Hełmiatka Netta rufina (Pallas, 1773)

Hełmiatka Netta rufina (Pallas, 1773) Synonimy: kaczka hełmiasta, kaczka rdzawoczub, kaczka czubata, Anas rufina, Nyroca rufina, Fuligula rufina pojawiającymi się roz le wi ska mi, na wy brzeżach mor skich. W Azji no to wa na głównie na słonawych i alkalicznych zbiornikach wodnych położonych na stepach. Gatunek nizinny, jedynie lokalnie może wy stę po wać na zbiornikach położonych do 600 m n.p.m. Elementy biologii rozrodu Jan Svetlik/Flickr.com Status w Polsce Od roku 1968 regularnie, ale sporadycznie lęgowa, liczebność nie przekracza 10 20 par. W ostatniej dekadzie najliczniej lęgnie się na stawach koło Raciborza (do 5 par) oraz w dolinie Nidy i górnej Wisły; w latach 80. i 90. XX wieku zasadnicze lęgowiska usytuowane były na Pojezierzu Mazurskim w rejonie jezior Łuknajno, Warnołty i Śniardwy, jak również w rejonie Zalewu Wiślanego i Zatoki Elbląskiej oraz Jeziora Karaś na Pojezierzu Iławskim. Występowanie i taksonomia Stanowiska hemiatki rozproszone są w południowej, środkowej i za chod niej Europy, ponadto wokół Morza Czarnego oraz Kaspijskiego, a dalej na wschód lęgowa jest do środkowej Azji. Eu ro pej ska populacja oceniana jest na 27 59 tys. par, ale większość po pu la cji gniazduje w Rosji 20 40 tys. par, następnie w Hiszpanii 2,5 10 tys. par, Turcji 1,8 2,8 tys. par, Azer bej dża nie do 3 tys. par. W związku z ociepleniem klimatu liczebność hełmiatki wzrasta w całej Europie. Gatunek monotypowy. Siedlisko lęgowe W Polsce notowana jest na niezbyt głębokich zbiornikach wod nych z dobrze rozwiniętą roślin no ścią brzegową i za nu rzoną oraz szerokim lustrem wody, tj. je zio rach i intensywnie użytkowanych stawach rybackich. Poza gra ni ca mi Polski wy stę pu je na te re nach ba gien nych, wzdłuż szerokich dolin rzecznych i ich delt, okresowo System rozrodczy Gatunek monogamiczny, pary łączą się na jeden sezon; pary formują się już od jesieni, ale najwię cej ich kojarzy się na wiosennej wę drów ce, a na lęgowiska przybywają już połączone w pary. Samiec opusz cza samicę w okre sie wy sia dy wania, choć niekiedy to wa rzy szy jej w tym czasie, np. gdy opusz cza gniazdo. Więzi łączące parę są większe niż w przypadku innych kaczek. Doj rza łość płcio wa Uzy sku ją ptaki w pierw szym roku życia, niekiedy jednak do lęgów przy stę pu je do pie ro w drugim. Fenologia lęgów W Polsce lęgi ob ser wo wa no od końca maja do lipca; na stawach w Zatorze składanie jaj następowało w pierwszej połowie czerwca, zaś w Cze chach najliczniej na przełomie kwietnia i maja. 178

Zaloty odbywają się na wodzie, zazwyczaj w dni cie płe i słoneczne. Typowo 5 20 sam ców pływa wokół samicy. Ceremoniał skła da się z trzech etapów, samce mocno stroszą pióra na głowie, kręcą na boki głową, a dziobem dotykają szyi, czasa mi nieco unoszą skrzydła. Dość często obserwowane są loty godowe, jak kilka samców leci za ucieka jącą samicą. Często dochodzi do kon flik tów między sam ca mi. Po podziale na pary samiec pływa blisko samicy, niekiedy po da je jej pokarm składający się z roślinności wodnej, a przed kopulacją płynie wy cią gnię ty na wodzie. Do kopulacji dochodzi na wodzie. Jan Svetlik/Flickr.com Liczba lęgów Hełmiatka wyprowadza jeden lęg w roku, powtarza lęgi po utra cie jaj. Terytorializm Samce intensywnie bronią terytorium przed konkurentami, a gra ni ce ustalane są w 1 2 tygo dnia po przylocie. Gniazduje w roz pro szeniu, tylko rzadko w luźnych grupach, np. w pobliżu kolonii szczudłaków. Gniazdo Lokalizacja Położone jest na suchej ziemi (brzegi, wysepki) Zachowanie przedkopulacyjne samca ( Luciano Giussani/ Flickr.com) Kopulacja ( Harald Hoyer/Flickr.com) Ferran Pestana/Flickr.com Pozy przyjmowane przez samca w trakcie zalotów w gęstej roślinności, często ukry te we wnątrz krze wu, w gę stej trzcinie lub u podstawy kępy turzycy lub si to wia, spo ra dycz nie na nagiej ziemi, zupełnie nieosłonięte. Pra wie za wsze położone jest w pobliżu wody. Nie kie dy gniaz da znaj du ją się na wo dzie na gę stej ro ślin no ści szuwa ro wej lub zeszłorocznej trzcinie. Na terenach o zmiennym poziomie wody umieszcza gniazda na tamach, groblach, w zaroślach wierzbowych, Cza sa mi gniazda buduje w kolonii mew lub ry bitw. Zajmuje stare gniazda in nych pta ków. Miejsce pod bu do wę gniazda wybiera samica. Kształt Płytka, okrągła lub owalna czarka w ziemi, rzadziej w gęstej roślinności. Konstrukcja Płytki dołek wyścielony jest su chy mi trawami, łodygami lub inną ro ślin no ścią, czasami zielonymi liśćmi i łodygami. W Hiszpanii gniazda zbudowane były wyłącznie z sitów Juncus maritimus lub pałki wąskolistnej. Wyściółka złożona jest najczęściej z dużej ilości szarego puchu przemieszanego z ma te ria łem gniazdowym oraz piórkami (brązowe z białymi zakończeniami). Na ze wnę trznej stronie gniaz da tworzy się z reguły niewielki wał. Zwykle nad gniazdem znajduje się baldachim z żywych roślin, które 179

Gniazdo z pełnym zniesieniem ( Frank Hecker) Tekstura Skorupka jest drobnoziarnista, gładka, czasami z niewielkimi zgrubieniami i rowkami. Pełne zniesienie ( Vasily Vishnevsky) naginane są przez samicę w trakcie wysiadywania. W przypadku niewielkiego podnoszenia poziomu wody ptaki mogą nieco nadbudować gniazdo. Czas budowy i udział płci Buduje samica przez kilka dni. Wymiary Średnica zewnętrzna 36 cm (28 45), średnica wewnętrzna 16 cm (9 22); głę bo kość 9 cm (5 13); wysokość wału z puchu 10 cm (7 17); wysokość gniazda może sięgać 50 cm. Jaja Kształt Różnobiegunowe, sporadycznie równobiegunowe, jajowate. Podwójne zniesienie ( Jan Svetlik/Flickr.com) Połysk Skorupka jest matowa lub z niewielkim po łyskiem, zwłaszcza gdy oglądamy jaja pod koniec wysiadywania. Pory Są gęste, prawie niewidoczne, okrągłe i płytkie. Barwa tła skorupki Tło skorupki jest jednobarwne najczęściej jasno oliwkowozielone, oliwkowobrązowe, bladozielone, często z widocznym zie lon ka wym odcieniem, zwłaszcza na po cząt ku wysiadywania. Oomorfometria długość (A) 57,8 mm (50,7 62,3) sze ro kość (B) 41,5 mm (38,1 53,4) ciężar (G) 56,0 g (40,5 61,5) ciężar skorupki (g) 4,90 g (4,0 6,19) grubość skorupki (d) 0,34 mm objętość (V) 51,8 cm 3 powierzchnia skorupki (O) 68,3 cm 2 obwód duży (U) obwód mały (u) współczynnik kształtu k 1,39 156,6 mm 130,3 mm Pióro definitywne i pióro puchowe ptaków dorosłych spotykane w gnieździe (Glutz 1969) 180

pow. ok. 40x Józef Hordowski 181

Samica z pisklętami ( Ferran Pestana/Flickr.com) współczynnik e 1,14 przybliżona liczba porów 8800 stosunek masy skorupki do ciężaru jaja 8,7% stosunek masy jaja do ciężaru samicy 5,1% stosunek masy średniego lęgu do ciężaru samicy 50,4% największe jaja 62,3 x 45,1; 62,0 x 42,2 mm 57,5 x 44,2; 58,2 x 42,0 mm najmniejsze jaja 51,7 x 39,2; 53,0 x 41,8 mm 54,9 x 39,0; 54,3 x 40,2 mm równania V = 0,524*0,987*A*B 2 G = 0,542*0,987*A*B 2 +0,5*g B = 32,9755+0,1677*A r = 0,2213; r 2 = 0,0490, F 1,54 = 2,7797; p = 0,1013 Wielkość zniesienia 8 10 jaj (6 14); zniesienia powyżej 14 jaj do kony wa ne są przez dwie lub więcej samic (maksymalnie znaleziono w jednym gnieździe 39 i 56 jaj). Czechy i Słowacja 4 jaja x 3,1%; 5 x 1,6%; 6 x 6,3%; 7 x 4,7%; 8 x 9,4%; 9 x 14,1%; 10 x 7,8%; 11 x 6,3%; 12 x 9,4%; 13 x 3,1%; 14 x 7,8%; 15 x 3,1%; 16 x 4,7%; 17 x 3,1%; 18 x 1,6%; 19 x 6,3%; 20 jaj i powyżej x 7,8% (n=64); w Hiszpanii w lęgach pasożytniczych wielkość zniesienia wynosiła 18,3 jaj (n=49), zaś w normalnych 10,0 jaj (n=89). Samica z pisklętami ( Margrit/Flickr.com) Pasożytnictwo lęgowe Często do gniazd hełmiatki składane są jaja innych kaczek lub innych ga tun ków; w Hiszpanii w ujściu rzeki Gwadalkiwir na 228 lęgów hełmiatki w 14,9% stwierdzono jaja głowienki, 1,3% jaja krzyżówki, a w 21,9% stwierdzono pasożytnictwo wewnątrzgatunkowe; w Czechach prawie 40% lęgów było mieszanych. Interwał Jaja znoszone są codziennie, spo ra dycz nie co dwa dni. Jednakże ze względu na pasożytnictwo lęgowe, codziennie w gnieź dzie może pojawiać się różna liczba jaj lub nie są składane w ogóle. Okres inkubacji Trwa 26 dni (24 28). Udział płci Wysiaduje wyłącznie samica. Jaja samica przykry wa ma te ria łem, gdy opusz cza gniaz do. Początek wysiadywania Roz po czy na od znie sie nia ostat nie go jaja. Identyfikacja lęgu Gniazdo i puch podobne są do innych gatunków kaczek. Natomiast jaja w odróżnieniu do innych gatunków ptaków wodnych mają zwykle wyraźny zielonkawy odcień. Młode Typ gniazdowy Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi. Klucie Wykuwają się synchroniczne w ciągu 24 36 godzin. Zachowanie piskląt Pisklęta w 1 2 dni po wykluciu same po bierają pokarm, czasami tylko samica podaje im Pisklę ( Jan Svetlik/Flickr.com) 182

Zmienność geograficzna jaj Kraj N długość x szerokość Afryka północna 150 58,0 x 42,0 Czechy Morawy 55 56,0 x 42,1 Czechy i Słowacja 163 56,67 x 41,67 Hiszpania delta Ebro 163 55,54 x 41,39 Hiszpania delta Gwadalkiwir 43 57,3 x 41,6 Jezioro Bodeńskie Untersee 63 56,9 x 40,0 Kazachstan 53 56,96 x 42,56 Niemcy 174 56,3 x 42,3 Pakistan 90 57,8 x 42,4 Ukraina 29 57,8 x 42,3 Ukraina Krym 15 58,1 x 41,3 Zmienność geograficzna zniesień Kraj N x Francja Camargue 24 7,3 Francja Forez 225 6,45 Hiszpania delta Ebro 16 10,18 Hiszpania delta Gwadalkiwir 48 9,9 Niemcy 27 10,2 Ukraina 7 10 stwier dzo no wychowanie 10 młodych. Na stawach w Zatorze średnia liczba piskląt w gniazdach czystych wynosiła 6,4 młodych. Stra ty są zwykle duże i mogą sięgać nawet 70% lęgów. pożywienie. Pisklęta wołają niskim wibrującym głosem powtarzanym 2 5 razy z rzędu, w przypadku zagrożenia wydają przenikliwy pisk. Przez pierwszą noc zwykle przebywają na gnieździe. Wzrost i rozwój Młode latają po 45 50 dniach i mniej więcej w tym czasem opuszczają grupę rodzinną. Ubarwienie puchowe Czubek głowy, kark, górne par tie ciała i boki ciała są oliwkowobrązowe; dłuż sze kęp ki puchu na ple cach są blade żół ta wo oliw ko we; boki ciała są w odcieniu sza ra we go. Plam ki na skrzydłach i bokach ple ców za skrzy dłem, na kuprze i jego bokach są żółte. Wą skie pas za okiem jest brą zowy; pasek ponad okiem i resz ta głowy oraz spód ciała są bla do żół te. Niekiedy na bokach głowy wy stę pu je pło wo żół ty odcień; środek brzucha i oko li ce podbrzusza są białe. Dziób jest brą zo wy z różowym końcem, dolna żuchwa jest różowa lub po ma rań czo wa. Nogi są szare, przód skoku i pa sek na bło nie pławnej wzdłuż palców jest żółty albo różowy. Wymiary Ciężar świeżo wyklutych pullus wynosi 31 39 g, zaś jednodniowych 29,9 g (24,0 35,0) (n=29). Opieka rodzicielska Zachowania rodzicielskie W pierw szych dniach pisklęta ogrze wa ne są przez samicę, zwłaszcza w nocy oraz w dni z niskimi temperaturami lub deszczem. Efektywność lęgów Produkcja młodych wynosi średnio 3,3 5,7 mło dych/parę z sukcesem x rok, maksymalnie Zachowanie rodziców przy gnieździe Sa mi ca jest bardzo skryta i ostrożna. Pi sklę ta prowadzi zwykle w ustronne miejsce. Źródła informacji Amat J.A. 1982. The nesting biology of ducks in the Marismas of the Guadalquivir, South Western Spain. Wildfowl, 33 : 94 104 Amat J.A. 1993. Parasitic laying in Red crested Pochard Netta rufina nests. Ornis Scand. 24: 65 70. Badin T. 1997. Suivi de la reproduction des canards dans le département de la Loire. rapport non publié, Fédération départementale des Chasseurs de la Loire Barbalat (2000). Recensements internationaux d oiseaux d eau en Suisse Romande : novembre 1998 janvier 1999. Nos Oiseaux 47: 195 199. Defos du Rau P., Barbraud Ch., Mondain Moiwal J-Y. 2003. Estimating breeding population size of the Red crested Pochard (Netta rufina) in the Camargue (southern France) taking into account detection probability: implications for conservation. Animal Conservation 6: 379 385. Lind H. 1958. Eine Untersuchung uber das Balzverhalten der Kolbenente (Netta rufina Pallas). Z. Tierpsychol. 15: 99 111. Llorente G.A., Ruiz X. 1985. Datos sobre la reproducción del pato colorado Netta rufina (Pallas 1773) en el Delta del Ebro. Misc. Zool. 9: 315 323. Musil P., Neuzilo S. 2009. Long term changes in duck inter specific nest parasitism in South Bohemia, Czech Republic. Wildfowl Special Issue 2: 176 183. Noll H. 1929. Biologische Beobachtungen fiber die Kolbenente, Netta rufina (Pall.), im Gebiete des Untersees (Bodensee). J. Orn. 77, 4: 208-220. Stawarczyk T. 1995. Strategia rozrodu kaczek w warunkach wysokiego zagęszczenia na stawach milickich. Acta Univ. Wratislaviensis, Prace Zool. 31: 1 110. Wiehle D., Malczyk P. 2009. Gniazdowanie hełmiatek Netta rufina na stawach rybnych koło Zatora. Not. Orn. 50: 42 48. 183