Bees of the Dziki Ostrów nature reserve near Bydgoszcz

ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (1): 53 60, 2015 Pszczoły rezerwatu leśnego Dziki Ostrów niedaleko Bydgoszczy Bees of the Dziki Ostrów nature reserve near Bydgoszcz JÓZEF BANASZAK, LUCYNA TWERD Katedra Ekologii, Instytut Biologii Środowiska Uniwersytet Kazimierza Wielkiego 85 093 Bydgoszcz, al. Ossolińskich 12 e-mail: lednica@ukw.edu.pl, rawita@poczta.fm Słowa kluczowe: owady zapylające, pszczoły dziko żyjące, Apiformes, świetlista dąbrowa, rezerwat,,dziki Ostrów, północno-zachodnia Polska. Przedstawiono wyniki trzyletnich badań (2009, 2011 2012) przeprowadzonych w rezerwacie leśnym,,dziki Ostrów niedaleko Bydgoszczy w Kotlinie Toruńskiej, obejmującym świetlistą dąbrowę. Rezerwat stanowi wyspę leśną pośród torfiastych łąk w dolinie Noteci. Wykazano z tego terenu 58 gatunków Apiformes (57 gatunków dziko żyjących pszczół oraz pszczoła miodna). Do najliczniejszych należały Bombus lucorum, Evylaeus albipes i Nomada moeschleri, stanowiące łącznie 38,5% udziału przy subdominacji Andrena haemorrhoa, Evylaeus calceatus i Hylaeus communis. Cechą fenologii pszczół badanej dąbrowy jest w miarę jednolity udział liczby gatunków i liczebności pszczół przez cały okres wegetacyjny (kwiecień sierpień) z niewielkim spadkiem na przełomie czerwca i lipca. Stała różnorodność Apiformes jest efektem kwitnienia przez cały sezon dość licznych gatunków roślin żywicielskich pszczół, m.in. borówki czarnej Vaccinium myrtillus, konwalii majowej Convallaria majalis, kokoryczki wonnej Polygonatum odoratum, ciemiężyka białokwiatowego Vincetoxicum hirundinaria, jastrzębca baldaszkowego Hieracium umbellatum, pszeńca gajowego Melampyrum nemorosum i rozchodnika wielkiego Sedum maximum. Wstęp Dziko żyjące pszczoły Apiformes uważane są za najważniejszą grupę owadów zapylających w świecie (Banaszak 1983; Aizen, Harder 2009). Odżywiając się wyłącznie nektarem i pyłkiem kwiatowym uczestniczą w rozmnażaniu roślin okrytozalążkowych w tym gatunków uprawnych i dziko rosnących (Kearns i in. 1998). Tworzą one różnogatunkowe zespoły, a czynnikami limitującymi ich występowanie w danym środowisku są baza pokarmowa i występowanie odpowiednich miejsc do gniazdowania. Istotne znaczenie odgrywają również odpowiednie warunki mikroklimatyczne, w tym obecność preferowanych przez pszczoły miejsc suchych i nasłonecznionych. Badacze flory od dawna zwracali uwagę na niewielki kompleks leśny zwany,,dzikim Ostrowem, który zlokalizowany jest w pobliżu stacji kolejowej Brzoza niedaleko Bydgoszczy w Kotlinie Toruńskiej (ryc. 1). O walorach przyrodniczych tego obszaru pisali Urbański (1930) oraz Wodziczko i inni (1938) w opracowaniu Pomniki i zabytki przyrody Wielkopolski. W okresie powojennym szczegółowe badania botaniczne przeprowadzili tam Szymańska i Szymański (1959). W 1977 roku w celu zachowania dąbrowy świetlistej z rzadkimi gatunkami roślin runa obszar objęto ochroną rezerwa- 53

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 tową. W ostatnich latach badania w rezerwacie prowadzili również botanicy z Instytutu Biologii Środowiska Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, czego wyrazem jest notatka sygnalna Lewandowskiej i innych (2010). Chociaż stosunkowo dużo wiadomo na temat zróżnicowania pszczół siedlisk kserotermicznych w Polsce (Banaszak 1980a, b; Pawlikowski 1985; Banaszak, Cierzniak 1994; Banaszak i in. 2006), to znacznie słabiej poznana jest różnorodność Apiformes leśnych zespołów ciepłolubnych określanych jako dąbrowy świetliste (Banaszak 1977; 1983; 1991). Rezerwat Dziki Ostrów również był dotąd nierozpoznany pod względem fauny pszczół, stąd też podjęto próbę określenia struktury zgrupowania Apiformes tego obszaru, a uzyskane informacje niewątpliwie wzbogaciły wiedzę na temat różnorodności pszczół tych ciepłolubnych ekosystemów leśnych. Teren badań Ryc. 1. Obszar badań rezerwat przyrody,,dziki Ostrów koło Brzozy: 1 tereny zabudowane, 2 obszary leśne, 3 łąki kośne i pola uprawne, 4 wody: stawy i kanały, 5 drogi, 6 kolej, 7 linie oddziałowe, 8 granica rezerwatu Fig. 1. The study area Dziki Ostrów nature reserve: 1 built-up area, 2 woodlands, 3 hay meadows and arable fields, 4 water: ponds and canals, 5 roads, 6 railways, 7 division lines, 8 the boundary of the reserve Rezerwat,,Dziki Ostrów obejmuje 74,68 ha (Plan 1992) i jest leśną wyspą środowiskową, wyniesioną pośród równiny torfiastych łąk nadnoteckich. Na wschód od rezerwatu płynie niewielka, obecnie zarastająca, rzeka Stara Noteć, która w okresie wiosennym często rozlewa się na łąki okalające z trzech stron,, Dziki Ostrów oraz Nowy Kanał Notecki (ryc. 1). Jedynie południowa ściana lasu graniczy z polem uprawnym. Teren jest zróżnicowany morfologicznie, a różnice poziomów dochodzą nawet do kilkunastu metrów. Urozmaiconą rzeźbę terenu tworzą pagórki w postaci garbów lub wałów. Wydmowe pagórki powstały na skutek erozji i sedymentacji materiału polodowcowego. Pod względem składu są to piaski drobno- lub średnioziarniste, a żyzność tych gleb jest nieduża. Cały obszar leży w strefie małej ilości opadów, wynoszących około 530 mm rocznie (Plan 1992). Występują tu różnorodne warunki siedliskowe, obejmujące zarówno stanowiska suche na szczytach wydmowych pagórków, jak i stanowiska mokre u ich podnóża. W rezerwacie wyróżniono trzy następujące zespoły roślinne: dominuje świetlista dąbrowa Potentillo albae- -Quercetum, której towarzyszą kontynentalny bór mieszany Querco roboris-pinetum i łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum (Szymańska, Szymański 1959; Lewandowska i in. 2010). Świetlista dąbrowa zajmuje oko- 54

J. Banaszak i L. Twerd Pszczoły rezerwatu Dziki Ostrów ło 60% powierzchni Dzikiego Ostrowa. W poddawanym głównie eksploracji oddz. 307, częściowo 308, w warstwie ziół dominowała konwalia majowa Convallaria majalis, łanami pokrywająca dno lasu, a poza nią od wczesnej wiosny do końca lata zakwitały dość licznie także inne rośliny żywicielskie pszczół, zwłaszcza: borówka czarna Vaccinium myrtillus, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria, jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum i rozchodnik wielki Sedum maximum. Metody badań Regularne badania (2011 2012) poprzedzone były dwukrotnymi odwiedzinami sondażowymi rezerwatu w maju i lipcu 2009 roku. Na przestrzeni analizowanych lat rezerwat odwiedzono 19 razy. Badania przeprowadzano głównie w oddz. 307, częściowo w 308, w zespole Potentillo albae-quercetum. Każdorazowo, za zgodą Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, liczono lub odławiano napotkane owady przy użyciu siatki entomologicznej metodą,,na upatrzonego przechodząc wzdłuż łamanego transektu w czasie 1 godziny. Gatunki objęte ochroną prawną identyfikowano przyżyciowo na miejscu. Jednocześnie na analizowanym obszarze notowano rośliny żywicielskie pszczół. Zastosowane metody pozwoliły na ukazanie zmian liczby badanych zapylaczy w ciągu sezonu oraz ich związku z roślinami żywicielskimi. Wyniki Zróżnicowanie Apiformes i struktura dominacji Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono występowanie 58 gatunków pszczół Apiformes, które odłowiono lub zaobserwowano w liczbie 353 osobników (tab. 1). Zdecydowanie dominowały trzy gatunki, łącznie stanowiące około 40% całego materiału, czyli po około 13% każdy: Bombus lucorum, Evylaeus albipes i Nomada moeschleri. W grupie subdominantów znalazły się trzy kolejne: Andrena haemorrhoa, E. calceatus i Hylaeus communis (4 6% każdy) (ryc. 2). Wymienione gatunki należą do pospolicie występujących w kraju. Na uwagę zasługuje również kilka gatunków rzadkich bądź do niedawna uchodzących za rzadkie w Polsce: Hylaeus gredleri, Coelioxys alata, C. mandibularis, Nomada moeschleri, N. opaca i N. signata. Hylaeus gredleri gatunek zbliżony wyglądem do H. brevicornis i być może długo z nim mylony. Pierwsze notowanie pochodzi z Jury Krakowsko-Częstochowskiej (Pawlikowski, Celary 2003), dzisiaj znany z różnych części kraju. W zbiorach autora znajdują się okazy z Pińczowa, okolic Łodzi, Bydgoszczy i Mazur. koło Bydgoszczy (UTM: CD07), 9.06.2012 r. 1 ; 24.07.2012 r. 1 na jastrzębcu baldaszkowym. Coelioxys alata południowy gatunek, w Polsce znany z Pienin. koło Bydgoszczy (CD07), 24.06.2012 r. 1 na jastrzębcu baldaszkowym. Coelioxys mandibularis w Polsce nieczęsty, chociaż podawany z różnych miejsc. koło Bydgoszczy (CD07), 14.08.2011 r. 1. Nomada moeschleri dawniej rzadko wymieniany w Polsce. Natomiast w ciągu trzech ostatnich dekad częstszy; gatunek europejski (Celary 1995). koło Bydgoszczy (CD07), 20.05.2009 r. 5 ; 21.05.2011 r. 5 ; 24.04.2012 r. 1 ; 28.04.2012 r. 1 ; 5.05.2012 r. 4 ; 18.05.2012 r. 6 ; 26.05.2012 r. 6 ; 9.06.2012 r. 6 ; 24.04.2012 r. 2 ; 28.04.2012 r. 4 ; 18.05.2012 r. 2 ; 24.06.2012 r. 1. Nomada opaca rzadki w Polsce gatunek o zasięgu europejskim, podawany z różnych miejsc w kraju; może być mylony z N. ruficornis. 55

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 Tab. 1. Gatunki Apiformes obserwowane w rezerwacie,,dziki Ostrów w latach 2009, 2011 2012 Table 1. Apiformes species observed in the Dziki Ostrów reserve in 2009 and 2011 2012 Rodzina Gatunek N Data Family Species Łącznie Total Date 1 2 3 4 5 Colle dae Hylaeus communis Nylander, 1852 15 9 12.08.2011; 26.05 24.07.2012 Hylaeus gredleri Förster, 1871 2 1 9.06 24.07.2012 Andrena barbilabris (Kirby, 1802) 2 1 20.05.2009; 21.05.2011 Andrena cineraria (Linnaeus, 1758) 1 20.05.2009 Andrena den culata (Kirby, 1802) 2 1 24.07.2012 Andrena fucata Smith, 1847 1 21.05.2011 Andrena fulva (Müller, 1766) 5 4 24.04 18.05.2012 Andrena haemorrhoa (Fabricius, 1781) 23 22 24.04 26.05.2012 Andrenidae Andrena helvola (Linnaeus, 1758) 1 18.05.2012 Andrena lapponica Ze erstedt, 1838 1 5.05.2012 Andrena minutula (Kirby, 1802) 9 20.05.2009; 18.05 2.07.2012 Andrena minutuloides Perkins, 1914 1 12.08.2012 Andrena praecox (Scopoli, 1763) 2 24.04.2012 Andrena subopaca Nylander, 1848 9 9 24.04 18.05.2012 Panurgus calcaratus (Scopoli, 1763) 1 12.08.2011 Evylaeus albipes (Fabricius, 1781) 45 30 20.05.2009; 17.07 14.08.2011; 5.05 20.08.2012 Evylaeus calceatus (Scopoli, 1763) 21 3 20.05.2009; 21.05 14.08.2011; 5.05 20.08.2012 Evylaeus ni diusculus (Kirby, 1802) 1 14.08.2011 Halic dae Evylaeus sexstrigatus (Schenck, 1868) 3 18.05 24.06.2012 Evylaeus villosulus (Kirby, 1802) 1 5.05.2012 Lasioglossum sexnotatum (Kirby, 1802) 10 30.07.2009; 21.05 12.08.2011; 24.07.2012 Lasioglossum zonulum (Smith, 1848) 1 14.08.2011 Sphecodes ephippius (Linnaeus, 1767) 4 20.05.2009; 26.05 9.06.2012 Meli dae Macropis europaea Warncke, 1973 1 1 24.07.2012 Meli a leporina (Panzer, 1799) 1 1 30.07.2009 Chelostoma florisomne (Linnaeus, 1758) 8 6 20.05.2009; 5.05 26.05.2012 Chelostoma rapunculi (Lepele er, 1841) 2 30.07.2009; 17.07.2011 Coelioxys alata Förster, 1853 1 24.06.2012 Coelioxys inermis (Kirby, 1802) 1 1 24.06.2012 Coelioxys mandibularis Nylander, 1848 1 14.08.2011 Megachilidae Heriades truncorum (Linnaeus, 1758) 6 4 24.06 2.07.2012 Megachile alpicola Al en, 1924 3 3 24.06 2.07.2012 Megachile centuncularis (Linnaeus, 1758) 1 1 14.08.2011 Megachile ligniseca (Kirby, 1802) 2 2 2.07.2012 Megachile versicolor Smith, 1844 1 24.06.2012 Osmia coerulescens (Linnaeus, 1758) 4 4 5.05 2.07. 2012 Osmia fulviventris (Panzer, 1798) 3 26.05 9.06.2012 Epeoloides coecu ens (Fabricius, 1775) 4 2 17.07.2011; 24.07.2012 Anthophoridae Nomada ferruginata (Linnaeus, 1767) 2 24.04 18.05.2012 Nomada flavogu ata (Kirby, 1802) 8 2 20.05.2009; 5.05 26.05.2012 Nomada leucophthalma (Kirby, 1802) 2 24.04.2012 56

J. Banaszak i L. Twerd Pszczoły rezerwatu Dziki Ostrów 1 2 3 4 5 Nomada moeschleri Al en, 1913 43 9 20.05.2009; 21.05.2011; 24.04 24.06.2012 Nomada ochrostoma Ze erstedt, 1838 1 28.04.2012 Anthophoridae Nomada opaca Al en, 1913 2 20.05.2009; 5.05.2012 Nomada panzeri Lepele er, 1841 4 4 28.04.2012 Nomada roberjeo ana Panzer, 1799 2 30.07.2009 Nomada signata Jurine, 1807 3 1 24.04 5.05.2012 Bombus hortorum (Linnaeus, 1761) 1 18.05.2012 Bombus lapidarius (Linnaeus, 1758) 1 30.08.2012 Bombus lucorum (Linnaeus, 1761) 46 15 20.05 30.07.2009; 21.05 14.08.2011; 5.05 30.08.2012 Bombus pascuorum (Scopoli, 1763) 13 2 20.05.2009; 21.05 14.08.2011; 18.05 30.08.2012 Apidae Bombus pratorum (Linnaeus, 1761) 7 5 30.07.2009; 24.04 24.07.2012 Bombus sylvarum (Linnaeus, 1761) 2 21.05.2011; 30.08.2012 Bombus terrestris auct. (nec. L., 1758) 4 4 17.07 14.08.2011 Psithyrus bohemicus (Seidl, 1837) 6 2 28.04 24.07.2012 Psithyrus rupestris (Fabricius, 1793) 2 21.05.2011; 9.06.2012 Psithyrus vestalis (Geoffroy in Fourcroy, 1785) 1 5.05.2012 Apis mellifera Linnaeus, 1758 3 14.08.2011; 9.06 30.08.2012 Suma/ Total 353 149 N liczba osobników/ number of individuals koło Bydgoszczy (CD07), 20.05.2009 r. 1 ; 5.05.2012 r. 1. Nomada signata rozproszony w kraju gatunek, pasożyt gniazdowy Andrena fulva. koło Bydgoszczy (CD07), 24.04.2012 r. 1 ; 28.04.2012 r. 1 ; 5.05.2012 r. 1. Dynamika pojawu i związek z roślinami żywicielskimi Cechą fenologii pszczół badanej dąbrowy jest dość jednolity poziom udziału zarówno pod względem liczebności, jak i utrzymującej się liczby gatunków Apiformes przez cały okres wegetacyjny. Zauważalne obniżenie liczebności występuje w drugiej dekadzie czerwca (ryc. 3). Od pierwszej dekady maja do około połowy czerwca utrzymuje się stosunkowo wysoka liczba około 10 14 gatunków i liczebność pszczół na poziomie około 25 osobników podczas przejścia w czasie jednej godziny. Liczba gatunków pszczół przez cały lipiec do początku sierpnia utrzymuje się na poziomie około 10 aktywnych gatunków, przy liczebności około 25 30 osobników w czasie przejścia w ciągu godziny na pasie szerokości jednego metra. Wiosną głównymi roślinami żywicielskimi pszczół były: borówka czarna, konwalia majowa, kokoryczka wonna, ciemiężyk białokwiatowy i jastrzębiec baldaszkowy. Ostatni gatunek, łącznie z jstrzębcem Lachenala Hieracium lachenalii, należy również do roślin żywicielskich letniego pokolenia pszczół. Od połowy lipca do około połowy sierpnia znaczny udział w runie ma pszeniec gajowy, dużymi płatami pokrywający fragmenty lasu, którego kwiaty najliczniej oblatywały trzmiele. Druga dekada sierpnia to czas zakwitu rozchodnika wielkiego, licznie występującego zwłaszcza na południowych krańcach rezerwatu, stanowiącego ważną roślinę żywicielską zwłaszcza trzmieli (ryc. 3). Dyskusja Fauna pszczół rezerwatu,,dziki Ostrów niedaleko Bydgoszczy w Kotlinie Toruńskiej nie była dotychczas badana. Nie można zatem 57

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 Ryc. 2. Struktura dominacyjna Apiformes w rezerwacie,,dziki Ostrów w latach 2009 oraz 2011 2012 Fig. 2. The dominance structure of the bee popula ons in the Dziki Ostrów reserve in 2009 and 2011 2012 powiedzieć o ewentualnych zmianach fauny, chociaż wydaje się, że dąbrowa jest w stosunkowo dobrym stanie, i jako wyspa leśna stanowi enklawę pszczół związanych z obszarami leśnymi czy parkowymi, jak B. lucorum, gniazdującymi małymi koloniami w ziemi na skrajach pól i w widnych lasach. Charakter wyspowy i lokalizacja oraz otoczenie rezerwatu,,dziki Ostrów nawiązują do wcześniej zbadanych dwu innych projektowanych rezerwatów, położonych w niewielkim oddaleniu od Szubina w okolicy Bydgoszczy:,,Folusz (Banaszak i in. 2004) i,,ostrów Małe Rudy (Banaszak i in. 2014). Te trzy zbadane wyspy środowiskowe łączy otoczenie podmokłych łąk w dolinie Noteci; różnią się jednak powierzchnią, a także liczbą gatunków i ich składem oraz odmienną strukturą dominacji. W liczącym niemal 75 ha powierzchni,,dzikim Ostrowie odnaleziono 58 gatunków, podczas gdy w 3-hektarowym,,Foluszu 89, a w 6-hektarowym,,Ostrowie Małe Rudy aż 108 gatunków Apiformes. Wydaje się, że w tym przypadku powierzchnia wyspy zdaje się nie mieć znaczącego wpływu na ogólną liczbę gatunków, chociaż zależność taką wykazywano przy zdecydowanie mniejszych powierzchniach wysp w krajobrazie rolniczym pod Poznaniem, liczących od 0,1 do 0,8 ha (Banaszak 1998). Ryc. 3. Dynamika pojawu i liczebności gatunków pszczołowatych dla trzech lat badań (2009, 2011 i 2012) na tle czasu kwitnienia głównych roślin pokarmowych: 1 liczba osobników, 2 liczba gatunków pszczołowatych, 3 początek i koniec kwitnienia roślin pokarmowych, 4 czas kwitnienia roślin pokarmowych: a borówka czarna, b konwalia majowa, c kokoryczka wonna, d ciemiężyk białokwiatowy, e jastrzębiec baldaszkowy, f pszeniec gajowy, g rozchodnik wielki Fig. 3. Changes in the number of individuals and the number of Apiformes species observed in the vegeta- on season against the flowering me of the main host plants: 1 number of individuals, 2 number of species of Apiformes, 3 the beginning and end of the host plants flowering me, 4 flowering me of the host plants: a Vaccinium myr llus, b Convallaria majalis, c Polygonum odoratum, d Vincetoxicum hirundinaria, e Hieracium umbellatum, f Melampyrum nemorosum, g Sedum maximum Wpływ na liczbę gatunków, skład i strukturę dominacji pszczół obu porównywanych wysp środowiskowych Kotliny Toruńskiej miał ich piaszczysty (wydmy śródlądowe) i murawowy charakter. Projektowane rezerwaty Folusz i,,ostrów Małe Rudy wykazują dość duże po- 58

J. Banaszak i L. Twerd Pszczoły rezerwatu Dziki Ostrów dobieństwo faunistyczne. Na tych stanowiskach masowo wręcz występowały Andrena vaga i Colletes cunicularius oraz ich pasożyty gniazdowe Nomada lathburiana i Sphecodes albilabris, przy licznym udziale związanego z piaskami gatunku Dasypoda hirtipes. Natomiast,,Dziki Ostrów zdecydowanie zachowuje leśny charakter przez swoje stosunkowo mniejsze zróżnicowanie gatunkowe pszczół w porównaniu z murawami i odmienny udział gatunków dominujących leśnych, jak B. lucorum. Ponadto interesujący i godny komentarza wydaje się udział E. albipes w grupie dominantów, który z reguły spotykany jest o wiele rzadziej (w Polsce około dziesięciokrotnie rzadziej) (Pesenko i in. 2002) niż spokrewniony z nim blisko E. calceatus. Na tak znaczny udział w badanej dąbrowie wpłynął niewątpliwie dostrzeżony liczny pojaw samców (30 wobec 15 ). Ten prymitywnie eusocjalny gatunek, chociaż kojarzony bardziej ze środowiskami otwartymi, znalazł sprzyjające warunki w rezerwacie Dziki Ostrów na granicy pola i widnego lasu. Komentarza wymaga też w miarę jednolity udział liczby gatunków i ich liczebności względnej przez cały niemal sezon wegetacyjny, znajdujących w miarę bogatą roślinność żywicielską, zarówno wiosną jak i latem. Tymczasem w lasach liściastych o charakterze grądowym bujna flora wiosenna dna lasu (trzecia dekada kwietnia/ pierwsza dekada maja) warunkuje liczny udział Apiformes, jakże ubogich w okresie letnim (Banaszak 1983). Podziękowania Autorzy pracy składają podziękowania za pomoc techniczną w przygotowaniu materiałów do napisania niniejszego artykułu: pani mgr Oldze Sądej i mgr. Piotrowi Szeferowi. PIŚMIENNICTWO Aizen M.A., Harder L.D. 2009. The global stock of domesticated honey bees is growing slower than agricultural demand for pollination. Current Biology 19: 915 918. Banaszak J. 1977. Pszczoły (Hymenoptera: Apoidea) rezerwatu Dębina pod Wągrowcem. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria C Zoologia 30: 155 158 Banaszak J. 1980a. Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragmenta Faunistica 25 (19): 335 360. Banaszak J. 1980b. Studies on methods of censusing the numbers of bees (Hymenoptera, Apoidea). Polish Ecological Studies 6 (2): 355 366. Banaszak J. 1983. Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Polish Ecological Studies 9 (4): 421 505. Banaszak J. 1991. Pszczoły (Apoidea) grądów i dąbrów świetlistych Niziny Mazowieckiej. Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia Przyrodnicze 8: 23 36. Banaszak J. (red.). 1998. Ekologia wysp leśnych. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz. Banaszak J., Cierzniak T. 1994. Estimate of density and diversity of Apoidea (Hymenoptera) in steppe reserve Zbocza Płutowskie on the lover Vistula river. Polskie Pismo Entomologiczne 63: 319 337. Banaszak J., Cierzniak T., Kriger R., Wendzonka J. 2006. Bees of xerothermic swards in the lower Vistula valley: diversity and zoogeographic analyses (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes). Polskie Pismo Entomologiczne 75: 105 154. Banaszak J., Ratyńska H., Banaszak W.A. 2004. Proponowany rezerwat Folusz pod Szubinem jako ostoja termofilnej szaty roślinnej i fauny żądłówek (Hymenoptera: Aculeata: Apoidea, Scolioidea). Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria C Zoologia 50: 101 132. Banaszak J., Ratyńska H., Szefer P. 2014. Diversity of bees and associated plant cover. The care of,,ostrów Małe Rudy habitat island in the Noteć river valley near Bydgoszcz (Hymenoptera, Apoidea, Apiformes). Badania Fizjograficzne, Seria C Zoologia 54: 29 56. Celary W. 1995. Nomadinii (Hymenoptera, Apoidea, Anthophoridae) of Poland. Monografie fauny Polski, Tom 20, Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków. Kearns C.A., Inouye D.W., Waser N.M. 1998. Endangered mutualisms: The conservation of 59

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 plant-pollinator interactions. Annual Review of Ecology and Systematics 29: 83 112. Lewandowska A., Mazur M., Wachowiak E., Marcysiak K., Boratyński A. 2010. Szata roślinna rezerwatu,,dziki Ostrów koło Brzozy. W: Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Planta in vivo, in vitro et in silico. Streszczenia referatów i plakatów. LV Zjazd PTB, 6 12 września, Warszawa. Pawlikowski T. 1985. Zgrupowania dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na kserotermicznych siedliskach wydmowych Kotliny Toruńskiej. Studia Societatis Scientiarum Torunensis. Sectio E, 10 (4): 1 82. Pawlikowski T., Celary W. 2003. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXIV. Błonkówki Hymenoptera. Zeszyt 68a. Pszczołowate Apidae. Wstęp i podrodzina lepiarkowate Colletinae. Toruń. Pesenko Yu. A., Banaszak J., Cierzniak T. 2002. Keys to Insects of Poland, Vol. 24, Hymenoptera. No. 68b, Bees Apidae. Subfamily Halictinae (Series of Keys, Nr. 164). Entomological Society of Poland, Toruń. Plan 1992. Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego rezerwatu przyrody,,dziki Ostrów 1992. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział w Toruniu. Szymańska B., Szymański S. 1959. Dziki Ostrów koło Brzozy. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Nr 19. Biologia zeszyt II. PWN, Poznań. Urbański J. 1930. Dziki Ostrów koło Brzozy pod Bydgoszczą. Wydawnictwo Okręgowego Komitetu Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze, Poznań. Wodziczko A., Krawiec F., Urbański J. 1938. Dziki Ostrów koło Brzozy (Pomniki i zabytki przyrody Wielkopolski Wydawnictwo Okr. Komit. Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze), Poznań. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 71 (1): 53 60, 2015 Banaszak J., Twerd L. Bees of the Dziki Ostrów nature reserve near Bydgoszcz The paper presents the results of a three-year study (2009, 2011 2012) in a thinned oak wood in the forest reserve Dziki Ostrów near Bydgoszcz in the Toruńska Basin. The reserve is a forest island among peaty meadows in the Noteć River Valley. A total of 58 species of Apiformes (57 species of wild bees and Apis mellifera) were identified. The most abundant species are Bombus lucorum, Evylaeus albipes and Nomada moeschleri, which collectively account for 38.5% of the total abundance. Andrena haemorrhoa, Evylaeus calceatus and Hylaeus communis are subdominants. With regard to phenology, the assemblage inhabiting the thinned oak wood is characterised by a fairly uniform distribution of the number of species and their abundance throughout the growing season (April August), with a slight decrease in late June and early July. This uniformity is associated with the continuous blooming throughout the growing season of a relatively large number of host plants, such as Vaccinium myrtillus, Convallaria majalis, Polygonatum odoratum, Vincetoxicum hirundinaria, Hieracium umbellatum, Melampyrum nemorosum and Sedum maximum. 60