WOLONTARIAT 50+ W KONTEKŚCIE OPIEKI PALIATYWNO-HOSPICYJNEJ, PRACY SOCJALNEJ I TOWARZYSZENIA W ŻAŁOBIE.

WOLONTARIAT 50+ W KONTEKŚCIE OPIEKI PALIATYWNO-HOSPICYJNEJ, PRACY SOCJALNEJ I TOWARZYSZENIA W ŻAŁOBIE. ks. dr Piotr Krakowiak SAC Z doświadczeń ośrodków paliatywno-hospicyjnych w Polsce, a także z wiadomości o ruchu hospicyjnym na świecie wiadomo, że można liczyć na wolontaryjną pomoc osób dorosłych i starszych. Symbolicznie nazwaliśmy tę grupę mianem 50+, choć dotyczy ona osób aktywnych zawodowo oraz dorosłych i starszych. Sposobem dotarcia do osób pracujących jest wolontariat pracowniczy, a także rozwijające się społeczne zaangażowanie biznesu. Temu tematowi jest poświęcona część podręcznika koordynatora wolontariatu hospicyjnego, wydanego przez Fundację Hospicyjną (por. Krakowiak, w: Krakowiak, Modlinska, Binnebesel, 2008, 33-46). Poniższe rozważania, opierające się na wiadomościach z tego podręcznika i doświadczeniach z ośrodków paliatywno-hospicyjnych pomogą wskazać rolę osób dorosłych i starszych w wolontariacie hospicyjnym. Wskazane zostaną przestrzenie szczególnego zaangażowania osób dorosłych w kontekście różnych aspektów opieki paliatywno-hospicyjnej, pomocy socjalnej dla chorych i ich rodzin, a także zaangażowanie w pomoc osobom po stracie. Wolontariat hospicyjny osób dorosłych i starszych Wyniki badania TNS OBOP przeprowadzonego w 2007 roku wśród seniorów wskazują, że: Polacy w wieku 60 80 lat najchętniej spędzają wolny czas, oglądając telewizję (60%). Na pytanie: Gdyby ktoś zwrócił się do pana(i) z propozycjami zrobienia czegoś dla innych lub dla siebie, to biorąc pod uwagę swoją sytuację osobistą, zdrowotną rodzinną, czy podjął(ęła)by się pan(i) tego? Prawie 75% badanych podjęłoby się pomocy innym ludziom (dzieciom, chorym, niepełnosprawnym), a ponad połowa (56%) jest gotowa udzielać porad z zakresu swojego wykształcenia i umiejętności zawodowych lub innych. Wśród respondentów 53% chciałoby włączyć się w pracę organizacji działającej w środowisku osób starszych (CBOS, 2007). Powyższe dane wskazują, że osoby dorosłe i seniorzy chętniej niż mogłoby się wydawać włączają się do wolontariatu hospicyjnego. Potwierdzają to raporty od koordynatorów wolontariatu hospicyjnego z całej Polski, wymieniające wolontariuszy dorosłych i starszych, jako rosnącą i najbardziej lojalną grupę wolontariuszy hospicyjnych (Tuchacz, 2009). Informacje prasowe, zasoby internetowe czy reklama kierowana do osób starszych pokazują, jak wielu współczesnych emerytów aktywnie spędza czas. Choć daleko nam w tym względzie do Europy Zachodniej, to w Polsce zachodzą wyraźne zmiany w postawach osób w wieku emerytalnym. Włączenie grupy 50+ do ogólnopolskiego programu rozwoju wolontariatu hospicyjnego Lubię pomagać jest dostrzeżeniem potencjału tej cennej grupy wolontariuszy w ruchu hospicyjnym. Nieprzypadkowo, jako partnerzy tego projektu zostały wybrane Uniwersytety trzeciego wieku (UTW), a także kluby seniora i grupy parafialne działające na terenie całego kraju. Uniwersytety trzeciego wieku (UTW) Według portalu organizacji pozarządowych działa w Polsce ponad 100 UTW, a z zajęć na nich korzysta 25 tysięcy słuchaczy. Ich liczba rośnie, a na wielu uniwersytetach brakuje miejsc. Ponieważ najczęściej ich słuchaczami są osoby ze średnim i wyższym wykształceniem: medycznym, prawnym, pedagogicznym, itp., wielu z nich chce się podzielić swoim doświadczeniem i wiedzą. Przy uniwersytetach trzeciego wieku powstają koła wolontariatu, są organizowane dodatkowe szkolenia, przygotowujące uczestników do udzielania pomocy. Powstają także grupy wolontariuszy seniorów, działające na rzecz chorych, bezdomnych, współpracujące z młodszymi kolegami z wolontariatu młodzieży (Kwiecień, 2007). Podejmując działania wolontariatu hospicyjnego, warto skontaktować się z regionalnym uniwersytetem trzeciego wieku i zaprosić wolontariuszy w wieku 50+ do współpracy. Uniwersytety trzeciego wieku istnieją zarówno w dużych miastach, przy wyższych uczelniach, jak i w mniejszych miejscowościach w domach kultury czy bibliotekach. Jeśli w pobliżu nie ma takiego uniwersytetu, można, jako wolontariat hospicyjny je założyć, pozyskując w ten sposób wolontariuszy seniorów i aktywizując środowisko lokalne. Jedną z możliwości jest włączenie kursu wolontariatu hospicyjnego do programu zajęć uniwersytetu, jako jeden z praktycznych kierunków, dający osobom starszym możliwość zdobycia praktycznej wiedzy związanej z pomocą ludziom chorym. Zajęcia teoretyczne i praktyczne umiejętności przy łóżku chorego są cenioną wiedzą

przydatną w wolontariacie hospicyjnym, ale także w pomocy obłożnie chorym w sąsiedztwie i w rodzinie (Krakowiak, Modlinska 2008). Kluby seniora i grupy parafialne Według portalu Aktywne Społeczności, w Polsce działa około tysiąca klubów seniora i wciąż powstają nowe. Potwierdzają to rozwijające się w sieci portale, adresowane do tych właśnie odbiorców. Są nimi: www.senior.pl czy www.kobieta50plus.pl. Nie tylko osoby młode, ale także te po pięćdziesiątce, sześćdziesiątce czy siedemdziesiątce z po- wodzeniem mogą realizować się jako wolontariusze - pomagać innym i zarazem rozwijać się, zdobywać nowe umiejętności, zawierać nowe znajomości. Portal Kobieta50plus.pl w zakładce wolontariat przedstawia możliwości działania i zachęca do wolontariatu, podając między innymi przykłady kobiet, które propagują ten rodzaj aktywności w swoich środowiskach (wolontariat.org.pl). Podobnie jest przy prawie 30 tysiącach katolickich parafii, z których większość gromadzi w różnych formach organizacyjnych osoby dorosłe i starsze, chętne do spędzenia czasu w aktywny sposób poza swoim domem. W analogiczny sposób gromadzą się również wierni innych kościołów i związków wyznaniowych działających w Polsce. Parafialne koła i grupy modlitewne są organizacjami skupiającymi ludzi starszych, o dużej motywacji religijnej. Ich obecność i ważne zadania w Kościele zostały zauważone przez Jana Pawła II (Watykan 1999) i wiążą się one z licznymi inicjatywami podejmowanymi we współpracy z ONZ i innymi organizacjami międzynarodowymi (Jan Paweł II, Madryt 2002). Wielokrotnie obok modlitw i spotkań osoby te są chętne do podjęcia służby wolontaryjnej. Spotkanie z nimi, poprzedzone rozmową z proboszczem lub odpowiedzialnym duszpasterzem może zaowocować pozyskaniem wolontariuszy w wieku 50+. Najlepszym sposobem spotkania z tego typu grupami jest zaproponowanie odpowiedzialnej osobie (księdzu, osobie zakonnej, świeckiemu liderowi) wykładu dotyczącego opieki paliatywno-hospicyjnej lub wolontariatu hospicyjnego. Taki wykład, wprowadzony do programu zajęć danej grupy modlitewnej czy parafialnej, jest dobrą sposobnością do przedstawienia ośrodka i zaproszenia do wolontariatu hospicyjnego. Szkolenie dostosowane do rytmu i możliwości czasowych seniorów albo przeprowadzone w części na terenie parafii może być dodatkowym atutem dla osób starszych, niechętnie wybierających się w nowe miejsca i potrzebujących czasu, by się oswoić z nowymi wyzwaniami. Zarówno kluby seniora, jak i parafie mogą być źródłem cennych kontaktów z osobami w dojrzałym i podeszłym wieku (Krakowiak, 2008). Wolontariat medyczny i organizacyjny osób dorosłych i starszych Hospicja otaczają opieką rodziny chorych, ale ich zadaniem jest także towarzyszenie im w żałobie po śmierci pacjenta. Szczególną grupą w ośrodkach paliatywno-hospicyjnych są bliscy osób zmarłych, przychodzący, by w wolontariacie spłacić dług wdzięczności za opiekę. To kandydaci do wolontariatu niemedycznego, ale także do bezpośredniej pracy z chorymi. Szanując ich pragnienia, dobrze przyjętym zwyczajem i tradycją hospicyjną jest, by przed wysłaniem ich do chorych sprawdzić ich motywację i pozwolić im działać w wolontariacie medycznym dopiero po zakończeniu pracy nad własną żałobą. Ważna w takim wypadku jest opinia psychologa, który zamiast bezpośredniej pomocy może zachęcić najpierw do wolontariatu niemedycznego. Jeżeli chęć pomagania po stracie jest ukrytą potrzebą pomocy sobie, należy zaproponować udział w grupie wsparcia w żałobie lub indywidualną pomoc psychologiczną (UTW, Bydgoszcz 2006). Z doświadczeń ośrodków paliatywno-hospicyjnych w Wielkiej Brytanii wynika, że wdowy i wdowcy stanowią dużą grupę wolontariuszy. Kobiety realizują się głównie w wolontariacie medycznym, a także w pracy administracyjnej i charytatywnej. Mężczyźni natomiast najchętniej odnajdują się w wolontariacie służb technicznych w roli kierowców ofiarując swój czas i samochody do wizyt domowych, na które wożą pielęgniarki i wolontariuszy. Są także chętni do pomocy w ogrodzie i do innych prac pomocniczych (Clark 2005). Przykład wolontariatu osób starszych z krajów anglosaskich może być inspiracją dla wszystkich, którzy poszukują oddanych wolontariuszy z tej grupy. Wszystkie przedstawione powyżej dane dowodzą, że warto poszukiwać wolontariuszy wśród osób starszych. Chcą być potrzebne, a dzięki swojej wiedzy, doświadczeniu życiowemu wnoszą wartościowy wkład do pracy zespołu, czerpiąc jednocześnie z entuzjazmu młodych wolontariuszy. Przede wszystkim jednak, jak w przypadku każdej aktywności, seniorzy dzięki pracy wolontariackiej w hospicjum czują się potrzebni. Wolontariat socjalnego towarzyszenia rodzinom po stracie i pomoc w żałobie Jednym z podstawowych zadań zespołu hospicyjnego oprócz opieki nad ciężko chorymi jest również wsparcie rodziny pacjenta, zarówno za jego życia, jaki i po śmierci. Wiele hospicjów współpracuje z pracownikami

socjalnymi, którzy tego typu porad udzielają. Żałobnicy mogą nie pamiętać o regularnym spożywaniu posiłków, zakupach, płaceniu rachunków. W początkowym okresie wolontariat wsparcia w żałobie może być przydatny. Dla części osób odejście członka rodziny powoduje znaczące pogorszenie sytuacji materialnej. Wsparcie finansowe lub rzeczowa pomoc stają się wówczas priorytetem. Wreszcie, na każdym etapie przeżywanej żałoby bardzo ważne jest wsparcie emocjonalne i duchowe. Należy podkreślić, że troska o osoby w żałobie może być zadaniem powierzanym doświadczonym wolontariuszom, a ich pomoc cennym uzupełnieniem pracy z osobami w żałobie (Krakowiak 2007). Często oprócz problemów emocjonalnych i duchowych przed bliskim zmarłego stają liczne problemy natury socjalno-bytowej. Ośrodki paliatywno-hospicyjne coraz lepiej współpracują z pracownikami socjalnymi i ośrodkami pomocy społecznej, którzy udzielają tego typu porad i konkretnego wsparcia. Cenna bywa jednak również konkretna pomoc, którą mogą przynieść wolontariusze hospicyjni. Przywiezienie paczki z żywnością to nie tylko wsparcie, ale także symbol pamięci i znak nadziei. Warto o tym pamiętać i nie tylko na święta przekazywać taką pomoc rodzinom po stracie, współpracując z systemem pomocy socjalnej. Wizyta przedstawiciela hospicjum może być kolejną okazją do poinformowania o spotkaniach grupy wsparcia w żałobie czy cyklicznych mszach żałobnych. Należy pamiętać, że w niektórych przypadkach rozpacz wywołana śmiercią bliskiego może być tak duża, że nie pamięta się o płaceniu rachunków, porządkowaniu mieszkania czy trosce o swoje zdrowie i życie. W takiej sytuacji nie zawsze pomoże rodzina czy życzliwi sąsiedzi. Wolontariusze hospicyjni z grupy wsparcia w żałobie mogą być przydatni, ofiarując jednorazową pomoc, a w razie potrzeby i możliwości personalnych dłużej trwającą pomoc w wyręczeniu w codziennych obowiązkach. Obok zaufanego i sprawdzonego wolontariusza lidera takiej grupy pomocy mogą udzielać również młodzi ludzie, uczniowie gimnazjum czy liceum, przychodzący do wolontariatu w ramach szkolnego obowiązku prac charytatywnych. Na każdym etapie przeżywanej żałoby potrzebne jest wsparcie emocjonalne i duchowe (por. Stachowska B. w: Krakowiak, Modlinska, Binnebesel, 2008). Ośrodki paliatywno-hospicyjne najczęściej towarzyszą w żałobie, organizując cykliczne msze żałobne, po których odbywają się spotkania grup wsparcia w żałobie. Wiele ośrodków proponuje także indywidualną pomoc psychologiczną. Powszechne w wielu hospicjach są wyjazdy integracyjne dla całych rodzin po stracie, kolonie i wycieczki dla osieroconych dzieci. Regularnie hospicja zapraszają żałobników na msze żałobne, a po nich na spotkania przy kawie i herbacie. Inicjatywą podejmowaną przez coraz większą liczbę ośrodków paliatywno-hospicyjnych jest udział w ogólnopolskim projekcie Fundacji Hospicyjnej Fundusz Dzieci Osieroconych. Składają się na nią całoroczne działania mające na celu wyszukanie i skuteczną pomoc dzieciom i młodzieży po stracie. Zaangażowanie wolontariuszy dorosłych i starszych, stających się dla osieroconych dzieci ciociami i wujkami poprzez pomoc w organizacji spotkań i wyjazdów integracyjnych jest cenną i bardzo ważną pomocą w tym projekcie. Do tego rodzaju działań można zaangażować wolontariuszy. Zadania, których ogólnym celem jest wsparcie osieroconych, są tak różnorodne, iż można do nich włączyć wolontariuszy o bardzo różnych kompetencjach i doświadczeniu (Krakowiak, Modlinska 2008). Wolontariusze akcyjni najlepiej sprawdzą się przy organizacji mszy żałobnych, spotkań integracyjnych dla rodzin, wyjazdów i wycieczek dla dzieci oraz grup wsparcia. Szczególnie msze żałobne wymagają dużego nakładu pracy organizacyjnej związanej między innymi z wysłaniem zaproszeń do rodzin, znalezieniem sponsora zapewniającego poczęstunek, czy też z przygotowaniem takiego poczęstunku. Wolontariuszy medycznych można zaangażować do pracy bliżej człowieka. Mogą być współprowadzącymi grupy wsparcia lub spotkania integracyjne dla rodzin, mogą pomagać w czasie wyjazdów lub wycieczek dla dzieci, odwiedzać rodziny w pierwszej fazie żałoby, gdy potrzebna jest pomoc w codziennych czynnościach. Ta praca jest bardziej wymagająca i lepiej proponować ją sprawdzonym już wolontariuszom (Stachowska, 2008). Przygotowanie wolontariuszy do pomocy socjalnej i wsparcia w żałobie Należy dobrze przygotować wolontariusza do współprowadzenia grup wsparcia, gdyż jest to działanie zastrzeżone dla osób odpowiednio przeszkolonych: Grupy wsparcia prowadzą specjaliści, którym kompetencje pozwalają na profesjonalne objęcie opieką członków grupy. Są wśród nich psycholodzy, terapeuci, lekarze, pracownicy socjalni oraz duchowni. Kompetencje pomagających są w tej sytuacji niezbędne. Osoba prowadząca grupę powinna znać problem żałoby od strony teoretycznej oraz posiadać wiedzę na temat terapii grupowej. W przypadku grup wsparcia dla osób w żałobie szczególnie ważne jest, aby prowadzący miał świadomość swoich uczuć związanych ze śmiercią oraz wgląd w osobiste procesy żałoby i straty. Prowadzący musi umiejętnie kierować wewnętrzną pracą każdej osoby pogrążonej w żałobie, jak i całej grupy. W sytuacjach wymagających interwencji powinna być możliwość dodatkowych spotkań indywidualnych. Prowadzący grupę powinien mieć także możliwość współpracy

z innymi terapeutami pracującymi z osobami w żałobie. Superwizja i omawianie dynamiki pracy grupy pozwalają terapeucie skuteczniej pracować i osiągać zamierzone cele ( Kriese 2004, 25.). Najczęściej grupy wsparcia są prowadzone przez dwie osoby i przygotowany wolontariusz może być osobą współprowadzącą. Szczególnie pomocni mogą być studenci ostatnich lat psychologii, pedagogiki czy teologii, którzy pragną zdobyć praktyczne doświadczenie. Nie należy się więc obawiać rekrutacji na najbliższym uniwersytecie czy prywatnych szkołach wyższych o profilach humanistycznych, gdyż doświadczenie, jakie mogą zdobyć przyszli psychologowie, pedagodzy, pracownicy socjalni czy teolodzy, jest nieocenione (Stachowska, 2008). W przypadku wolontariatu wsparcia w żałobie warto wyznaczyć osobę, która obok koordynatora wolontariatu będzie sprawowała nad tym zespołem profesjonalną opiekę. Naturalnymi członkami zespołu hospicyjnego do sprawowania tej funkcji są psycholog lub kapelan, a najlepiej obie te osoby jednocześnie. Oprócz szkoleń dla wolontariuszy należy przeprowadzić szkolenie dotyczące straty, osierocenia i żałoby, podkreślając wagę tej pomocy w filozofii hospicyjnej (Krakowiak 2007). Wysiłki włożone w edukowanie wolontariuszy w dziedzinie wspierania osieroconych na pewno zwrócą się dwojako. Po pierwsze możliwe stanie się zapewnienie opieki osieroconym, co bywa niewykonalnym zadaniem dla obciążonych zespołów medycznych, będąc jednocześnie obowiązkiem ośrodka paliatywno-hospicyjnego. Po wtóre wolontariusze przychodzący, aby pomóc innemu człowiekowi, będą mogli czerpać satysfakcję płynącą z pomagania ludziom potrzebującym. Ponadto młodzież zdobędzie wiedzę na temat odpowiedzialności związanej z wolontariatem medycznym. Wolontariusze decydujący się na udział w grupach wsparcia, a także pomagający dzieciom w żałobie, powinni przed podjęciem tego zobowiązania zdeklarować się, że będą pomagać danej grupie przez określony czas, do końca trwania przewidzianego w planie etapu. Chodzi tu o odpowiedzialność i niedopuszczenie do przeżywania zwłaszcza przez dzieci kolejnej straty w ich życiu, po zaprzyjaźnieniu się z wolontariuszem (Bohdan 2008). Ważne jest w związku z tym, aby osoby odpowiedzialne za wolontariat wsparcia w żałobie lub współprowadzące grupy były osobami zaufanymi, współpracującymi z ośrodkiem od dłuższego czasu i posiadającymi wobec hospicjum długofalowe plany. Realizując jedno z zadań stawianych przed ośrodkiem paliatywno-hospicyjnym, pomaga się ludziom w potrzebie, zdobywając wśród nich grono wiernych przyjaciół, a często także bardzo ofiarnych i wiernych wolontariuszy. Zakończenie Możliwości samorealizacji w wolontariacie hospicyjnym jest dla seniorów wiele. Mogą brać udział zarówno w działaniach wolontariatu medycznego, czyli w bezpośredniej opiece nad ciężko chorymi, jak i w wielu działaniach wolontariatu niemedycznego. Okazją do włączenia się w działania wolontariatu hospicyjnego są różnego rodzaju akcje na rzecz placówki. Bardzo cenna jest wiedza i doświadczenie osób, które wcześniej pracowały w różnych zawodach, a dysponując wolnym czasem, dzielą się swoimi umiejętnościami. Wolontariuszom w wieku 50+ można powierzyć zadania, których nie mogą czy nie powinni wykonywać samodzielnie młodsi wolontariusze. Osoby starsze są także pomocne przy różnego rodzaju pracach administracyjno-biurowych. Młodzi emeryci mogą pomóc w zdobywaniu darów i funduszy, korzystając ze swoich zawodowych kontaktów oraz szukając nowych. Poza tym jest dużo innych zajęć, których mogą się podjąć seniorzy w ramach wolontariatu niemedycznego na przykład prowadzenie biblioteki dla pacjentów, organizacja hospicyjnej kawiarenki, pomoc w utrzymaniu ogródka, zakupy dla pacjentów hospicjum domowego czy wycieczki dla chorych i ich rodzin. Ważne jest natomiast przy tych wszystkich działaniach, by zajęcia wykonywane przez wolontariuszy seniorów, jak w przypadku wszystkich zresztą wolontariuszy, były z nim uzgodnione i odpowiednio dobrane do ich chęci i możliwości. Współpraca z uniwersytetem trzeciego wieku, klubem seniora, parafią lub innymi organizacjami zrzeszającymi osoby starsze może być dużą pomocą dla koordynatora wolontariatu w skutecznym dotarciu do wolontariuszy w wieku 50+. Kampania Fundacji Hospicyjnej wskazuje tych partnerów zachęcając koordynatorów wolontariatu do współpracy z nimi (Leśniewska 2009). Bibliografia: -CBOS, Czy zmienia się stosunek polaków do starości? Badanie BS/33/2007, Warszawa 2007, 1 2. - Clark D. et al.,, A bit of Heaven for the few? [Kawałek nieba dla wybranych?], Lancaster 2005: 78 82. - Jan Paweł II, List do Ludzi w Podeszłym Wieku, Watykan 1999. - Jan Paweł II, Ludzie starsi w życiu społeczeństwa, List papieski do uczestników II Światowego Zgromadzenia ONZ, Madryt 2002

- Krakowiak P., Modlinska A. (red.)., Podręcznik wolontariusza hospicyjnego, Gdańsk 2008. - Krakowiak P., Nie narzekaj pomóż, Hospicjum to też Życie 2008, 1: 13. - Krakowiak P., Strata, osierocenie, żałoba, Gdańsk 2007. - KrakowiakP., Modlinska A.,, Binnebesel J.(red) Podręcznik koordynatora wolontariatu hospicyjnego, Gdańsk 2008, 33-38. - Kriese M., Smutek, strata, żałoba, Radom 2004. - Kwiecień P., Wiek nie ma znaczenia, Gazeta.ngo.pl 2007, 09. - Leśniewska J. Lubię pomagać odsłona trzecia, Hospicjum to też Życie 21(4), 2009, 16. - Raport z badania postaw wobec Wolontariatu 50+ na: www.wolontariat.org.pl - Tuchacz A., Wolontariat 50+. Idealne połączenie dojrzałości z doświadczeniem, Hospicjum to też Życie 21(4), 2009, 14. - UTW - Jesień życia medycyna, psychologia, edukacja. Materiały z II Ogólnopolskiej Konferencji: Uniwersytety Trzeciego Wieku perspektywy rozwoju, Bydgoszcz 2006