Prawne aspekty wykluczenia społecznego

Autor: Mgr Piotr Kozłowski Prawne aspekty wykluczenia społecznego Spis treści: 1. Podstawowe akty prawne dotykające problematyki wykluczenia społecznego 2. Pojęcie wykluczenia w wymiarze normatywnym, próba kryterium grup osób zagrożonych wykluczeniem społecznym 3. Prawa wybranych grup społecznych narażonych na wykluczenie 4. Przykładowe organizacje i instytucje wspomagające wychodzenie z wykluczenia społecznego. 1. Podstawowe akty prawne dotykające problematyki wykluczenia społecznego: Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. (Dz.U. Nr 64, poz. 593 z późn. zm.) Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. (Dz.U. Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.) Ustawa z 29 grudnia 2005 r. (Dz.U. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.) o ustanowieniu programu wieloletniego "Pomoc państwa w zakresie dożywiania". Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.) 1

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.) Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz. U. z 2008 r., Nr 14, poz. 92 z późn. zm.) 2. Pojęcie wykluczenia w wymiarze normatywnym, próba kryterium grup osób zagrożonych wykluczeniem społecznym: Istnieje wiele definicji wykluczenia społecznego. Na potrzeby niniejszego scenariusza należy wskazać, iż wykluczenie społeczne charakteryzuje się niezawinionym brakiem dostępu lub zdecydowanie mniejszym w stosunku do reszty społeczeństwa stopniem dostępu jednostki do dóbr i praw przysługujących obywatelom lub odmową realizacji tych praw, ze względu na określone cechy danej jednostki np.: biologiczne (płeć, rasa, wiek, niepełnosprawność fizyczna bądź psychiczna itp.), sytuacyjne (zatrudnienie, rodzina i dzieci, ubóstwo, zamieszkanie, brak domu itp.). Wyraźny problem stanowi teoretyczny dostęp do praw obywatelskich, jednak z powodu wykluczenia społecznego praktyczna ich realizacja jest niemożliwa lub bardzo utrudniona ze względu na brak świadomości prawnej lub nieumiejętność j zastosowania prawa np. osoba niewykształcona, dotknięta ubóstwem nie będzie realizowała swojego prawa z powodu braku umiejętności sporządzenia pozwu lub braku wystarczających środków na uzyskanie pomocy prawnej w tym zakresie. 2

Grupy osób zagrożone wykluczeniem społecznym wynikające z różnych aktów prawnych Ustawa o pomocy społecznej Z art. 7: Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu: 1) ubóstwa; 2) sieroctwa; 3) bezdomności; 4) bezrobocia; 5) niepełnosprawności; 6) długotrwałej lub ciężkiej choroby; 7) przemocy w rodzinie; 7a) potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi; 8) potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności; 9) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; 10) braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze; 11) trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą; 12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; 13) alkoholizmu lub narkomanii; 14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; 15) klęski żywiołowej lub ekologicznej. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy: 3

Z art. 49: W stosunku do osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy: 1) bezrobotnych do 25 roku życia, 2) bezrobotnych długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego, o którym mowa w art. 50 ust. 2 pkt 2, albo kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, 3) bezrobotnych powyżej 50 roku życia, 4) bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, 5) bezrobotnych samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, 6) bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, 7) bezrobotnych niepełnosprawnych Ustawa o zatrudnieniu socjalnym: Z art. 1: 1) bezdomnych realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 2) uzależnionych od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, 3) uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, 4) chorych psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, 5) długotrwale bezrobotnych w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, 6) zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 7) uchodźców realizujących indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 8) osób niepełnosprawnych, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, którzy podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich 4

podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Ustawa o spółdzielniach socjalnych: Z art. 4: osoby mające szczególne trudności n rynku pracy, które mogą założyć spółdzielnię socjalną 1) osoby bezrobotne, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001, z późn. zm. 3) ), 2)osoby, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1-4, 6 i 7 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122, poz. 1143, z późn. zm. 4) ), 3)osoby niepełnosprawne, w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776, z późn. zm. 5) ) - posiadające pełną zdolność do czynności prawnych. Spółdzielnię socjalną mogą założyć także: 4)inne osoby niż wskazane w ust. 1, o ile liczba tych osób nie stanowi więcej niż 50 % ogólnej liczby założycieli; 5)organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego; 6)kościelne osoby prawne. 3. Prawa wybranych grup społecznych narażonych na wykluczenie: Bezrobotni - osobą bezrobotną jest osoba, która ukończył 18 lat, a nie osiągnęła 60 roku życia (kobiety) lub 65 roku życia (mężczyźni), zdolna do podjęcia zatrudnienia pozostająca bez pracy, nieucząca się w szkole, zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy, poszukującą zatrudnienia bądź innej pracy zarobkowej. 5

Podstawowym obowiązkiem jest rejestracja w urzędzie pracy jako BEZROBOTNY Jeżeli dana osoba nie spełnia kryteriów, jakie powinien spełnić bezrobotny, powinna zarejestrować się w urzędzie pracy jako osoba poszukująca pracy. Obowiązki bezrobotnego: - zgłaszanie się w odpowiednio wyznaczonych terminach w urzędzie pracy - osoba, która nie stawi się w wyznaczonym terminie nie powiadamiając w ciągu 7 dni o uzasadnionej przyczynie nieobecności traci status na 3 miesiące itp. Uprawnienia: - skierowanie na szkolenia przez Powiatowy Urząd Pracy - możliwość podjęcia nieoprocentowanej pożyczki na sfinansowanie kosztów szkolenia dającego możliwość zatrudnienia wymagającego szczególnych kwalifikacji - dofinansowanie kosztów studiów podyplomowych - możliwość skorzystania z poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy Osoby znajdujące się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy) mogą skorzystać ze: staży, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, stypendiów (na staże i przygotowanie zawodowe), zasiłków dla bezrobotnych (po spełnieniu określonych kryteriów ustawowych), Kontrakt socjalny (ustawa o pomocy społecznej) plan działania dotyczący pomocy dla konkretnej osoby określenie sposobów współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej (podstawowy warunek uczestnictwa w Klubie Integracji Społecznej) Zatrudnienie socjalne, zajęcia prowadzone przez Kluby Integracji Społecznej, Centra Integracji Społecznej, 6

Zatrudnienie wspierane po spełnieniu warunków określonych w ustawie urząd może refundować określony procent wynagrodzenia osoby skierowanej do takiego zatrudnienia na czas 12 miesięcy. Zakładanie spółdzielni socjalnej wymienione w art. 4 ustawy o spółdzielniach socjalnych osoby zakładające spółdzielnię mogą liczyć na wsparcie w prowadzeniu działalności np.: środki na rozpoczęcie działalności (np. Fundusz Pracy) itp. Niepełnosprawni osobą niepełnosprawną w aspekcie prawnym jest osoba, która posiada orzeczenie o niepełnosprawności wydane przez właściwy organ(niezdolność do pracy). Niepełnosprawność jest stopniowalna. Pomoc w zatrudnieniu: Osoby niepełnosprawne mogą pracować np. w: a) Warunkach chronionych (np. zakład pracy chronionej) b) Zakładach aktywności zawodowej c) Spółdzielni socjalnej d) Na tzw. otwartym rynku pracy, pod warunkiem uzyskania pozytywnej opinii PIP o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy e) Formie telepracy. Osobie niepełnosprawnej zatrudnionej, po spełnieniu określonych warunków przysługują dodatkowe prawa: a) Zmniejszony czas pracy niepowodujący zmniejszenia wynagrodzenia b) Dodatkowa przerwa w pracy c) Dodatkowy urlop wypoczynkowy lub zwolnienie z pracy z zachowaniem wynagrodzenia Pracodawca uzyskuje określone korzyści z racji zatrudniania osób niepełnosprawnych np.: dofinansowanie do wynagrodzenia i składek pracownika, zwroty kosztów zatrudniania asystenta niepełnosprawnego pracownika itp. 7

Warsztaty Terapii Zajęciowej osoby niepełnosprawne niezdolne do podjęci pracy mogą skorzystać z pomocy WTZ: a) Rozwijanie umiejętności wykonywania czynności życia rodzinnego oraz zaradności osobistej b) Rehabilitacja zawodowa w postaci usprawniania sprawności i umiejętności zawodowych pozwalających na podjęcie pracy lub możliwość uczestnictwa w szkoleniu zawodowym c) Bezdomni osoby, które w danym czasie pozostają bez stałego miejsca zamieszkania, osoba niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowanym na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych lub zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania ustawa o pomocy społecznej wskazuje, iż pomoc osobom bezdomnym stanowi zadanie własne gminy Uprawnienia: Gminą właściwą do udzielenia pomocy osobie bezdomnej jest gmina ostatniego miejsca zameldowania na pobyt stały. w uzasadnionych przypadkach może być to gmina miejsca pobytu osoby ubiegającej się o pomoc. Pomoc może dotyczyć np.: uzyskania zasiłku stałego, opłacania składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, udzielenia schronienia itp. Indywidualny program wychodzenia z bezdomności: opracowuje go pracownik socjalny, zwiera wsparcie w procesie wychodzenia z bezdomności (art. 49 ustawy o pomocy społecznej) Osoba bezdomna może również ubiegać się o świadczenia rodzinne wynikające z Ustawy z dnia 28 listopada 2003r o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. Nr 228, poz. 2255 z późn. zm.) np. zasiłek pielęgnacyjny. Zameldowanie: 8

Każdy przebywający na ternie RP dłużej niż 2 miesiące ma obowiązek zameldowania się w miejscu pobytu czasowego lub stałego. Trudności przy braku meldunku: przy poszukiwaniu pracy, uzyskaniu pomocy gminnej, zatrzymania przez funkcjonariuszy policji, wzięciu udziału w wyborach itp. Rozwiązaniem może być decyzja schroniska dla bezdomnych o rzeczywistym zamieszkiwaniu pod adresem danego schroniska. Dowody osobiste: Osoba bezdomna ma prawo do posiadania dowodu osobistego nawet w przypadku, gdy nie jest nigdzie zameldowana. Osoba bezdomna musi osobiście złożyć wniosek w urzędzie gminy, właściwym ze względu na miejsce pobytu stałego lub ostatniego pobytu stałego. Jeżeli jest to niemożliwe bezdomny może łożyć wniosek o dowód w urzędzie gminy właściwym ze względu na miejsce pobytu czasowego. Utrudnieniem może być brak zameldowania w praktyce często osoby bezdomne mają możliwość zameldowania się w schronisku dla bezdomnych lub otrzymuje dowód z wpisem bez meldunku. Wniosek należy złożyć w wydziale ewidencji ludności i dowodów osobistych urzędu gminy. Ubezpieczenie i leczenie: Są dwie kategorie osób bezdomnych w tej kwestii: 1) osoby bezdomne objęte programem wychodzenia z bezdomności lub te, które zgłosiły się do Powiatowego Urzędu Pracy jako osoby poszukujące pracy lub bezrobotni te osoby zgłasza się do ubezpieczenia społecznego. Ośrodek Pomocy Społecznej opłaca składkę na ubezpieczenie zdrowotne 2) inne osoby bezdomne nie objęte ubezpieczeniem nie posiadają uprawnień. W stosunku do nich stosuje się Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lutego 2004 r. w sprawie sposobu i trybu finansowania z budżetu państwa świadczeń zdrowotnych udzielanych osobom nieposiadającym uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego 9

2. 2.tego rozporządzenia mówi: Świadczenia zdrowotne, o których mowa w art. 197 ust. 1 pkt 2 4 oraz ust. 2, są finansowane z budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw zdrowia. Przykładowe organizacje i instytucje wspomagające proces wychodzenia z wykluczenia społecznego - Ośrodki Pomocy Społecznej - Powiatowe Urzędy pracy, a w nich Centra Aktywizacji Zawodowej - schroniska dla bezdomnych - Centra Integracji Społecznej oraz Kluby Integracji Społecznej - Stowarzyszenia i Fundacje oraz organizacje kościelne zajmujące się pomocą osobom dotkniętych wykluczeniem społecznym 10