, jednak wyższy wskaźnik zagwarantuje wyższe świadczenie. A może pracodawca wypłacił jakieś zaległe wynagrodzenie, za które opłacono składki na ubezpieczenia społeczne, a które pochodzi z okresu, z którego obliczono podstawę wymiaru emerytury. Nie zapomnij dostarczyć zaświadczenia ZUS obliczy ponownie wysokość emerytury, od wyższej podstawy wymiaru. Sposób piąty miałeś prawo do renty lub świadczenia przedemerytalnego sprawdź Jeżeli w chwili ubiegania się o emeryturę byłeś uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do świadczenia przedemerytalnego, ale tego przyznanego jeszcze przez urząd pracy do obliczenia podstawy wymiaru emerytury mogłeś wskazać zarobki uzyskane w 10 kolejnych latach wybranych z 20 lat sprzed roku zgłoszenia wniosku o eme- 17

ryturę albo z dowolnych 20 lat, w których byłeś ubezpieczony, również przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o emeryturę. Mogły to być te same zarobki, które wskazałeś do obliczenia podstawy wymiaru renty lub świadczenia przedemerytalnego (te z 10 lat o ile mieszczą się w 20 latach poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o emeryturę) lub nowe zarobki, ustalone z innych 10 lat wybranych z 20 lat poprzedzających rok ubiegania się o emerytury lub z dowolnych 20 lat kalendarzowych, ale tylko tych, w których pracowałeś sprzed roku, w którym złożyłeś wniosek o emeryturę. Sprawdź, czy za podstawę wymiaru emerytury masz przyjętą podstawę wymiaru renty albo emerytury obliczonej do ustalenia świadczenia przedemerytalnego, czy też podstawę tą masz ustaloną na nowo, a więc od zarobków i od kwoty bazowej obowiązującej w dacie ustalenia emerytury. W większości przypadków korzystniejsze jest ustalenie podstawy wymiaru od zarobków, jednak były i takie lata (np. rok 2004), w których mogło być korzystniejsze przyjęcie podstawy wcześniej przyznanego świadczenia. Jeśli za podstawę wymiaru emerytury masz przyjętą podstawę wymiaru renty lub emerytury obliczonej dla potrzeb świadczenia przedemerytalnego, a posiadasz zarobki ze wskazanych wyżej 10 lub 20 lat zgłoś wniosek o obliczenie podstawy wymiaru emerytury od tych zarobków. Nic nie ryzykujesz jeśli dotychczasowa podstawa wymiaru jest korzystniejsza ZUS nadal będzie wypłacał emeryturę obliczoną od tej podstawy. Sposób szósty zamiana Zamiana emerytury wcześniejszej na emeryturę przyznaną po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego też może przynieść korzyści. Kto może zamienić emeryturę? Każdy, kto jest na wcześniejszej emeryturze (nieważne, kiedy na nią przeszedł) i osiągnął wiek emerytalny (60 lat kobieta i 65 lat mężczyzna), a urodził się przed 1949 r. Zysk z obliczenia nowej emerytury ma miejsce wówczas, gdy po przyznaniu emerytury wcześniejszej podlegałeś ubezpieczeniom społecznym przez co najmniej 30 miesięcy. W takim przypadku część socjalna (stanowiąca 24 proc. kwoty bazowej) kolejnej emerytury ustalana jest od kwoty bazowej obowiązującej w dacie przyznania tej emerytury. Pozostałą część emerytury (tzw. część stażową) ustala się od dotychczasowej kwoty bazowej. Oblicza się ją bowiem od zwaloryzowanej podstawy wymiaru emerytury wcześniejszej. 18

Ile można zyskać na zamianie emerytury? Każdy przypadek jest inny, wyliczany indywidualnie. Uwaga! O przyznanie emerytury z tytułu ukończenia wieku 60 lat kobieta, 65 lat mężczyzna trzeba wystąpić samodzielnie. Wszystko załatwia się w oddziale albo inspektoracie ZUS-u. Składamy: wniosek na piśmie, dokumenty poświadczające okresy zatrudnienia, przebyte po dacie nabycia wcześniejszej emerytury, a także inne dokumenty, które nie zostały złożone wcześniej, a mogą wpłynąć na wysokość emerytury. Sposób siódmy z renty na emeryturę Każda osoba uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy, a spełniająca warunki do emerytury może zgłosić wniosek o to drugie świadczenie. Korzyści takiej zamiany świadczeń sprowadzają się do tego, że do ustalenia podstawy wymiaru emerytury możesz wskazać te same zarobki, jakie wskazałeś do renty (jeśli pochodzą z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z 20 lat poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o emeryturę lub z dowolnych 20 lat sprzed przyznania emerytury), a obliczenie podstawy wymiaru emerytury od nowej kwoty bazowej gwarantuje wyższą wysokość świadczenia. Można również wskazać zarobki z innych 10 lub 20 lat, nawet niższych niż te przyjęte do podstawy wymiaru renty (np. gdy podstawa wymiaru renty była obliczona od zarobków z 3, 6 czy 8 lat) obliczenie emerytury od nowej kwoty bazowej w większości wypadków oznacza wyższe świadczenie. W przypadku składania wniosku o emeryturę warto, aby osoba uprawniona do renty przedłożyła wszystkie zarobki, jakimi dysponuje. ZUS wybierze najkorzystniejszy sposób ustalenia podstawy wymiaru emerytury. Jeśli jednak nie ma możliwości przedłożenia zarobków, które mogą być przyjęte do obliczenia podstawy wymiaru emerytury (np. renta była przyznana bardzo dawno 1991 r. czy 1993 r.) podstawę wymiaru emerytury stanowi zwaloryzowana podstawa wymiaru renty, a emeryturę oblicza się od tej samej kwoty bazowej co rentę. Istnieje jednak możliwość obliczenia części socjalnej od aktualnej kwoty bazowej, pod warunkiem podlegania ubezpieczeniom przez 30 miesięcy po przyznaniu renty. Jeśli nie zdecydujesz się na złożenie wniosku o emeryturę, to z chwilą, gdy skończysz powszechny wiek emerytalny ZUS z urzędu przyzna Ci 19

emeryturę zamiast pobieranej renty z tytułu niezdolności do pracy. Jej wysokość obliczy w najkorzystniejszy sposób, opierając się na dokumentach zgromadzonych w aktach rentowych. Jednak zawsze będziesz mógł po przedłożeniu nowych dokumentów złożyć wniosek o przeliczenie wysokości emerytury. Sposób ósmy zbieg świadczeń Co to znaczy? Są osoby, które mają ustalone prawo do dwóch lub więcej świadczeń. Osoby mające przyznaną rentę z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, albo z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy, który miał miejsce przed 1.01.2003 r. bądź rentę inwalidy wojennego czy wojskowego z tytułu niezdolności do pracy pozostającej w związku ze służbą wojskową, albo rentę dla kombatantów lub osób represjonowanych, gdy nabędą emeryturę, uzyskają możliwość pobierania dwóch świadczeń. Ale uwaga! Nie mogą brać pełnych świadczeń, lecz tylko: emeryturę powiększoną o połowę renty lub rentę powiększoną o połowę emerytury. Sposób dziewiąty dodatki Gdy emeryt ukończy 75 lat ma prawo do dodatku pielęgnacyjnego w miesięcznej wysokości wynoszącej od 1 marca 2012 r. 195,67 zł. Wypłacany jest bez potrzeby składania wniosku. Podstawę do przyznania dodatku pielęgnacyjnego przed osiągnięciem tego wieku stanowi orzeczenie lekarza orzecznika ZUS lub komisji lekarskiej uznające emeryta za niezdolnego do samodzielnej egzystencji. Sposób dziesiąty waloryzacja Podwyżka emerytur, to waloryzacja, która zgodnie z ustawą emerytalną będzie przeprowadzana corocznie, zawsze od dnia 1 marca. Ostatnia miała miejsce w marcu 2012 r., a kolejna waloryzacja emerytur nastąpi od 1 marca 2013 r. Zmiana wysokości emerytur w ramach waloryzacji następuje z urzędu, a jeśli wypłata świadczenia była wstrzymana po jej wznowieniu, z uwzględ- 20

nieniem wszystkich kolejnych waloryzacji przypadających w okresie wstrzymania wypłaty. Sposób jedenasty zastąpienie zarobków zerowych minimalnymi Od 1 stycznia 2009 r. wprowadzono zasadę pozwalającą na zastąpienie zarobków zerowych zarobkami w kwocie minimalnego wynagrodzenia. Zasada ta dotyczy osób, które były zatrudnione w ramach stosunku pracy. Jeśli więc w chwili wyliczania emerytury przyznanej przed 2009 r. nie udało Ci się udowodnić wysokości uzyskiwanych zarobków i przyjęto w takim przypadku przychód dochód zerowy, wystąp do ZUS o przeliczenie świadczenia. Za okresy za które nie udało Ci się udowodnić dokumentami wysokości wynagrodzenia, ZUS przyjmie na Twój wniosek, obowiązującą w tamtych latach wysokość płacy minimalnej.

III. NOWA EMERYTURA Nowa emerytura przysługuje wszystkim ubezpieczonym, urodzonym po 31 grudnia 1948 r., którzy ukończyli minimalny wiek emerytalny, wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn (art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej). Prawo do nowej emerytury uzależnione jest zatem od osiągnięcia przez ubezpieczonego minimalnego wieku emerytalnego. Natomiast bez znaczenia dla ustalenia prawa do tej emerytury pozostaje okres pozostawania w ubezpieczeniu, a więc zarówno długość tego okresu (rok czy 20 lat), jak też tytuł ubezpieczenia (zatrudnienie czy prowadzenie pozarolniczej działalności). Nową emeryturę, w wieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, uzyskają zarówno te osoby, które przystąpiły do jednego spośród otwartych funduszy emerytalnych (OFE), jak i te, które do takiego funduszu nie przystąpiły. Osobom będącym członkami OFE z tytułu zgromadzonych w tych funduszach środków przysługują emerytury kapitałowe, a kobietom także okresowe emerytury kapitałowe. Tematyka związana z przyznawaniem tych ostatnich, zostanie omówiona w następnym rozdziale. Kto spośród ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. może przejść na nową emeryturę w niższym wieku emerytalnym? Z prawa do nowej emerytury w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn (na zasadach określonych w art. 184 ustawy emerytalnej) mogą skorzystać niżej wymienione grupy ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. Ubezpieczeni zatrudnieni, w ramach stosunku pracy, w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jeżeli osiągnęli wiek określony dla poszczególnych grup zawodowych i stanowisk pracy, podany w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku 22

emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze 2. Wiek emerytalny dla tej grupy ubezpieczonych waha się od 40 do 55 lat dla kobiet i od 45 do 60 lat dla mężczyzn. Warunkiem uzyskania emerytury w odpowiednio obniżonym wieku jest udokumentowanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (a w przypadku wykonywania prac wymienionych w dziale IV wykazu B, który stanowi załącznik do ww. rozporządzenia Rady Ministrów, co najmniej 10 lat takiej pracy, albo co najmniej 20 lat w przypadku wykonywania prac wymienionych w dziale IV, poz. 8 i 9 wykazu B). Prawo do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w niektórych przypadkach uzależnione jest od osiągnięcia niższego wieku emerytalnego w czasie wykonywania określonej pracy bądź w czasie wykonywania innej pracy, do której pracownik został skierowany ze względów zdrowotnych. Ubezpieczeni wykonujący działalność twórczą lub artystyczną jeśli spełnią warunki przewidziane w wyżej wymienionym rozporządzeniu dla pracowników wykonujących pracę twórczą lub artystyczną. Oznacza to, że prawo do emerytury nabywa osoba, która osiągnie określony dla danego rodzaju działalności wiek emerytalny oraz udowodni okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15-letni okres wykonywania działalności twórczej lub artystycznej. Ubezpieczeni legitymujący się niektórymi okresami pracy górniczej i niespełniający warunków do górniczej emerytury jeżeli udowodnią co najmniej 5-letni okres pracy górniczej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pod ziemią (np. w kopalniach węgla, rud, kruszców, surowców ogniotrwałych), albo na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego, bądź w kopalniach otworowych siarki. Ta grupa ubezpieczonych nabywa prawo do emerytury w wieku wynikającym z obniżenia wieku emerytalnego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn o 6 miesięcy za każdy rok takiej pracy, nie więcej jednak niż o 15 lat, o ile udowodnią okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący odpowiednio co najmniej 20 lat (kobiety) i 25 lat (mężczyźni). Ubezpieczeni zatrudnieni na kolei jeśli osiągną wiek emerytalny wynoszący dla kobiet 55 lat, a dla mężczyzn 60 lat oraz udokumentują okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet 2 Dziennik Ustaw z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm. 23

i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15-letni okres zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia na kolei. Wymagany staż ogólny, jak i w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze dla wskazanych wyżej grup ubezpieczonych, musi być osiągnięty na dzień 1 stycznia 1999 r. O nową emeryturę w niższym wieku emerytalnym mogą ubiegać się wyłącznie ci ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy, poza kryterium wieku i stażu pracy, spełnią dodatkowo dwa warunki: nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego a jeżeli do takiego funduszu przystąpili, to zgłosili wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa oraz rozwiązali stosunek pracy (w przypadku ubezpieczonych będących pracownikami). Jak ustala się wysokość nowej emerytury? Nowa emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi, w jakim ubezpieczony przechodzi na emeryturę (art. 26 ust. 1 ustawy emerytalnej). Podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota: q zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury oraz q zwaloryzowanego kapitału początkowego. Tablice trwania życia uwzględniające średnie dalsze trwanie życia, wspólne dla kobiet i mężczyzn, wyrażone w miesiącach dla wieku ubezpieczonego ogłasza corocznie Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w Monitorze Polskim, w formie komunikatu. Tablice te stanowią podstawę do obliczenia emerytur ustalanych na wnioski zgłoszone od 1 kwietnia do 31 marca następnego roku kalendarzowego. Jeżeli przed dniem 1 kwietnia wniosek o emeryturę zgłosi osoba, która wiek emerytalny osiągnie po dniu 31 marca, do ustalenia średniego dalszego trwania życia, stosuje się tablice obowiązujące od dnia 1 kwietnia. Nowa emerytura przysługuje wszystkim ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., a więc także osobom, które cały swój staż ubezpieczeniowy przebyły wyłącznie przed dniem 1 stycznia 1999 r., a po dniu 31 grudnia 1998 r. nie podlegały ubezpieczeniom społecznym. W przypadku 24

tej grupy osób podstawę obliczenia nowej emerytury stanowi odpowiednio zwaloryzowany kapitał początkowy. Natomiast w przypadku ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy zostali objęci ubezpieczeniami społecznymi po raz pierwszy po dniu 31 grudnia 1998 r., na wysokość nowej emerytury składa się wyłącznie kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem ich waloryzacji. W wyniku nowelizacji przepisów obowiązujących od 23 września 2011 r. istnieje możliwość uwzględnienia przy obliczaniu kapitału początkowego stażu ubezpieczeniowego w dniach. Na nowych regulacjach skorzystają m.in. osoby, które przed dniem 1 stycznia 1999 r. mają staż ubezpieczeniowy krótszy niż 6 miesięcy i 1 dzień. Ustawa wyżej wymieniona wprowadziła zmiany w art. 174 ust. 3 w zakresie ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego. Przy ustalaniu tej podstawy okres kolejnych 10 lat kalendarzowych powinien przypadać przed dniem 1 stycznia 1999 r., co oznacza, że okres 10 kolejnych lat kalendarzowych może przypadać nie tylko w okresie od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r., lecz również w całości lub w części przed dniem 1 stycznia 1980 r. Przy ustalaniu wysokości emerytury dla osób uprawnionych do świadczenia w niższym wieku emerytalnym na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej (np. z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze) podstawę obliczenia emerytury stanowi: q kwota składek na ubezpieczenie emerytalne odpowiednio zwaloryzowanych, zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury oraz q kwota kapitału początkowego przeliczonego, poprzez dodanie do okresów składkowych okresu równego różnicy pomiędzy wiekiem emerytalnym a faktycznym wiekiem przejścia na emeryturę, a następnie zwaloryzowanego. W przypadku gdy o tę emeryturę ubiega się ubezpieczony, który złożył wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE na dochody budżetu państwa, składki na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowane na jego koncie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22. Wskaźnik ten odzwierciedla stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości zewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS. Wysokość nowej emerytury ulega zwiększeniu za okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników, o ile ubezpieczony: q z tytułu tych okresów nie ma ustalonego prawa do emerytury na podstawie przepisów 25

o ubezpieczeniu społecznym rolników, q legitymuje się takimi okresami w wymiarze krótszym niż 25 lat. Wysokość emerytury dla niektórych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. Dla niektórych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. ustawa emerytalna przewiduje ustalenie wysokości emerytury w części według dotychczasowych zasad, a w części według nowych zasad. Emerytura w wysokości ustalonej w części na dotychczasowych i w części na nowych zasadach przysługuje: kobietom, które wiek 60 lat osiągnęły w latach 2009-2011 lub osiągną ten wiek w latach 2012-2013, oraz kobietom i mężczyznom występującym o przyznanie wcześniejszej emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej, którzy wiek uprawniający do tej emerytury ukończyli w latach 2009-2011 lub ukończą w latach 2012-2013, jeżeli łącznie spełniają następujące warunki: q nie są członkami jednego spośród otwartych funduszy emerytalnych, albo złożą wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa, oraz q nie pobrali, nawet za jeden miesiąc, emerytury przyznanej i obliczonej na dotychczasowych zasadach. Osoba, która pobrała chociażby za 1 miesiąc emeryturę przyznaną na dotychczasowych zasadach, może również wystąpić z wnioskiem o ustalenie nowej emerytury, jednakże do wyliczenia tej emerytury zostaną zastosowane wyłącznie nowe zasady. Proporcje obu części emerytury tj. ustalonej wg dotychczasowych zasad (starej) i ustalonej wg nowych zasad (nowej) zależą wyłącznie od tego, w którym roku zostanie osiągnięty wiek emerytalny. I tak emerytura ta wynosi: 80% starej i 20% nowej emerytury, jeżeli wiek został osiągnięty w 2009 r., 70% starej i 30% nowej emerytury, jeżeli wiek został osiągnięty w 2010 r., 55% starej i 45% nowej emerytury, jeżeli wiek został osiągnięty w 2011 r., 35% starej i 65% nowej emerytury, jeżeli wiek zostanie osiągnięty w 2012 r., 20% starej i 80% nowej emerytury, jeżeli wiek zostanie osiągnięty w 2013 r. 26

Warunki uzyskania nowej emerytury dla ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. Ubezpieczonemu urodzonemu przed dniem 1 stycznia 1949 r., spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na zasadach określonych w art. 27 ustawy emerytalnej, który: kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu wieku wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, wystąpił z wnioskiem o emeryturę po raz pierwszy po dniu 31 grudnia 2008 r. wysokość emerytury, na jego wniosek, może zostać obliczona na nowych zasadach, jeżeli jest wyższa od obliczonej na dotychczasowych zasadach. Zasady podwyższania nowych emerytur do kwoty najniższego świadczenia Emerytura, której wysokość wraz z ewentualnym zwiększeniem przysługującym za okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników jest niższa od emerytury najniższej, podlega podwyższeniu do kwoty świadczenia najniższego, jeżeli: mężczyzna ukończył 65 lat życia oraz ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat, kobieta ukończyła 60 lat życia oraz ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat, przy czym: okresy składkowe, przypadające po 31 grudnia 1998 r., uwzględnia się w części odpowiadającej proporcji podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za dany miesiąc do kwoty minimalnego wynagrodzenia pracowników, okresy nieskładkowe przyjmuje się w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Przy obliczaniu okresów składkowych uwzględnia się także okres, za który ustalono zwiększenie z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników. W przypadku emerytów, którzy osiągają przychód z tytułu zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia pozarolniczej działalności, w tym również wykonywanej za granicą, podwyższenie do kwoty najniższego świadczenia nie przysługuje w tych miesiącach, w których kwota przychodu jest wyższa od ustalonego podwyższenia. 27