Europejskie Międzykulturowe Miejsce Pracy: POLSKA Dominika Bilicka, Anna Paszkowska-Rogacz, Monika Stawiany-Marchwicka Redaktor: Anna Paszkowska-Rogacz Wrzesień 2006
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
Copyright 2006 Projekt partnerski Europejskie Międzykulturowe Miejsce Pracy. Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i rozpowszechnianie materiału z niniejszej publikacji jest dozwolony wyłącznie na zasadach niekomercyjnych, pod warunkiem podania źródła. Niniejszy dokument nie w pełni wyraża oficjalne stanowisko Komisji Europejskiej lub Rady Europy, ich państw członkowskich czy organizacji współpracujących z tymi instytucjami. Zdjęcie na stronie tytułowej: Łódź, ul. Piotrkowska, Pomnik Twórców Łodzi Przemysłowej - Izrael Poznański, Henryk Grohman i Karol Scheibler
Spis treści SPIS TABEL... I SPIS RYSUNKÓW... II LISTA SKRÓTÓW... III WAŻNE DEFINICJE... IV WSTĘP... 7 CZEŚĆ 1: ANALIZA SYTUACYJNA... 4 1. Zarys ogólny kontekst narodowy... 4 1.1 Kontekst różnorodności kulturowej w Polsce... 5 1.1.1 Rynek pracy przed przemianami politycznymi w Polsce... 5 1.1.2 Rynek pracy dzisiaj... 6 1.1.3 Charakterystyka mniejszości etnicznych i narodowych w Polsce... 10 1.1.4 Liczba obcokrajowców mieszkających w kraju... 16 OGÓŁEM... 17 1.1.5 Repatriacja i konstytucyjne prawo do osiedlenia się w Polsce osób polskiego pochodzenia... 21 1.1.6 Prowadzenie działalności gospodarczej przez cudzoziemców (liczba/rodzaje).29 1.2 Reakcja rządu... 44 1.2.1 Mniejszości etniczne... 44 1.2.2 Warunki i procedury zatrudnienia obcokrajowców... 49 1.3 Reakcja obywateli... 57 1.4. Reakcja śrdoowisk biznesowych... 60 1.5 Reakcja środowisk akademickich... 60 1.5.1 Warunki i procedury przyjmowania obcokrajowców na uczelnie wyższe w Polsce... 60 1.6 Reakcja mediów... 63 1.6.1. Rola Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji... 63 1.6.2 Telewizja publiczna... 65 1.6.3 Radio publiczne... 66 1.6.4 Obcokrajowcy w mediach... 68 2. Sektor prywatny, publiczny i edukacja... 70 2.1 Różnorodność kulturowa w sektorze prywatnym... 70 2.1.1 Charakterystyka sektora prywatnego w Polsce... 70 2.1.2 Przykłady... 73 2.2 Różnorodność kulturowa w sektorze publicznym... 92 2.2.1 Charakterystyka sektora publicznego w Polsce... 92 2.2.2 Przykłady... 99 2.3 Różnorodność kulturowa w edukacji... 104 2.3.1 Charakterystyka sektora edukacji... 104 2.3.2 Przykłady... 107 3 Wnioski... 108
CZĘŚĆ 2: STUDIA PRZYPADKÓW... 111 WSTĘP... 111 1. Studium przypadku: Fundacja Edukacji i Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego FERSO... 112 1.1 Opis instytucji oraz wielokulturowego środowiska pracy... 112 1.2 Metodologia... 116 1.3 Wyzwania pojawiające się w interkulturowym miejscu pracy... 117 1.4. Przykłady rozwiązań, dotyczących pracy z przedstawicielami innych narodowości... 123 1.5. Zalecenia na przyszłość dla wielokulurowych środowisk pracy... 128 2. Studium przypadku: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi... 131 2.1 Ogólna charakterystyka instytucji... 131 2.2 Elementy Struktury Uczelni odpowiedzialne za nawiązywanie relacji międzykulturowych... 135 2.2.1 Dział Współpracy z Zagranicą (DWZ)... 135 2.2.2 Dział Projektów Międzynarodowych... 137 2.3 Studenci obcokrajowcy w WSHE... 140 2.3.1 Informacje podstawowe... 140 2.3.2 Wywiad z mentorem studentów obcokrajowców... 141 2.4 Wyniki wywiadów ze studentami... 141 2.4.1 Profil osobowy studentów obcokrajowców WSHE... 141 2.4.2 Współpraca z odmiennymi narodowościami... 142 2.4.3 Stosunek wobec odmiennych narodowości, dyskryminacja i rasizm... 143 2.4.4 Problemy wynikające z różnic kulturowych... 143 2.5 Wnioski na podstawie wywiadów przeprowadzonych wśród studentów cudzoziemców... 143 2.6 Wnioski na podstawie wywiadów przeprowadzonych wśród studentów polskich... 145 2.7 Wnioski dotyczące wielokulturowej praktyki szkolnej... 145 3. Studium przypadku: Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 2 im. Wojskowej Akademii Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi... 148 3.1 Rys historyczny... 148 3.2 Struktura szpitala... 150 3.2 Informacje dla lekarzy cudzoziemców ubiegających się o prawo wykonywania zawodu w Polsce... 150 3.3 Dane z wywiadu wstępnego... 150 3.4 Dane z kwestionariuszy... 151 3.4.1 Profil osobowy respondentów... 151 3.4.2 Międzynarodowe problemy w miejscu pracy... 152 3.4.3 Stosunek wobec odmiennych narodowości, dyskryminacja i rasizm... 152 3.4.4 Problemy wynikające z różnic kulturowych... 152 3.4.5 Dodatkowe szkolenia/potrzeby edukacyjne... 154 3.4.6 Dobre i złe praktyki... 154 4. Studium przypadku: Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna I Teatralna Im. Leona Schillera w Łodzi... 155 4.1 Opis instytucji oraz wielokulturowego środowiska pracy... 155 4.1.1. Historia Szkoły... 155 4.1.2. Program nauczania... 159 4.1.3. Wyposażenie Szkoły Filmowej... 161 4.1.4. Studia i studenci... 162 4.2 Metodologia... 164 4.3 Przykłady rozwiązań, dotyczących pracy z przedstawicielami innych narodowości... 164 4.4 Wyzwania pojawiające się w interkulturowym miejscu pracy... 165 4.5 Zalecenia na przyszłość dla wielokulurowych środowisk pracy... 167
5 Studium przypadku: Europejskie Centrum Usługowe Philips w Łodzi... 168 5.1 Philips w Polsce... 168 5.2 Profil osobowy badanych... 169 5.3 Współpraca z odmiennymi narodowościami... 169 5.4 Stosunek wobec odmiennych narodowości, dyskryminacja i rasizm... 170 5.5 Problemy wynikające z różnic kulturowych... 171 5.6 Dodatkowe szkolenia, potrzeby edukacyjne... 174 5.7 Dobre i złe przykłady... 174 PODSUMOWANIE... 176 WYKAZ WAŻNYCH INSTYTUCJI... 180 BIBLIOGRAFIA... 188
SPIS TABEL Tabela 1. Liczba obcokrajowców mieszkających w kraju w czasie ostatnich 10 lat M = mężczyźni, K = kobiety (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 16 Tabela 1. 2. Narodowość zatrudnionych w Polsce obcokrajowców w latach 2003-2005) (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 18 Tabela 1. 3.Wydane przyrzeczenia i zezwolenia na pracę w I półroczu 2006 r (dokumentacja statystyczna: www. mswia.gov.pl)... 19 Tabela 1. 4. Zezwolenie na pracę dla cudzoziemców wybranych grup pracowniczych oraz grup zawodów w I półroczu 2006r. (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 20 Tabela 1. 5. Zezwolenie na prace według wielkości przedsiębiorstw w I półroczu 2006 r. (dokumentacja statystyczna: www. mswia.gov.pl)... 21 Tabela 1. 6 Zezwolenie na pracę dla cudzoziemców ze względu na kraj pochodzenia, długość ważności pozwolenia oraz wielkość firmy (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 31 Tabela 1. 7. Inwestorzy w Polsce... 38 Tabela 1. 8 Pozwolenia na pracę przyznane cudzoziemcom w I półroczu 2006 zgodnie z miejscem pochodzenia oraz branżami (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 38 Tabela 1. 9 Pozwolenia na pracę przyznane w I półroczu 2006 cudzoziemcom delegowanym do Polski w celu eksportu usług zgodnie z miejscem pochodzenia, branżami, grupami zawodowym i terminem ważności zezwoleń w obrębie regionów (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 41 Tabela 1. 10. Pozwolenia na pracę przyznane w I półroczu 2006 cudzoziemcom delegowanym do Polski w celu eksportu usług zgodnie z miejscem pochodzenia, branżami, grupami zawodowym i terminem ważności zezwoleń ogółem (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl)... 43 Tabela 2. Bilans zmian struktury użytkowania ziemi rolniczej (w%) - źródło: GUS... 74 Tabela 2.2 Sytuacja ekonomiczna Polski w latach 1950-1989 (przed transformacja systemową) źródło: M. Schaffer "The National Economies of Europe"... 93 i
Spis rysunków Rysunek 1. Polska w Europie... 4 Rysunek 1. 2. Obcokrajowcy posiadający obywatelstwo polskie w 2002 roku (993650 osób)... 17 Rysunek 1. 3. Obcokrajowcy nieposiadający obywatelstwa polskiego w 2002 roku (1124 osoby)... 18 Rysunek 1. 4. Osoby z niepewnym obywatelstwem w 2002 roku (14180 osób)... 18 ii
Lista skrótów PPP Partnerstwo Publiczno Prywatne WAM Wojskowa Akademia Medyczna WSHE Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna EVS Wolontariat Europejski UE Unia Europejska MEN Ministerstwo Edukacji Narodowej PSZ Publiczne Służby Zatrudnienia EURES Europejskie Służby Zatrudnienia iii
Ważne definicje Agencje zatrudnienia prowadzą działalność polegającą na świadczeniu usług w zakresie pośrednictwa pracy, doradztwa personalnego, poradnictwa zawodowego i pracy tymczasowej. Bezrobotny - oznacza to osobę, niezatrudnioną i niewykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej, bądź, jeśli jest osobą niepełnosprawną, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia co najmniej w połowie tego wymiaru czasu pracy, nieuczącą się w szkole, z wyjątkiem szkół dla dorosłych lub szkół wyższych w systemie wieczorowym albo zaocznym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania stałego lub czasowego powiatowym urzędzie pracy oraz poszukującą zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. Cudzoziemiec to osoba nie posiadająca obywatelstwa polskiego. Członek rodziny cudzoziemca będącego lub niebędącego obywatelem UE to małżonek obywatela UE, zstępny obywatela UE lub zstępny jego małżonka, w wieku do 21 lat lub pozostający na utrzymaniu obywatela UE lub jego małżonka, wstępny obywatela UE lub wstępnego jego małżonka, pozostający na utrzymaniu obywatela UE lub jego małżonka. Dokument podróży - dokument uznany przez właściwy organ Rzeczypospolitej Polskiej, uprawniający do przekroczenia granicy, wydany cudzoziemcowi przez organ państwa obcego, organ polski lub organizację międzynarodową albo podmiot upoważniony przez organ państwa obcego lub obcą władzę o charakterze państwowym. Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. iv
Karta pobytu - oznacza to dokument wydany cudzoziemcowi, który uzyskał zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenie na osiedlenie się, status uchodźcy lub zgodę na pobyt tolerowany. Konsul - oznacza to konsula w rozumieniu ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823). Najbliższa rodzina repatrianta - oznacza to małżonka repatrianta i małoletniego pozostającego pod władzą rodzicielską conajmniej jednego z małżonków. Obywatel UE to obywatela państwa członkowskiego Unii Europejskiej, obywatela państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależącego do Unii Europejskiej, obywatela państwa niebędącego stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, który może korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umów zawartych przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi. Obywatelami polskimi są osoby, które posiadają obywatelstwo polskie na podstawie przepisów. Obywatel polski w myśl prawa polskiego nie może być równocześnie uznawany za obywatela innego państwa. Projekt Europejskie Miejsce Pracy zajmuje się zagadnieniami międzykulturowymi, które pojawiają się w pracy. Oparty jest na doświadczeniach 10 krajów europejskich, z krajami stowarzyszonymi włącznie. Poprzez analizy sytuacyjne i studia przypadku zostanie zbadane miejsce pracy w różnych sektorach w każdym kraju partnerskim, zostaną stworzone analizy porównawcze oraz wyciągnięte wnioski na przyszłość. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędącą osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Prawo nie określa wysokości minimalnego kapitału. Repatriantem jest osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy wjazdowej w celu repatriacji z zamiarem osiedlenia się na stałe. v
Wielokulturowość czyli współistnienie odmiennych wartości i tradycji określonych w ramach jednego organizmu państwowego. Wiza - zezwolenie wydane cudzoziemcowi przez organ polski lub organ, którego właściwość w tej sprawie wynika z postanowień umów międzynarodowych obowiązujących Rzeczpospolitą Polską, uprawniające go do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie, w celu i na warunkach w nim określonych. Wykonywanie pracy przez cudzoziemca - oznacza to zatrudnienie, wykonywanie innej pracy zarobkowej lub pełnienie funkcji w zarządach osób prawnych prowadzących działalność gospodarczą. vi
Wstęp Firmy europejskie są w ostatnich latach obiektem wielkich przemian, ponieważ w czasie ostatniego dziesięcioletnia doszło w Europie do transformacji politycznych i ekonomicznych, których skutkiem jest wzrost kulturowej różnorodności wśród jej mieszkańców. Powiększeniu granic Unii Europejskiej towarzyszyły zmiany polityki zatrudnieniowej związane z naczelną zasadą swobodnego przepływu pracowników, czego dalszym efektem był rozwój mobilności zawodowej pracowników. Polacy zdają sobie sprawę z szans i zagrożeń wynikających z tego stanu rzeczy. Z jednej strony przewidywane jest przesunięcie się do Polski inwestycji zagranicznych z krajów obecnej UE, z drugiej zaś, prognozy wskazują na zjawisko zwiększania się liczby imigrantów do Polski. Przyjmując odpowiedzialną rolę, związaną z osobowotowarową kontrolą graniczną, Polska jest otwarta na przybyszy z całego świata. Analitycy rynku przewidują utrzymanie się tego trendu w najbliższych latach, a zatem miejsca pracy staną nieuchronnie swoistym laboratorium współistnienia różnych kultur. Społeczeństwo wielokulturowe, to zbiór ludzi różnych ras i religii. To mieszanka ludzi urodzonych i wychowanych w odmiennych systemach wartości, różniących się w poglądzie na podstawowe sprawy, niemogących zgodzić się nawet na to, czym jest piękno, dobro i sprawiedliwość. Różnorodność kulturowa szybko stała się zjawiskiem normalnym w wielu obszarach Europy. Codzienne sytuacje w miejscu pracy, w służbach publicznych, w szkołach i uczelniach coraz częściej doprowadzają do nawiązywania kontaktów pomiędzy przedstawicielami obcych kultur nawet, jeśli uczestnicy tych interakcji nie wykazują ze swojej strony szczególnej inicjatywy. W tej nowej sytuacji pracownicy różnych szczebli oraz klienci firm mogą spotkać się z nowymi, trudnymi wyzwaniami, które wymagają od nich niestandardowych form zachowań, do których nie byli wcześniej przygotowani i szkoleni. Relacje pomiędzy przedstawicielami odmiennych kultur wymagają często od pracowników nowych umiejętności, wykraczających poza te, które okazywały się wystarczające w środowisku jednolitym kulturowo. Również same organizacje deklarują konieczność vii
dokonania rewizji swojej polityki i procedur tak, by z jednej strony odpowiadały one na zapotrzebowanie pracowników a z drugiej przynosiły korzyści samym organizacjom. W wielokulturowych organizacjach nieuchronnie, bowiem pojawiają się kwestie związane z równością, rasizmem, identyfikacją kulturową i konfliktem wartości. Jednym ze sposobów radzenia sobie przez firmy z tą sytuacją może być stworzenie spójnego programu rozwoju wśród pracowników kompetencji międzylkulturowych. Pojawiają się, zatem następujące pytania: Jak skutecznie dotychczas odpowiadały firmy na wyzwania nowej wielkulturowej rzeczywistości?, Czy te same trudności i możliwości pojawiały się w różnych sektorach gospodarki?, Jakich pułapek udało się niektórym firmom uniknąć i jakie dobre wzory można upowszechnić w państwach EU?, Jakiego rodzaju potrzeby szkoleniowe dotychczas rozpoznano, Do jakiego kręgu odbiorców można adresować ewentualne szkolenia w zakresie podnoszenia kompetencji międzykulturowych?. Te kluczowe kwestie stanowią podstawę projektu Międzykulturowe Miejsce Pracy (EIW, 2004-2007) realizowanego w ramach międzynarodowego programu Leonardo da Vinci. Koncepcja projektu powstała na Uniwersytecie DCU w Irlandii, a do wykonania włączyło się dziesięć instytucji partnerskich. Podstawowym zadaniem projektu jest zbadanie problemu wielokulturowości w międzynarodowych miejscach pracy w krajach partnerskich. Efektem tej analizy będzie identyfikacja potrzeb szkoleniowych a następnie opracowanie materiałów edukacyjnych z uwzględnieniem wspólnych europejskich standardów. Projekt oparty jest na doświadczeniach dziesięciu krajów europejskich, z krajami stowarzyszonymi włącznie, w których obecne jest już zjawisko integracji obcokrajowców w ich nowym miejscu pracy. Niniejsza publikacja składa się z dwóch części: (1) Analiza sytuacyjna i (2) Studia Przypadków. Analiza sytuacyjna dotyczy bieżących zagadnień związanych w międzykulturowością w miejscach pracy w Polsce, z uwzględnieniem takich kwestii jak status imigrantów oraz mniejszości etnicznych i narodowych oraz reakcje na obecność przybyszów widoczne w działaniach rządu, obywateli i mediów. Studia przypadków są poświecone ocenie sytuacji w konkretnych instytucjach z sektora publicznego i prywatnego. Zagadnienia międzykulturowe, które się pojawiają się w 2
miejscu pracy w Polsce zostały przeanalizowane w oparciu o przegląd literatury przedmiotu, wywiady oraz grupy fokusowe. Podstawowym celem raportu jest przytoczenie przykładów Dobrych praktyk oraz sformułowanie zaleceń, którymi mogliby się kierować politycy i praktycy w tworzeniu zasad współistnienia różnych kultur. Raport dostarcza również informacji przydatnych pracownikom, którzy zamierzają podjąć pracę w Polsce. Praca ta nie wyczerpuje wszystkich zagadnień wielokulturowości w miejscu pracy, a autorzy z konieczności dokonali ich wyboru. Partnerzy projektu EIW będą wdzięczni za wszelkie informacje zwrotne, których udzielą czytelnicy i ewentualni użytkownicy raportu. Osoby chętne do dyskusji i podzielenia się swoimi refleksjami zapraszamy również na stronę internetową projektu Międzynarodowe Miejsce Pracy (www.eiworkplace.net). 3
Cześć 1: Analiza sytuacyjna 1. Zarys ogólny kontekst narodowy Polska ze swoją ponad tysiącletnią historią, trzydziestoma ośmioma milionami mieszkańców, powierzchnią większą niż powierzchnia Wielkiej Brytanii i tylko nieco mniejszą niż powierzchnia Niemiec, odgrywa znaczącą rolę w politycznym, kulturalnym i ekonomicznym życiu Europy. Terytorium Polski rozciąga się na 312 685 kilometrów kwadratowych. Położona jest między południowym brzegiem Morza Bałtyckiego a Karpatami i Sudetami. Na wschodzie granicą kraju jest Bug, a na zachodzie Odra i Nysa Łużycka. Całkowita długość granic Polski to 3504 kilometrów. Granice z Białorusią (418 km), należącym do Rosji Kalingradem (210 km) i Ukrainą (535 km) stanowią zewnętrzną granicę Unii Europejskiej, której długość całkowita na terytorium Polski sięga 1163 kilometrów. Polskie granice ze Słowacją (541 km), Republiką Czech (790 km), Niemcami (467 km) i Litwą (104 km) stanowią wewnętrzne granice Unii Europejskiej o łącznej długości 1902 kilometrów (Rysunek 1.1). Rysunek 1. Polska w Europie 4
1.1 Kontekst różnorodności kulturowej w Polsce 1.1.1 Rynek pracy przed przemianami politycznymi w Polsce W 1988 roku przywódcy PZPR rozpoczęli negocjacje z przedstawicielami ówczesnej nieoficjalnej opozycji. W pierwszych miesiącach 1989 roku, w wyniku obrad Okrągłego Stołu podpisano porozumienie, na mocy którego zarządzono częściowo wolne wybory do parlamentu (35% miejsc w sejmie miała zająć opozycja) i całkowicie wolne wybory do senatu. Wybory odbyły się 4 czerwca 1989 roku i przyniosły Solidarności zwycięstwo przytłaczającą liczbą głosów. Było jasne, że Partia Komunistyczna nie będzie w stanie kontynuować rządów w obliczu tak masowego oporu ze strony ludzi. Choć parlament nazwany niekomunistycznym powrócił i wybrał generała Jaruzelskiego na prezydenta Rzeczypospolitej, urząd premiera został powierzony kandydatowi Solidarności Tadeuszowi Mazowieckiemu, który był głównym doradcą gdańskiego komitetu strajkowego w 1980 roku. 29 lipca 1989 roku parlament zmienił nazwę państwa oraz konstytucję. Polska Rzeczpospolita Ludowa przeszła do historii. Rozpoczęła się era Trzeciej Rzeczpospolitej Polskiej. Wydarzenia w Polsce przyspieszyły upadek całego bloku komunistycznego. Porozumienie z Jałty legło w gruzach. Kompromis Okrągłego Stołu i pokojowa zmiana ustroju z komunistycznego na demokratyczny były możliwe dzięki fundamentalnym zmianom w polityce ZSRR, który w okresie pomiędzy 1986 a 1988 rokiem zaczął realizować idee głasnost'i i pierestrojki - politycznej i ekonomicznej otwartości na resztę świata. W okresie przed 1989r. Polska gospodarka była scentralizowana, kierowana z jednego miejsca. Nie mówiono wówczas o bezrobociu, które miała charakter ukryty. Przybywający wówczas cudzoziemcy to głównie wielcy przywódcy z krajów Wschodu, przedstawiciele partii komunistycznych wizytujący świetność gospodarki ludowej lub też ściśle wytypowane i odpowiednio wyszkolone, indoktrynowane lub zastraszone grupy pracowników z Rosji i Azji (Mongolia, Wietnam) delegowani do pracy w Polsce, izolowani od otaczającej ich rzeczywistości. Obcokrajowcy przebywali w oddzielnych hotelach zakładowych, żyli w swojej własnej enklawie. Nie dopuszczano wówczas do współistnienia kultury polskiej i innych narodów. 5
1.1.2 Rynek pracy dzisiaj Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Socjalnej troszczy się o sprawy związane z rynkiem pracy. Strategia rządu w tym zakresie to Narodowa Strategia Przyrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich w latach 2000-2006. Głównym celem tej strategii jest osiągnięcie największego zaangażowania populacji w proces pracy. Osiągnięcie tego celu będzie związane z możliwością adaptacji przedsiębiorstw do zmieniających się warunków rynku pracy, jak również poprawienie zatrudnienia i rozwój przedsiębiorczości. Współczynnik aktywności zawodowej populacji wynosi 54,8%, ale wskaźnik zatrudnienia wynosi ok. 43%, w tym 49,7% pośród mężczyzn i 38% pośród kobiet. Ze względu na cel Unii Europejskiej, którym jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia na poziomie 70%, Polska traktuje rynek pracy priorytetowo. Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa w UE, wprowadzony przez Radę Ministrów w maju 1999 roku, zawiera plan przepisów prawnych związanych z adaptacją rynku pracy, zgodnych z przepisami obowiązującymi obecnie w Unii Europejskiej. Populacja czynna zawodowo to część populacji mająca 15 lub więcej lat, zdolna to pracy i wykonująca ją bez względu na miejsce i czas trwania pracy, jak również pomagająca w prowadzeniu interesów rodzinnych, szukająca pracy i zdolna do podjęcia pracy (bezrobocie). Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym, polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów. Pod pojęciem bezrobotnego można rozumieć osobę niezatrudnioną, nie prowadzącą działalności gospodarczej i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia (w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy). Jest to szeroka definicja. W rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy bezrobotnym jest osoba, która ukończyła 18 rok życia (pełnoletnia), nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn, aktualnie nie uczy się na żadnym szczeblu kształcenia lub nie jest skierowana na szkolenie przez PUP, jest zameldowana i pozostaje w naszym kraju legalnie. Stopa bezrobocia jest to iloraz bezrobotnych przez aktywnych zawodowo w danej kategorii ludności. Aktywni zawodowo definiowani są przez GUS jako osoby pracujące plus osoby poszukujące pracy plus bezrobotni plus niepełnosprawni (z 6
możliwością zatrudnienia w niektórych zawodach). Natomiast do aktywnych zawodowo cywili nie wlicza się pracowników: wojska, policji oraz służb ochrony państwa. W styczniu 2000 roku rząd przyjął Narodowy Plan Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich pierwszy dokument napisany zgodnie ze wskazówkami Europejskiej Metodologii Zatrudnienia w odniesieniu do czterech filarów tego planu i miary efektywności realizacji programu. Jednakże dokument ten bardzo szybko stracił znaczenie, choć wciąż obowiązuje. Założenia makroekonomiczne zmieniły się od tego czasu. Zmniejszyło się tempo rozwoju gospodarki polskiej, a reforma administracyjna pozbawiła instytucje zatrudnienia spójności działań, ruch małych i średnich przedsiębiorstw był ograniczony przez wzrost kosztów pracy w szerokim tego słowa znaczeniu (podatki i koszty zarobków dla podmiotów z najmniejszymi zarobkami). Rynek pracy został zasypany pokoleniem z wyżu demograficznego tymi, których nie objęła reforma oświaty. Druga fala bezrobocia stała się faktem. Najważniejszymi problemami polskiego bezrobocia i polityki rynku pracy stały się: rozbieżności pomiędzy deklarowanymi programami, a realizowaną polityką; nadmierna autonomia projektów edukacyjnych, podatkowych, restrukturyzacyjnych, prywatyzacyjnych dotyczących prawa pracy i projektów socjalnych sprawiła, że złożone podejście do polityki bezrobocia stało się niemożliwe. Niespójność owych projektów wpłynęła na działalność rządu poprzez perspektywiczne poglądy ministerstwa, dominację i traktowanie problemów rynku pracy jako kwestię, za którą odpowiedzialność ponosi jedynie minister pracy; brak stabilnych źródeł finansowania, to znaczy brak odpowiedniej stymulacji podatkowej, która mogłaby doprowadzić do utworzenia nowych miejsc pracy i sposobów ich finansowania; brak gwarantowanych odszkodowań Funduszu Pracy dla aktywnej polityki pracy obecnie premia dla pracodawcy wynosi 2,45% z całości 7
rekompensaty w porównaniu z wcześniejszymi 3%, a jest to suma niewystarczająca, która musi być pokrywana z dotacji budżetowej; nieodpowiednia jakość i zdolność instytucji zatrudnienia do realizacji zadań: instytucja zatrudnienia z jednej strony, a ich aktywacja z drugiej, ma wpływ na dane o wzajemnych relacjach między władzami zarządów najwyższego szczebla, jak również jest przyczyną niespójnej i nieefektywnej struktury zarządzania względem administracji rządowej. Dopiero ostatnio różne typy agencji zatrudnienia i doradztwa zawodowego, jak również biura zatrudnienia tymczasowego zaczęły rozwijać się na dużą skalę. Niepubliczne, komercyjne instytucje zatrudnienia są podstawowym składnikiem dynamiki polityki rynku pracy, większe grupy ludzi przepływają z miejsca na miejsce podejmując pracę nietypową pod względem formy i wymiaru czasowego. Istnienie takich agencji będzie zmieniało nawyki zarówno pracujących jak i bezrobotnych. Tylko 8% bezrobotnych, co oznacza około 250 tysięcy osób, korzysta z pomocy doradców, a 70% z nich to ludzie 24-letni. Oznacza to brak jakiegokolwiek powszechnego zwyczaju szukania profesjonalnego wsparcia w procesie zmiany kierunku kariery zawodowej. Przewiduje się, że rozwój środowiska publicznych instytucji zatrudnienia nastąpi poprzez aktywację pozarządowych organizacji, w szczególności tych, których działania będą zgodne z ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z dnia 14 lipca 2003 r.) skierowaną do ludzi bezrobotnych pozostających bez pracy przez okres co najmniej 36 miesięcy, borykających się z wieloma problemami z adaptacją do rynku pracy. Na dzień 31 grudnia 2005 roku Polska miała ponad 38,1 miliona mieszkańców (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_struktura_ludnosci_01_tablica1.xls). Według prognoz Głównego Urzędu Statystycznego liczba mieszkańców będzie się wciąż nieznacznie zwiększać do roku 2017, kiedy to powinna przekroczyć 39 milionów. Następnie ma się zmniejszać i w 2026 roku ma spaść poniżej liczby obecnej. Tendencja ta spowodowana jest procesami, które zachodzą w Polsce od lat 80-tych spadkiem liczby urodzin i dłuższym okresem życia. Obecnie współczynnik przyrostu naturalnego utrzymuje się na poziomie 1,3. Zmniejszający się 8
współczynnik przyrostu naturalnego jest wynikiem procesów ekonomicznych (w wyniku niepewnej sytuacji na rynku pracy, rodzice odkładają decyzje o posiadaniu dziecka). Powodem jest również zmiana nastawienia społeczeństwa małżeństwa zawierane są w coraz późniejszym wieku i zawieranych jest ich coraz mniej. Procesy demograficzne mające miejsce w ostatnich latach spowodowały zmianę w strukturze wiekowej populacji. Obecnie rynek pracy nasycony jest osobami urodzonymi w czasie wyżu demograficznego, co powoduje napięcia na rynku pracy. Wzrost liczby ludności w wieku niemobilnym również ma znaczenie dla rynku pracy. Według prognoz tendencja ta ma się zwiększyć. Wymusza to konieczność działań, które aktywowałyby tę grupę. Liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie się stale zwiększać aż do końca bieżącej dekady. Później nastąpi stopniowy wzrost liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym szczególnie w grupie osób w wieku poprodukcyjnym. Stopień zależności (stosunek liczby osób powyżej 65 roku życia do liczby osób w wieku 15-64 lat), który obecnie wynosi 18% - co jest całkiem korzystne w porównaniu z sytuacją w innych krajach będzie się stopniowo pogarszał. Według prognoz w 2050 roku osiągnie 50%. Tendencje demograficzne mają znaczący wpływ na społeczną i ekonomiczną sytuację Polski. Ich bieg sprawia, że szczególne obawy wiązane są z dwoma obszarami: sytuacją na rynku pracy i systemem świadczeń społecznych dla osób starszych (w szczególności systemem emerytur i opieki medycznej). Oceny sytuacji narodowego rynku pracy według Ośrodka Badania Opinii Społecznej z początku 2004 roku są bardzo krytyczne wobec warunków pracy w Polsce. Powszechnie uważa się, że sytuacja jest bardzo zła (92% badanych). Tylko co dwudziesty badany (5%) opisuje ją jako przeciętną, nie zanotowano natomiast żadnej opinii pozytywnej. Można tylko dodać, że badani z miesiąca na miesiąc wyrażają swe niezadowolenie z polskiego rynku pracy w coraz bardziej umiarkowany sposób, rzadko opisując go jako bardzo zły lub zły. Opinie krytyczne na temat rynku pracy są bardzo wyraźnie widoczne w każdej z badanych grup socjo-demograficznych, gdyż są opiniami dominującymi. Najwięcej z nich wyrażają bezrobotni (73% bardzo złych ocen), gospodynie domowe (68%) i ludzie, których sytuacja finansowa jest bardzo zła (65%). Brak nadziei na poprawę sytuacji rynku pracy to pogląd przeważający we wszystkich grupach społecznych i 9
demograficznych. Stosunkowo największym optymizmem w swych ocenach wykazują się uczniowie i studenci (36% z nich spodziewa się poprawy) i młodzi ludzie ogólnie (poniżej 24 roku życia 30%), jak również ludzie, którzy oceniają swoją sytuację finansową jako dobrą (27%) i ludzie z wyższym wykształceniem (23%). 1.1.3 Charakterystyka mniejszości etnicznych i narodowych w Polsce W Polsce mieszkają przedstawiciele dziewięciu mniejszości narodowych (http://www.mswia.gov.pl/index_a.html), są to: Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy, Żydzi oraz czterech mniejszości etnicznych: Karaimi, Łemkowie, Romowie i Tatarzy. Ponadto tereny województwa pomorskiego zamieszkują Kaszubi - społeczność posługująca się językiem regionalnym. Po przeprowadzeniu powszechnego spisu ludności w 2002 roku można było ustalić dokładną liczbę przedstawicieli mniejszości narodowych i etnicznych. Polskę zamieszkują następujące mniejszości narodowe i etniczne: Niemcy są mniejszością narodową. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, 147 094 obywateli Polski zadeklarowało narodowość niemiecką. Przedstawiciele mniejszości niemieckiej mieszkają w województwie opolskim 104 399 osób, województwie śląskim 30 531, województwie dolnośląskim 1792, województwie warmińsko-mazurskim 4311, województwie pomorskim 2016, województwie zachodnio-pomorskim 1014, województwie wielkopolskim 820, województwie kujawsko-pomorskim 636, województwie lubuskim 513, województwie mazowieckim 351, województwie łódzkim 263. W niektórych gminach województwa opolskiego Niemcy stanowią większość mieszkańców i w związku z tym odgrywają znaczną rolę we władzach samorządowych. W województwie tym mniejszość niemiecka uplasowała się na drugim miejscu w ostatnich wyborach samorządowych, dzięki czemu jej przedstawiciele tworzą grupę współrządzącą w ramach wojewódzkich władz samorządowych. Mniejszość niemiecka jako jedyna ma swoich reprezentantów w parlamencie polskim Henryka Krolla i Helmuta Paździora. Wśród szkół dla mniejszości narodowej najwięcej jest szkół z nauką języka niemieckiego. W sumie jest takich placówek oświatowych 325, a uczęszcza do nich 37 005 10
uczniów. Większość członków mniejszości niemieckiej to katolicy, a tylko niektórzy z nich deklarują protestantyzm (Kościół Ewangelicko-Augsburski). Ukraińcy stanowią mniejszość liczącą 27 172 obywateli Polski. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, narodowość ukraińską zadeklarowali mieszkańcy: województwa warmińsko-mazurskiego 11 881 osób, województwa zachodniopomorskiego 3703, województwa podkarpackiego 2984, województwa pomorskiego 2831, województwa dolnośląskiego 1422, województwa podlaskiego 1366, województwa lubuskiego 615, województwa mazowieckiego 579, województwa małopolskiego 472, województwa lubelskiego 389, województwa śląskiego 309. W wyniku przeprowadzonej w 1947 r. akcji "Wisła", ludność ukraińska zamieszkująca tereny południowo-wschodniej Polski, została przesiedlona. W efekcie największe skupiska mniejszości ukraińskiej znajdują się obecnie na terenach województw: zachodniopomorskiego, warmińsko-mazurskiego i dolnośląskiego. Części Ukraińców udało się uniknąć przesiedlenia z rodzimych terenów, a części pozwolono na powrót do kraju przodków. Stąd też skupiska mniejszości ukraińskiej w województwie podkarpackim i małopolskim. Mniejszość ukraińska posiada własnych przedstawicieli we władzach samorządowych, głównie w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie osoby pochodzenia ukraińskiego są reprezentowane na różnych szczeblach samorządów, w tym na stanowisku przewodniczącego sejmiku województwa. Dane statystyczne dotyczące działalności edukacyjnej, przeprowadzane w ostatniej dekadzie pokazują, że liczba szkół mniejszości ukraińskiej oraz liczba uczniów w tych szkołach wzrasta. Języka ukraińskiego naucza się w 136 szkołach, do których uczęszcza 2774 uczniów. Wzrasta również liczba ukraińskich nauczycieli. Większość z nich posiada wykształcenie wyższe. Pod względem religijnym Ukraińcy mieszkający w Polsce są członkami Kościoła Katolickiego Obrządku Greckokatolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Białorusini są mniejszością liczącą 47 640 obywateli Polski, zamieszkującą głównie województwo podlaskie, gdzie stanowią znaczną część miejscowej ludności. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, narodowość białoruską zadeklarowało: 46 041 osób w województwie podlaskim, 11
541 w województwie mazowieckim, 226 w województwie warmińsko-mazurskim, 137 w województwie lubelskim, 117 w województwie pomorskim, 117 w województwie zachodniopomorskim. Mniejszość białoruska ma swoich reprezentantów we władzach lokalnych, głównie w województwie podlaskim. Mniejszość białoruska jest reprezentowana w parlamencie polskim przez posłów Eugeniusza Czykwina, Aleksandra Czuża i senatora Sergiusza Plewę. Języka białoruskiego uczy się 3664 uczniów w 40 szkołach publicznych. Niemal wszyscy nauczyciele są wykwalifikowani do nauczania języka białoruskiego, gdyż są absolwentami wyższych studiów filologicznych. Większość z przedstawicieli mniejszości białoruskiej to członkowie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Litwini są mniejszością narodową. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, 5639 obywateli Polski zadeklarowało narodowość litewską. Przedstawiciele litewskiej mniejszości narodowej mieszkają w: województwie podlaskim 5097 osób, województwie mazowieckim 99, województwie warmińsko-mazurskim 83, województwie pomorskim 75, województwie zachodniopomorskim 67, województwie dolnośląskim 53. Jednolite społeczności mniejszości litewskiej można znaleźć na terenach gmin: Puńsk, Szypliszki, Krasnopol i Sejny (województwo podlaskie). W gminie Puńsk Litwini stanowią ponad 80% ludności i w rezultacie uzyskali większość stanowisk we władzach samorządowych. Mają także swoich przedstawicieli we władzach powiatu sejneńskiego. Ich system nauczania jest dobrze zorganizowany. W roku szkolnym 2003/2004 ich języka ojczystego uczono na wszystkich poziomach nauczania w 19 szkołach. Uczęszcza do nich 720 litewskich dzieci i nastolatków. Wszyscy nauczyciele języka litewskiego posiadają dyplomy uniwersyteckie. Większość z Litwinów mieszkających w Polsce należy do Kościoła Rzymskokatolickiego. Słowacy to mniejszość licząca 1710 obywateli Polski, zamieszkująca teren Spisza i Orawy. Przedstawiciele słowackiej mniejszości narodowej mieszkają w: województwie małopolskim 1572 osoby, województwie śląskim 40 osób, województwie mazowieckim 20. Języka słowackiego w 11 szkołach uczy się 331 uczniów. Słowacy są członkami Kościoła Rzymskokatolickiego. 12
Rosjanie to mniejszość licząca 3244 obywateli Polski, mieszkających przede wszystkim w: województwie mazowieckim 614 osób, województwie podlaskim 511, województwie dolnośląskim 362, województwie śląskim 275, województwie zachodniopomorskim 221, województwie pomorskim 199, województwie łódzkim 179, województwie wielkopolskim 160, województwie lubuskim 124, województwie warmińsko-mazurskim 112, województwie małopolskim 106. Większość Rosjan mieszkających w Polsce należy do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Niewielka ich część to starowiercy, od 1983 reprezentowani przez Naczelną Radę Staroobrzędowców. Powstała ona w drugiej połowie XVII wieku w wyniku rozłamu Cerkwii Rosyjskiej po soborze 1654 roku, a pod koniec XVIII wieku przybyła na Suwalszczyznę. Żydzi w liczbie 1055 obywateli Polski są rozproszeni i mieszkają w: województwie mazowieckim 397 osób, województwie dolnośląskim 204, województwie śląskim 92, województwie łódzkim 65, województwie małopolskim 50. Pierwsze wzmianki o Żydach zamieszkujących tereny Polski pochodzą z X wieku, a pierwszy polski oficjalny dokument nadający Żydom przywileje i autonomię to Statut Kaliski z XIII wieku. II wojna światowa przyniosła nie tylko zagładę prawie 90% polskich Żydów, ale doprowadziła również do przerwania ciągłości żydowskiej tradycji oraz życia religijnego i kulturalnego w Polsce. Tuż po zakończeniu II wojny światowej w kilku falach emigracyjnych wyjechała większość z tych, którzy przeżyli holocaust, ale dopiero wydarzenia końca lat sześćdziesiątych (marzec 1968), kiedy użyto problemu żydowskiego do rozgrywek politycznych, przyczyniły się do rozbicia środowiska żydowskiego w Polsce. Obecnie nie ma w Polsce szkół publicznych, w których by uczono hebrajskiego czy jidisz jako języka ojczystego. W Warszawie i Wrocławiu działają dwie prywatne szkoły, w których uczy się hebrajskiego. Kursy jidisz organizowane są przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. Żydzi wyznają judaizm. Ormianie, których w Polsce mieszka 262, są rozprzestrzenieni po całym kraju, głównie w: województwie mazowieckim 73 osoby, województwie wielkopolskim 26, województwie śląskim 23, województwie małopolskim 22, województwie lubuskim 20. Najwcześniejsze ślady osad ormiańskich na Rusi Kijowskiej 13
sięgają XI wieku. Potwierdzenie swojej autonomii ormiańskie kolonie w Kamieńcu Podolskim i Lwowie uzyskały w 1356 roku. Po II Wojnie Światowej większość Ormian zamieszkujących południowo-wschodnie kresy Polski, przeniosła się na obszary południowo-zachodnie. Ormianie żyjący w Polsce to zazwyczaj katolicy obrządku ormiańskiego lub łacińskiego. Czesi są mniejszością narodową. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, 386 obywateli Polski zadeklarowało narodowość czeską. Przedstawiciele mniejszości czeskiej mieszkają w: województwie łódzkim 111 osób, województwie śląskim 61, województwie dolnośląskim 47, województwie mazowieckim 37. Mniejszość ta zamieszkuje przede wszystkim rejon Kotliny Kłodzkiej i Zelów (koło Piotrkowa Trybunalskiego). Pierwsze grupy Czechów przybyły do Polski między XVI a XVIII wiekiem. Byli to głównie ewangelicy, którzy musieli uciekać ze swojego kraju z powodu prześladowań religijnych. W Polsce nie ma żadnej szkoły publicznej, w której mogliby uczyć się swojego języka ojczystego. Romowie to mniejszość etniczna. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, 12 731 obywateli polskich zadeklarowało narodowość romską, z czego: 1678 zamieszkuje województwo małopolskie, 1319 województwo dolnośląskie, 1291 województwo mazowieckie, 1189 województwo śląskie, 1086 województwo wielkopolskie, 1018 województwo łódzkie, 847 województwo opolskie, 712 województwo podkarpackie, 699 województwo zachodniopomorskie, 670 województwo lubelskie, 634 województwo kujawskopomorskie, 426 województwo warmińsko-mazurskie, 365 województwo podlaskie, 338 województwo świętokrzyskie, 272 województwo lubuskie, 187 województwo pomorskie. Romowie żyją w całym kraju, a znaczna większość z nich zamieszkuje miasta. Należą do czterech grup etnicznych Polska Roma, Romowie Karpaccy (znani również jako Romowie Górscy, Bergitka Roma), Kełderasze i Lowarzy. Pierwszy dokument potwierdzający ich obecność w Polsce pochodzi z 1401 roku z Krakowa. Poczynając od XVI wieku, do Polski przybyło wielu Romów niemieckich, którzy później nazwali się Polską Romą. Bergitka Roma to potomkowie grupy cyganów, którzy podróżowali po Karpatach, a którzy przybyli do Polski z Niziny Węgierskiej. Kełderasze (Kelderari kotlarze) i 14
Lowarzy (Lovari - handlarze końmi) przybyli do Polski po roku 1850 z obecnych terenów Węgier i Rumunii. Większość dzieci i nastolatków pochodzenia romskiego uczęszcza do szkół publicznych, gdzie uczy się w systemie zintegrowanym razem z uczniami polskimi. Działa również kilka klas romskich. Parafialna Podstawowa Szkoła Romska w Suwałkach to wyjątkowy przypadek to jedyna niepubliczna szkoła ucząca dzieci pochodzenia romskiego za darmo. Ale ok. 30% dzieci romskich nie chodzi w ogóle do szkoły. Romowie w Polsce to wyznawcy głównie Kościoła Rzymskokatolickiego, ale część członków tej społeczności należy także do Kościoła Zielonoświątkowców i Związku Świadków Jehowy. Tatarzy, których w Polsce mieszka 447, żyją w rdzennych koloniach tatarskich w województwie podlaskim (Bohoniki i Kruszyniany) 319 osób, w województwie pomorskim 28, mazowieckim 22, wielkopolskim 20. Do końca XIV wieku polscy Tatarzy mieszkali na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ich przodkowie byli albo emigrantami albo uciekinierami ze Złotej Ordy oraz z Krymu. Polscy Tatarzy utracili swój język ojczyzny i nie prowadzą żadnych szkół. Są Muzułmanami. Łemkowie to grupa 5850 obywateli Polski, którzy kiedyś mieszkali na tak zwanej Łemkowszczyźnie, położonej w Beskidzie Niskim oraz w części Beskidu Sądeckiego. W wyniku akcji Wisła z 1947 roku, większość Łemków została przesiedlona. Obecnie Łemkowie żyją w: województwie dolnośląskim 3082 osoby, w województwie małopolskim 1580 osób, w województwie lubuskim 784, w województwie podkarpackim 147, w województwie zachodniopomorskim 66. Niektórzy Łemkowie uważają się za część ukraińskiej grupy etnicznej, a niektórzy deklarują się jako odrębna mniejszość narodowa. Stowarzyszenie Łemków oraz niektóre szkoły publiczne organizują naukę ich języka ojczystego. Łemkowie są wyznawcami Kościoła Katolickiego Obrządku Greckokatolickiego oraz Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Karaimi to najmniej liczna mniejszość etniczna w Polsce. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku, 43 osoby zadeklarowały narodowość karaimską. Karaimi rozproszeni są po Warszawie i jej okolicach, w Trójmieście, Opolu, Wrocławiu, Szczecinie i Krakowie. Karaimi są pochodzenia 15
tureckiego. Ich przodkowie przybyli do Polski z Krymu w XIII wieku i osiedli na ziemiach księstwa halicko-wołyńskiego (Łuck, Halicz, Lwów). Karaimi wyróżniają się spośród innych mniejszości, tym, iż wyznają swoją własną religię, mającą korzenie w judaizmie. 1.1.4 Liczba obcokrajowców mieszkających w kraju Według bieżących danych (Tabela 1., Rysunek 1. 2., Rysunek 1. 3., Rysunek 1. 4.) w Polsce zatrudnianych jest coraz więcej obcokrajowców, choć nie zmienia to znacznie sytuacji na polskim rynku pracy. Ich liczba nie przekracza 1% całej siły roboczej w Polsce. Popularność polskiego rynku pracy jest również odzwierciedlona w dużej liczbie osób ubiegających się o pozwolenie na dłuższy pobyt w tym kraju. W 2005 roku 35 000 obcokrajowców wystąpiło o takie pozwolenia. Imigranci legalizujący swój pobyt w Polsce to w większości obywatele niezamożnych krajów trzecich nie należących do Unii Europejskiej. W Polsce mieszka ok. 320 000 obcokrajowców wraz z rodzinami, którzy przyjechali tu pracować. W Polsce mieszka 20 000 legalnie zatrudnionych obcokrajowców (Tabela 1). Liczbę pracowników nielegalnych szacuje się na 50 do 300 tysięcy. W 2005 roku wydano prawie 30 000 zezwoleń na pracę i przyrzeczeń pracy. Ponad połowa wszystkich obcokrajowców pracuje w Warszawie lub na Mazowszu. Wojewódzki Urząd Pracy wydał prawie 14 500 takich pozwoleń. W tym roku obcokrajowcom wydano już 7000 przyrzeczeń i zezwoleń na podjęcie pracy, w tym 4712 pozwoleń na pracę dla obcokrajowców zatrudnianych przez polskich pracodawców (72 podania odrzucono). Szczegółowe informacje dotyczące statystyki i liczby cudzoziemców przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej można znaleźć na stronie www.uric.gov.pl Tabela 1. Liczba obcokrajowców mieszkających w kraju w czasie ostatnich 10 lat M = mężczyźni, K = kobiety (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl) Specyfikacja Ogółem Miasto Wieś Razem M K Razem M K Razem M K 16
OGÓŁEM 100895 4 490142 518812 651045 311599 339446 357909 178543 179366 Obywatele polscy 993650 482757 510893 639104 305839 333265 354546 176918 177628 Urodzeni w Polsce 929681 457473 472208 599573 290287 309286 330108 167186 162922 Urodzeni za granicą 62984 24874 38110 38885 15287 23598 24099 9587 14512 Niepewne miejsce urodzenia 985 410 575 646 265 381 339 145 194 Obcokrajowcy 1124 562 562 802 402 400 322 160 162 Urodzeni w Polsce 186 81 105 124 55 69 62 26 36 Urodzeni za granicą 915 468 447 660 337 323 255 131 124 Niepewne miejsce urodzenia 23 13 10 18 10 8 5 3 2 Osoby z niepewnym obywatelstwem 14180 6823 7357 11139 5358 5781 3041 1465 1576 Urodzone w Polsce 3834 1844 1990 2490 1175 1315 1344 669 675 Urodzone za granicą 300 112 188 174 70 104 126 42 84 Niepewne miejsce urodzenia 10046 4867 5179 8475 4113 4362 1571 754 817 Urodzeni w Polsce (93,6%) Urodzeni za granicą (6,3%) Niepewne miejsce urodzenia (0,1%) Rysunek 1. 2. Obcokrajowcy posiadający obywatelstwo polskie w 2002 roku (993650 osób) 17
Urodzeni w Polsce (16,5%) Urodzeni za granicą (81,4%) Niepewne miejsce urodzenia (2,0%) Rysunek 1. 3. Obcokrajowcy nieposiadający obywatelstwa polskiego w 2002 roku (1124 osoby) Urodzeni w Polsce (27,0%) Urodzeni za granicą (2,1%) Niepewne miejsce urodzenia (70,9%) Rysunek 1. 4. Osoby z niepewnym obywatelstwem w 2002 roku (14180 osób) Sektory, w których zatrudnieni są pracownicy zagraniczni Tabela 1. 2., Tabela 1. 3., Tabela 1. 4., Tabela 1. 5.)to: oświata, medycyna, rolnictwo, sport, przemysł, gastronomia, przedsiębiorstwa z obcym kapitałem Tabela 1. 2. Narodowość zatrudnionych w Polsce obcokrajowców w latach 2003-2005) (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl) Nr Narodowość 2003 2004 2005 Ogółem 1 Ukraińcy 9296 11747 858 21901 18
2 Rosjanie 7808 9560 648 18016 3 Białorusini 2693 2667 252 5612 4 Wietnamczycy 2270 2560 390 5220 5 Ormianie 2265 2262 263 4790 6 Niemcy 1510 2209 328 4047 7 Francuzi 1070 1537 95 2702 8 Amerykanie 1021 1039 68 2128 9 Anglicy 879 997 89 1965 10 Hindusi 927 877 77 1881 11 Turcy 679 685 50 1414 12 Włosi 487 69 68 1224 13 Kazachowie 520 641 57 1218 14 Chińczycy 487 550 83 1120 15 Mongołowie 448 499 50 997 16 Bułgarzy 456 470 27 953 17 Holendrzy 357 510 42 909 18 Szwedzi 344 445 22 811 19 Koreańczycy 328 401 41 770 20 Litwini 321 389 17 727 Tabela 1. 3.Wydane przyrzeczenia i zezwolenia na pracę w I półroczu 2006 r (dokumentacja statystyczna: www. mswia.gov.pl) Województwo wnioski udzielone wydane zezwolenia w tym wydane o wydanie przyrzeczenia na pracę przedłużenia zezwolenia na wydania zezwoleń na pracę pracę zezwolenia na pracę ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety 0 1 2 3 4 5 6 7 8 P O L S K A 6923 1597 4806 1110 5194 1002 2082 260 DOLNOŚLĄSKIE 1155 491 530 239 517 223 95 19 KUJAWSKO- 244 82 114 49 117 34 36 10 POMORSKIE LUBELSKIE 138 42 119 38 94 28 32 17 19
LUBUSKIE 132 50 107 38 127 38 24 8 ŁÓDZKIE 362 75 287 58 262 48 92 28 MAŁOPOLSKIE 322 85 234 61 274 80 100 31 MAZOWIECKIE 2963 451 2117 329 2464 269 1254 17 OPOLSKIE 169 27 148 20 139 19 28 11 PODKARPACKIE 123 48 96 36 73 23 40 17 PODLASKIE 83 40 73 35 75 23 48 15 POMORSKIE 221 0 221 59 200 64 81 29 ŚLĄSKIE 423 97 307 74 389 77 127 26 ŚWIĘTOKRZYSKIE 45 5 37 4 35 8 19 4 WARMIŃSKO- 77 25 45 15 56 8 13 4 MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE 173 42 126 33 120 30 55 16 ZACHODNIOPOMO 293 37 245 22 252 30 38 8 RSKIE Tabela 1. 4. Zezwolenie na pracę dla cudzoziemców wybranych grup pracowniczych oraz grup zawodów w I półroczu 2006r. (dokumentacja statystyczna: www.mswia.gov.pl) Obywatelstwo Ogółem Ogółem wydanych zezwoleń na pracę 5194 Kadra kierownicza, razem 2451 doradcy, eksperci w tym: funkcje w zarządach osób prawnych 924 Robotnicy wykwali- fikowani 1022 Pracownicy przy pracach prostych 467 Informatycy 122 Prawnicy 33 Zawody artystyczne 111 Zawody medyczne 116 20
w tym Lekarze 66 Pielęgniarki i położne 15 Zawody nauczycielskie 215 w tym nauczania języków obcych 137 Tabela 1. 5. Zezwolenie na prace według wielkości przedsiębiorstw w I półroczu 2006 r. (dokumentacja statystyczna: www. mswia.gov.pl) Kontynent, państwo stałego pobytu Ogółem wydane zezwolenia na pracę Wg wielkości przedsiębiorstwa do 9 10-49 pracowników pracowników 50-250 pracowników powyżej 250 pracowników 0 1 4 5 6 7 Ogółem 5194 2321 1380 641 852 1.1.5 Repatriacja i konstytucyjne prawo do osiedlenia się w Polsce osób polskiego pochodzenia W rezultacie upadku komunizmu powstał problem związany z powrotem do ojczyzny wielu mieszkańców krajów Europy Środkowej i Wschodniej. W przypadku Polski problem ten jest szczególnie złożony ze względu na zmiany granic i deportacje Polaków podczas różnych okresów historycznych (http://www.mswia.gov.pl/index_a.html). 21