ISBN (wersja papierowa) 978-83-7969-144-9 ISBN (ebook) 978-83-7969-693-2

Iwonna Michalska Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu Katedra Historii Wychowania i Pedeutologii, Pracownia Historii Oświaty, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48 Grzegorz Michalski Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu Katedra Historii Wychowania i Pedeutologii, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48 RECENZENT Władysława Szulakiewicz REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Danuta Bąk SKŁAD I ŁAMANIE Oficyna Wydawnicza Edytor.org PROJEKT OKŁADKI Barbara Grzejszczak Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06467.14.0.K ISBN (wersja papierowa) 978-83-7969-144-9 ISBN (ebook) 978-83-7969-693-2 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62

Spis treści Wstęp 7 Część pierwsza Wkład w realizację idei oświatowych Magdalena Kwiatkowska Rynek polityka edukacja. Wydawcy profesjonalni w Królestwie Polskim wobec programów upowszechniania i popularyzacji wiedzy na przełomie XIX i XX wieku 13 Wiesław Jamrożek Działalność wydawnicza polskiej socjalnej demokracji w Galicji konteksty edukacyjne 29 Eleonora Sapia-Drewniak Wkład oficyny wydawniczej Karola Miarki (młodszego) w rozwój ruchu polskiego na Górnym Śląsku na przełomie XIX i XX stulecia 39 Aneta Bołdyrew Działalność wydawnictwa M. Arcta na rzecz popularyzowania wiedzy na początku XX w. na przykładzie serii Książki dla Wszystkich i Biblioteczka Dzieł Społeczno-Ekonomicznych 47 Część druga Wspomaganie kształcenia i udział w doskonaleniu pracy szkoły Jan Ryś Wkład krakowskich oficyn wydawniczych w rozwój staropolskiej literatury pedagogicznej 61 Magdalena Dąbrowska Problematyka pedagogiczna w kręgu zainteresowań wydawców rosyjskich przełomu XVIII i XIX wieku ( okres nowikowowski okres karamzinowski ) 73 Kamil Śmiechowski Łódzkie inicjatywy wydawnicze w opinii prasy lokalnej na przełomie XIX i XX wieku 87 Nella Stolińska-Pobralska Publikacje edukacyjne wydawnictwa Ludwika Fiszera do I wojny światowej 99 Joanna Sosnowska Działalność firmy księgarsko-wydawniczej Ludwika Fiszera na rzecz oświaty i szkolnictwa w Łodzi w latach 1882 1932 109

6 Spis treści Artur Jazdon Literatura pedagogiczna w repertuarze wydawców poznańskich XIX wieku 125 Jadwiga Miękina-Pindur Działalność oficyny wydawniczej rodziny Feitzingerów w Cieszynie na rzecz szkolnictwa i oświaty 141 Ewa Andrysiak Produkcja wydawnicza i drukarska na rzecz oświaty w świetle bibliografii Druki kaliskie XIX i pierwszej połowy XX w. 155 Anna Pachowicz Przyczynki do działalności wydawniczej Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych na przełomie XIX i XX wieku 175 Teresa Gumuła Inicjatywy wydawnicze Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych na rzecz rozwoju szkoły średniej (wybrane przykłady) 185 Krzysztof Walczak Edycje i edytorzy polskich podręczników historii doby zaborów. Stan badań i ich perspektywy 203 Łukasz Romaniuk Podręczniki i książki dla nauczycieli, dzieci i młodzieży w ofercie wydawniczej oficyny Friedleinów w Krakowie 213 Ewa Danowska Drukarnia i księgarnia przyszkolna Gimnazjum Wołyńskiego i Liceum Krzemienieckiego (1811 1832) 221 Część trzecia Udział w dziele samokształcenia Jadwiga Konieczna Rola Przeglądu Pedagogicznego (1882 1905) w upowszechnianiu czytelnictwa i książki dziecięcej 233 Aleksandra Lubczyńska Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej (1901 1906) i Przewodnik Oświatowy (1907 1939) oraz ich wydawca Towarzystwo Szkoły Ludowej 247 Piotr Sławiński Zapomniane podręczniki szkolne z serii Zarysy Przyrody (1865 1867) autorstwa Romana Pacewicza 259 Monika Sulejewicz-Nowicka Oficyna wydawnicza E. Wendego na rzecz edukacji szkolnej na przykładzie serii Wybór Pisarzów Polskich i Obcych dla Domu i Szkoły i Biblioteka Klasyków Polskich 269 Nina Kapuścińska-Kmiecik Kto garstką ziemię nosi, góry się doczeka problematyka wychowawcza na łamach czasopisma Zorza. Dziennik młodemu wiekowi poświęcony Pauliny Krakowowej i Walentyny Trojanowskiej 281 Izabela Krasińska Działalność redakcyjno-wydawnicza ks. Henryka Antoniego Szumana na rzecz najmłodszych odbiorców. Na przykładzie Naszego Przewodnika (1913 1919) 299

Wstęp Istotnym kryterium rozwoju i postępu cywilizacyjnego jest upowszechnianie oświaty, edukacji i kultury, przejawiające się m.in. w produkcji książek, tytułach i nakładach czasopism, wielkości księgozbiorów bibliotecznych oraz liczbie wypożyczeń wolumenów. Poważne zadanie w podejmowaniu tych wyzwań przypada wydawcom. Ich rola została w pełni dostrzeżona w ostatnich dziesięcioleciach wieku XIX, kiedy to podjęto dyskusję nie tylko nad zawodem, ale i misją nakładców. Zdawano sobie sprawę z faktu, że działalność wydawnicza prowadzona jest w celu uzyskiwania znacznych dochodów, ale jednocześnie zwracano uwagę na niematerialne rezultaty tej aktywności w postaci wytworów edytorskich, które są nośnikiem szeregu wartości, w tym kulturalnych, estetycznych, naukowych i oświatowych. W postulatach kierowanych pod adresem wydawców podkreślano konieczność jasnego określania polityki wydawniczej, zawierającej co najmniej cztery główne wskazania: znajomość potrzeb czytelniczych, rozbudzanie nowych zainteresowań literackich, wpływanie na rozwój piśmiennictwa i oddziaływanie na życie umysłowe społeczeństwa. Dodatkowo sytuacja polityczna ziem polskich pod zaborami powodowała, że w wysuwanych sugestiach wskazywano, aby przy wyborze przekazywanych do druku tekstów znaczącą rolę odgrywała obywatelska i patriotyczna postawa wydawców. Praktyka kierowania wydawnictwami niejednokrotnie pokazywała, że zgłaszane oczekiwania nie zawsze szły w parze z decyzjami podejmowanymi przez ich właścicieli. Niezależnie jednak, czy intencje nakładców zorientowane były tylko i wyłącznie na zarobek, czy też wynikały z większej lub mniejszej świadomości wypełnianego posłannictwa, stawali się oni z jednej strony mecenasami autorów, z drugiej pośrednikami między autorem a odbiorcami. Wydawca mimo woli pisała Marianna Mlekicka zajmował określone miejsce w kulturze, a o jego kulturotwórczej roli decydował stopień aktywności w podejmowaniu inicjatyw wydawniczych i w inspirowaniu przedsięwzięć pisarskich, naukowych i artystycznych 1. Okres zaborów charakteryzował się dużym rozdrobnieniem ruchu wydawniczego, co wynikało zarówno z wielkiej liczby, jak i różnorodności typów wydawców. 1 M. Mlekicka, Wydawcy książek w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 1987, s. 29.

8 Wstęp Oprócz wydawców-księgarzy i wydawców-drukarzy, edytorstwem książek zajmowały się redakcje czasopism, rozmaite stowarzyszenia i instytucje społeczne, osoby będące pisarzami, uczonymi czy działaczami oświatowymi, a nawet ludzie przypadkowi, bez jakiejkolwiek znajomości profesji wydawniczej 2. Należy stwierdzić, że wśród wymienionych kategorii nakładców znajdowali się tacy, którzy adresowali swoje wytwory do szerokiej publiczności czytelniczej, tacy, którzy profilowali produkcję piśmienniczą z myślą o pewnej konkretnej grupie odbiorców, a także tacy, którzy potrafili te obydwa obszary pogodzić. Zamysłem redaktorów tej monografii było podjęcie poszukiwań historyczno- -pedagogicznych zmierzających do zaprezentowania dorobku stanowiącego ofertę wydawniczą dla pracowników systemu oświaty, uczniów i ich rodziców, a także opiekunów. I nie chodzi tu tylko o wydawnictwa powszechnie znane, utrzymujące się na rynku niekiedy przez dziesiątki lat, ale również o odkrycie dokonań tych mniejszych, lokalnych, o których nikt lub prawie nikt dzisiaj już nie pamięta. Oddawana do rąk czytelnika publikacja jest pierwszą z dwóch książek poświęconych instytucjom wydawniczym, których działalność w znaczący sposób wspierała funkcjonowanie rodzimej oświaty i edukacji. Zawiera ona treści dotyczące inicjatyw edytorskich w tej dziedzinie podejmowanych na ziemiach polskich w XIX i pierwszych latach XX wieku. W kolejnej zaś pozycji znajdą swoje miejsce rezultaty badań dotyczących oferty księgarskiej w XX i pierwszych latach XXI wieku, mającej na celu służenie szeroko pojmowanemu wychowaniu zarówno dzieci i młodzieży, jak i całego społeczeństwa 3. Na niniejszy tom składają się 23 artykuły, które swą problematyką wyznaczyły jego trzyczęściową strukturę. W części pierwszej zatytułowanej Wkład w realizację idei oświatowych znalazły się zagadnienia dotyczące: wydawców profesjonalnych w Królestwie Polskim i ich stanowiska wobec programów upowszechniania i popularyzacji wiedzy na przełomie XIX i XX wieku (Magdalena Kwiatkowska), kontekstów edukacyjnych działalności wydawniczej polskiej socjalnej demokracji w Galicji (Wiesław Jamrożek), udziału oficyny wydawniczej Karola Miarki (młodszego) w rozwoju ruchu polskiego na Górnym Śląsku na przełomie XIX i XX stulecia (Eleonora Sapia-Drewniak), aktywności wydawnictwa M. Arcta w zakresie popularyzowania wiedzy na początku XX wieku na przykładzie serii Książki dla Wszystkich i Biblioteczka Dzieł Społeczno-Ekonomicznych (Aneta Bołdyrew). Drugą, najbardziej obszerną, część publikacji stanowią artykuły zgromadzone pod wspólnym tytułem Wspomaganie kształcenia i udział w doskonaleniu pracy szkoły. Podjęta przez ich Autorów tematyka koncentruje się na kwestiach: wkładu krakowskich oficyn wydawniczych w rozwój staropolskiej literatury pedagogicznej (Jan Ryś), problematyki pedagogicznej jako obszaru zainteresowań wydawców rosyjskich przełomu XVIII i XIX wieku (Magdalena Dąbrowska), łódzkich inicjatyw wydawniczych w opinii prasy lokalnej na przełomie XIX i XX wieku (Kamil Śmiechowski), publikacji edukacyjnych wydawnictwa Ludwika Fiszera do I wojny 2 Tamże, s. 26 28; taż, Jakub Mortkowicz księgarz i wydawca, Wrocław 1974, s. 7 8. 3 Działalność instytucji wydawniczych na rzecz oświaty i edukacji w XX i pierwszych latach XXI wieku, red. I. Michalska, G. Michalski, Łódź 2014.

Wstęp 9 światowej (Nella Stolińska-Pobralska), działalności firmy księgarsko-wydawniczej Ludwika Fiszera na rzecz oświaty i szkolnictwa w Łodzi w latach 1882 1932 (Joanna Sosnowska), literatury pedagogicznej w ofercie wydawców poznańskich XIX wieku (Artur Jazdon), działalności oficyny wydawniczej rodziny Feitzingerów w Cieszynie na rzecz szkolnictwa i oświaty (Jadwiga Miękina-Pindur), produkcji wydawniczej i drukarskiej na rzecz oświaty w świetle bibliografii Druki Kaliskie XIX i pierwszej połowy XX wieku (Ewa Andrysiak), aktywności wydawniczej Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych na przełomie XIX i XX wieku dotyczącej produkcji podręczników szkolnych (Anna Pachowicz), inicjatyw wydawniczych Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych na rzecz rozwoju szkoły średniej (Teresa Gumuła), stanu badań i ich perspektyw nad edycjami i edytorami polskich podręczników historii doby zaborów (Krzysztof Walczak), podręczników i książek dla nauczycieli oraz dzieci i młodzieży w ofercie wydawniczej oficyny Friedleinów w Krakowie (Łukasz Romaniuk), drukarni i księgarni przyszkolnej Gimnazjum Wołyńskiego i Liceum Krzemienieckiego (Ewa Danowska). Część trzecia, pt. Udział w dziele samokształcenia, zawiera rozprawy dotyczące: roli Przeglądu Pedagogicznego w upowszechnianiu czytelnictwa i książki dziecięcej (Jadwiga Konieczna), Towarzystwa Szkoły Ludowej jako wydawcy Miesięcznika Towarzystwa Szkoły Ludowej i Przewodnika Oświatowego (Aleksandra Lubczyńska), serii wydawniczej Zarysy Przyrody adresowanej do kształcącej się młodzieży, ukazującej się w latach 1865 1867 (Piotr Sławiński), działalności oficyny wydawniczej E. Wendego na rzecz edukacji szkolnej (Monika Sulejewicz- Nowicka), czasopisma Zorza Pauliny Krakowowej i Walentyny Trojanowskiej (Nina Kapuścińska-Kmiecik), inicjatora, redaktora i wydawcy Naszego Przewodnika księdza Henryka Antoniego Szumana (Izabela Krasińska). Redaktorzy

Część pierwsza Wkład w realizację idei oświatowych

MAGDALENA KWIATKOWSKA* Rynek polityka edukacja. Wydawcy profesjonalni w Królestwie Polskim wobec programów upowszechniania i popularyzacji wiedzy na przełomie XIX i XX wieku Przed blisko stu dwudziestu laty ukazał się w Warszawie Podręcznik księgarski Teodora Paprockiego. Pierwsza polska publikacja tego rodzaju wieńczyła działalność wybitnego księgarza i wydawcy warszawskiego, zmarłego krótko przed ukończeniem druku 1. Dzisiejszemu czytelnikowi tytuł opracowania Paprockiego może się wydać mylący. Zawartość publikacji i jej adres czytelniczy wyjaśnia obszerny podtytuł Przewodnik praktyczny dla wydawców, księgarzy, pomocników i praktykantów księgarskich, na podstawie swojskich i obcych źródeł opracowany 2. Całość składa się z sześciu działów i skorowidza rzeczowego. Pracy księgarza w ścisłym tego słowa znaczeniu dotyczą trzy środkowe działy 3. Dla historyka ruchu wydawniczego niewątpliwie najciekawsze są dwa działy: pierwszy, zatytułowany Księgarnia nakładowa, oraz piąty Prawo prasowe. Dział pierwszy jest systematycznym wykładem wiedzy na temat działalności księgarni nakładowej, czyli oficyny wydawniczej o charakterze komercyjnym. W ówczesnych warunkach, przy relatywnie małej polskiej ofercie wydawniczej oraz wąskim kręgu nabywców książki, samodzielne firmy wydawnicze nie miały szansy rozwoju i dłuższego utrzymania się na rynku. Działalność wydawniczą prowadzono przeważnie przy dobrze prosperującym handlu księgarskim (rzadziej * Dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, 90-237 Łódź, ul. Jana Matejki 34A. 1 J. Racięcka, Paprocki Teodor (ok. 1857 6 V 1895), [w:] Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa Łódź 1972, s. 658 659. 2 Podręcznik księgarski [ ], red. T. Paprocki, Warszawa 1896. 3 Są to: Dział II: Księgarnia sortymentowa, Dział III: Korespondencja księgarska, Dział IV: Rachunkowość i buchalterya i ponadto Dział VI: Słownik wyrazów używanych w księgarstwie.

14 Magdalena Kwiatkowska przy drukarni), a podejmowanie inicjatyw edytorskich i finansowanie nakładów dowodziło zarówno ambicji księgarza, jak i zadowalających efektów działu handlowego. Rozwój działu wydawniczego był wynikiem dobrej znajomości rynku i trafnych decyzji przy kształtowaniu repertuaru przez właściciela firmy 4. W rozdziale poświęconym doborowi tytułów do druku Paprocki podkreśla, że w odniesieniu do inicjatywy edytorskiej wydawca pełni rolę dwojaką: po pierwsze, inicjuje prace pisarskie i wyszukuje autorów dla takich działów piśmiennictwa, jak poradniki i podręczniki, książki szkolne i książki dla dzieci, słowniki, encyklopedie i przewodniki, większość opracowań popularnych z zakresu nauk przyrodniczych i historycznych; po drugie, nie ingerując w treść, dokonuje wyboru spośród ofert składanych przez samych twórców, co ma miejsce w przypadku literatury pięknej (ściślej poezji), piśmiennictwa stricte naukowego, monografii 5. Omawiając szerzej różne strategie współpracy oficyny z autorami i problem wpływu zawodowego wydawcy na ostateczny kształt tekstu, z oczywistych powodów Paprocki nie wspomniał o ograniczeniach natury politycznej. Istnienie cenzury skwitował, przytaczając bez komentarza przekłady ustaw cenzuralnych obowiązujących w trzech państwach zaborczych. Swoją wymowę posiadało zestawienie austriackiego i niemieckiego prawa prasowego z restrykcyjną rosyjską ustawą o druku obowiązującą w Królestwie Polskim. Mając na względzie uwagi poczynione u schyłku XIX wieku przez fachowca, uczestnika i zarazem teoretyka rynku książki, warto przyjrzeć się niektórym aspektom działalności wydawców profesjonalnych Królestwa Polskiego w zakresie upowszechniania wiedzy i kooperacji na tym polu ze światem nauki oraz z twórcami opracowań popularnonaukowych adresowanych do czytelnika wykształconego, lecz niespecjalisty, i do osób kształcących się na poziomie średnim i wyższym. Należy podkreślić, że w ostatnich trzech dekadach XIX wieku ważną rolę w omawianej sferze rynku książki odgrywali różnego typu wydawcy nieprofesjonalni. Wśród nich można wymienić nieformalne grupy specjalistów promujących europejskie i rodzime piśmiennictwo ze swojej dziedziny wiedzy, redakcje czasopism opiniotwórczych (m.in. Głosu, Prawdy, Wędrowca ), wreszcie samych autorów i tłumaczy 6. Wydawcy nieprofesjonalni z reguły odwoływali się do własnego programu edukacji społeczeństwa polskiego, zarówno w węższym, oświatowym rozumieniu tego pojęcia, przez dostarczenie opracowań pre zentujących wiedzę klasyczną, jak i w rozumieniu szerokim, odnoszącym się do przekonań szerszych kręgów inteligencji, przez działania zmierzające do upowszechnienia najnowszych osiągnięć. Od lat osiemdziesiątych XIX wieku przygotowywane w tych środowiskach edycje piśmiennictwa naukowego i podręczników akademickich otrzymywały w Kongresówce wsparcie finansowe instytucji mecenatu 4 M. Mlekicka, Wydawcy książek w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 1987, s. 29 31. 5 Podręcznik księgarski, s. 10. 6 M. Mlekicka, Wydawcy książek w Warszawie, s. 32; M. Kwiatkowska, Autorzy jako wydawcy książki naukowej w Warszawie w latach 1860 1914, Roczniki Biblioteczne 2002, R. XLVI, s. 287 322; taż, Udział redakcji warszawskich czasopism kulturalno-społecznych w rozpowszechnianiu książki naukowej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Acta Universitatis Lodziensis 2005, Folia Librorum 12, s. 20 32.

Rynek polityka edukacja. Wydawcy profesjonalni w Królestwie Polskim 15 społecznego, tj. założonej w 1881 roku Kasy Pomocy Osobom Pracującym na Polu Naukowym im. Józefa Mianowskiego 7. W przeciwieństwie do przedsięwzięć księgarń nakładowych, działania wydawców nieprofesjonalnych raczej nie były obliczone na zysk. Początki poważniejszego zaangażowania się wydawców komercyjnych Królestwa Polskiego w publikowanie książek popularyzujących naukę na poziomie średnim i wyższym przypadają na przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku. Był to efekt oddziaływania koncepcji pozytywistycznych propagowanych na łamach czasopism warszaw skich ( Niwy, Opiekuna Domowego, Przeglądu Tygodniowego ). Zaproponowany przez redakcje młodej prasy program udostępnienia podstawowych tekstów pozytywizmu szybko podchwyciły profesjonalne oficyny wydawnicze, wykorzystując zainteresowanie czytelników książką naukową 8. Redakcja pozytywistycznej Niwy wyraziła nawet zadowolenie z tego, że panowie księgarze zabierają się do nakładów na dzieła naukowe większych rozmiarów i że źle na tym nie wychodzą 9. W roku 1873, na który przypadło apogeum pierwszej na większą skalę prowadzonej w Królestwie Polskim akcji popularyzatorskiej, Maurycy Orgelbrand kończył dwutomową edycję Dziejów rozwoju umysłowego Europy Johna W. Drapera (1872 1873). Wtedy też firma Gebethnera i Wolffa, zdobywająca sobie właśnie dominującą pozycję na polskim rynku książki, wydała Historię cywilizacji Anglii Henry ego T. Buckle a, jedną z podstawowych lektur epoki. W tym samym roku Adam Wiślicki, redaktor Przeglądu Tygodniowego i właściciel dochodowej drukarni, wypuścił Bibliotekę 50-tomową za 5 Rubli. Ciesząca się dużym rozgłosem tania seria wydawnicza miała rozszerzyć krąg adresatów realizowanego od kilku lat przez Wiślickiego programu upowszechniania zdobyczy nauki i nowych prądów umysłowych. W jej skład, oprócz opracowań naukowych, weszły popularne odczyty, porad niki i pogadanki. Niską cenę książek, wydawanych również poza Biblioteką 50-tomową, uzyskiwał jednak Wiślicki m.in. kosztem pospiesznie wykonanych, niestarannych przekładów 10. W połowie 1873 roku na rynku książki doszło do zawiązania się Spółki Wydawniczej Księgarzy. Tworzyli ją właściciele pięciu największych oficyn warszawskich: Gustaw Gebet hner i Robert Wolff, Michał Glücksberg, Maurycy Orgelbrand, Gustaw K. Sennewald oraz Edward Wende 11. Charakterystyczne, że Spółka zorganizowana w celu zwalczenia konku rencji między udziałowcami rozpoczęła działalność nie od beletrystyki, która oprócz podręczników szkolnych i druków muzycznych stanowiła obszar najsilniejszej rywalizacji na rynku książki, lecz od publikacji naukowych dla inteligencji. Nie można zatem wykluczyć, że istotnym czynnikiem mobilizującym do powołania swego rodzaju nadwydawnictwa był wzrost zainteresowania książką naukową. 7 Podręcznik księgarski, s. 10. 8 L. Zasztowt, Popularyzacja nauki w Królestwie Polskim 1864 1905, Wrocław 1989, s. 142 146. 9 Niwa 1873, nr 27, s. 68. 10 L. Zasztowt, Popularyzacja nauki, s. 126 127. 11 Spółka Wydawnicza Księgarzy istniała do roku 1888. M. Mlekicka, Wydawcy książek w Warszawie, s. 252 253.

16 Magdalena Kwiatkowska Wspólnicy wydali m.in. dwie różniące się charakterem serie publikacji, raz jeszcze obejmujące przekłady piśmiennictwa zachodniego i rosyjskiego. Pierwsza, adresowana do szerszych kręgów czytelników, zawierała jak głosił jej tytuł Dwanaście Odczytów Popularnych. Ogłoszono ją w formie dwu-, trzyarkuszowych broszurek, kopiując do pewnego stopnia dawniejsze wydawnictwo niemieckie 12. Serię drugą, Biblioteka Naukowa Międzynarodowa, wzorowano na pionierskim wydawnictwie pomysłu kilku firm zachodnich, które wspólnie planowały ogłosić ok. czterdziestu książek popularnonaukowych 13. Nowe opracowania uczonych z obu stron Atlantyku miały prezentować osiągnięcia różnych dyscyplin nauki z perspektywy teorii Darwinowskiej. Seria była pomyślana inaczej niż Biblioteka 50-tomowa Wiślickiego. Obejmowała teksty nowo powstające i wyrównane, jeśli chodzi o poziom opracowania 14. Tłumaczenie dzieł powierzono specjalistom, m.in. Franciszkowi Krupińskiemu, autorowi pierwszego na gruncie warszawskim opracowania na temat pozytywizmu oraz profesorom Uniwersytetu Warszawskiego, medycyny Feliksowi Nawrockiemu i przyrodnikowi Augustowi Wrześniowskiemu. Realizacja polskiej wersji Biblioteki Naukowej Międzynarodowej, okrojonej już w założeniu, urwała się po ogłoszeniu zaledwie sześciu przekładów z powodu małego zainteresowania czytelników, a zatem niewielkich wpływów z prenumeraty, zwyczajowo rozpisanej na tak obszerne przedsięwzięcie. Ksiądz Krupiński w recenzji Biblioteki zwrócił uwagę na nieodpowiadający potrzebom rynku wybór tekstów do tłumaczenia, ograniczony prawie wyłącznie do prac z zakresu nauk przyrodniczych, i podpowiadał, by wydawać książki twórców reprezentujących nauki humanistyczne i społeczne, np. prace Herberta Spencera 15. Urzeczywistnienie postulatów recenzenta Biblioteki Naukowej Międzynarodowej nie było oczywiste. Po pierwsze, książek niektórych autorów, m.in. Spencera właśnie, cenzura warszawska nie dopuszczała do druku w wydawnictwie ciągłym objętym prenumeratą 16. Po drugie, jeśli nawet cenzura nie zgłaszała zastrzeżeń, edycje książek, które już wcześniej zdobyły rozgłos, oficyny finansowały samodzielnie, bez asekuracji kapitału Spółki 17. Nowy kierunek w działalności wydawniczej firm nakładowych podlegał, co oczywiste, procesom charakterystycznym dla całego ruchu wydawniczego w Królestwie Polskim. Chociaż pojawił się równocześnie z podobnymi inicjatywa- 12 Wstęp od redakcji, [w:] H. Helmholtz, O stosunku nauk przyrodzonych do ogółu wiedzy, Warszawa 1874, s. 1 nlb. Już w 1868 r. do tegoż niemieckiego pierwowzoru odwołał się Adam Wiślicki, wydając serię Wiedza. Zbiór Popularnych Odczytów z Literatury i Nauk. 13 Pierwotnie Bibliotekę Naukową Międzynarodową planowała wydać pierwsza redakcja Niwy. Plan rozbił się o przeszkody pieniężne. Niwa 1878, t. XIII, z. 83, s. 819. 14 H. Spencer, Przedmowa, [w:] tenże, Wstęp do socjologii, Warszawa 1884, s. I II; Niwa 1874, nr 56, s. 191. 15 Recenzja sześciu przekładów, które ukazały się w serii Spółki Wydawniczej Księgarzy pióra F. K. [Franciszka Krupińskiego], Ateneum 1876, t. 1, z. 3, s. 685. 16 M. Brykalska, Aleksander Świętochowski. Biografia, t. 1, Warszawa 1987, s. 136. 17 Np. proponowany przez Krupińskiego Wstęp do socjologii Spencera ukazał się nakładem Gebethnera i Wolffa (1884), cieszące się dużym zainteresowaniem J. W. Drapera Dzieje stosunku wiary do rozumu dwukrotnie w ciągu krótkiego czasu wydała mała księgarnia Ludwika Polaka (1882 i 1884).

Rynek polityka edukacja. Wydawcy profesjonalni w Królestwie Polskim 17 mi wydawców nieprofesjonalnych i korzystał z ich doświadczeń, posiadał jednak swoiste oblicze i własną dynamikę. Pewna jego odrębność była rezultatem poszukiwania takiego modelu realizacji programu popularyzacji nauki, który pozwoliłby wydawcom uczestniczyć w tworzeniu wartości kultury wysokiej i zarazem czynił przedsięwzięcia rentownymi. Dla oficyn zabiegających o czytelnika wykształconego dogodniejsza okazała się metoda publikowania prac naukowych w seriach o mieszanym programie literacko-naukowym. Tę formę rozpowszechniania zapoczątkował w Królestwie Polskim Salomon Lewental w ramach Biblioteki Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej ukazującej się od 1874 roku przez ok. ćwierć wieku 18. Powodzenie Lewentalowskiej Biblioteki należy przypisać kilku czynnikom. Po pierwsze, wydawca przyjął charakterystyczną dla stosunkowo niewielkich rynków (powszechnie stosowaną przez redakcje warszawskich tygodników opiniotwórczych) oszczędną formę edytorską, wypuszczając książki w postaci zeszytów (właściwie poszytów) powiązanych z cieszącym się sporym zainteresowaniem publiczności ilustrowanym pismem Kłosy i tygodnikiem Romans i Powieść. Po drugie, repertuar Biblioteki Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej odznaczał się starannym doborem, uwzględniającym również piśmiennictwo polskie 19. Była to zasługa redaktorów serii, Fryderyka H. Lewestama, przede wszystkim zaś jego następcy, Piotra Chmielowskiego, który pełnił tę funkcję w latach 1878 1897. Chmielowski w ciągu ponad dwudziestu lat współpracy z wydawnictwem Lewentala przygotował do druku szereg utworów literatury polskiej od XVI do XIX wieku oraz większość dzieł naukowych wydanych w Bibliotece Najcelniejszych Utworów, ponadto brał udział w pracach przekładowych 20. O skali trudności, na jakie natrafiali wydawcy działający w myśl reguł rynkowych stale konfrontowanych z zarządzeniami cenzury świadczy stosunkowo niewielka liczba książek naukowych ogłoszonych w ramach programów inicjowanych przez oficyny komercyjne. Wprawdzie w ostatnim dwudziestopięcioleciu XIX wieku dostrzec można nieprzerwany ciąg kolejno podejmowanych prób, należy jednak podkreślić, że od schyłku lat siedemdziesiątych nawet duże oficyny w Warszawie nie zdobyły się na przygotowanie większego zbioru tekstów w formie wydawnictwa seryjnego, który po rozpisaniu prenumeraty miałby szanse trafić do szerszej publiczności inteligenckiej oraz do młodzieży gimnazjalnej i studenckiej. Nie oznacza to, że wydawcy komercyjni odwrócili się w swoich wyborach od książki naukowej. Ich uczestnictwo w tym segmencie produkcji wydawniczej zmieniało się wraz z rozwojem rynku i sukcesywnie postępującą specjalizacją oferty. Pewien wpływ na zmiany obserwowane pod koniec XIX wieku miał też proces 18 Druk ostatnich tomów Biblioteki Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej kończono po 1900 r. 19 K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, cz. 1, wyd. 2, t. II, Kraków 1977, s. 298 301. 20 W latach 90. XIX w., kiedy opiekę nad wydawnictwem sprawował Chmielowski za pośrednictwem listów z Zako panego, do współpracy, jako redaktora kilku tomów i tłumacza, wciągnął Antoniego Sygietyńskiego. Zob. Korespondencja Antoniego Sygietyńskiego i Piotra Chmielowskiego. Dwugłos z lat 1880 1904, oprac. E. Kiernicki, Wrocław Warszawa Kraków 1963, s. 56 i in.

18 Magdalena Kwiatkowska wyodrębnienia się i ukształtowania wąsko specjalistycznego pisarstwa stricte naukowego. Na to pole wydawcy komercyjni wstępowali wyjątkowo, skłaniając się raczej ku finansowaniu nakładów opracowań dostępnych dla szerszych kręgów inteligencji. Od ok. 1880 roku wydawanie polskiego piśmiennictwa z zakresu dyscyplin humanistycznych stało się domeną rozbudowującej się intensywnie firmy Gebethner i Wolff, działającej już wówczas również w Krakowie pod nazwą Gebethner i Spółka. Obie placówki wiodły prym w publikowaniu opracowań z zakresu historiografii i literaturoznawstwa przygotowanych przez badaczy z trzech zaborów 21. W znacznie mniej licznych edycjach piśmiennictwa zagranicznego oficyna Gebethnerowska zaznaczyła się jako instytucja wspomagająca wychowawców i pedagogów. Między innymi w latach 1879 1907 sześciokrotnie wydano tam głośny zbiór studiów Herberta Spencera O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym w przekładzie Michała Siemiradzkiego, dwukrotnie (1890; 1899) pierwszy tom podręcznika Bernarda Pereza Psychologia dziecka, w przekładzie Marii Dzierzanowskiej (1890), a także Naukę wychowania Aleksandra Baina, uzupełnioną o metodykę nauczania języka polskiego przez tłumacza, księdza Franciszka Krupińskiego (1880) 22. Zagadnienia pedagogiki, wychowania i psychologii pozostawały też w kręgu zainteresowań Teodora Paprockiego. Autor Podręcznika księgarskiego skupił wokół swojej oficyny wybitnych przedstawicieli wymienionych dyscyplin i praktyków (Jana Władysława Dawida, Adolfa Dygasińskiego, Justynę Strzemeską, Marię Weryho-Radziwiłłowiczową), którzy publikowali u niego prace własne, a także współpracowali jako tłumacze i redaktorzy. Dział naukowy księgarni nakładowej Paprockiego w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pracował nie mniej intensywnie niż w firmie Gebethnera i Wolffa. Repertuar oficyny był jednak bardziej zróżnicowany zarówno z punktu widzenia treści oferowanych dzieł, jak i typu publikacji. Oprócz książek pedagogicznych i psychologicznych z wymienionych dziedzin Paprocki wydawał opracowania z zakresu filozofii i estetyki, logiki i historii kultury, antropologii i literaturoznawstwa, nauk geograficznych i przyrodniczych. W ostatnich dziedzinach zaznaczyli swą obecność nauczyciele warszawscy i pracownicy nauki zarazem, Jan Józef Boguski i Wacław Nałkowski. W edycjach piśmiennictwa polskiego i obcego dostrzec można nie tylko opracowania syntetyzujące najnowsze osiągnięcia, ale też podręczniki akademickie, a nawet specjalistyczne studia i publikacje źródłowe. Niezależnie od różnic w repertuarze naukowym, naukowo-dydaktycznym czy popularnonaukowym adresowanym do publiczności wykształconej, oficyny Gebethnerowska i Paprockiego odegrały ważną rolę w dziele wspierania polskiego piśmiennictwa w okresie szerszego zainteresowania wykształceniem wyższym i rozwijającego się ruchu samokształceniowego. Ich publikacje wspierały trwające 21 J. Muszkowski, Z dziejów firmy Gebethner i Wolff, Warszawa 1938, s. 34, tabl. II doklejona na końcu książki. 22 Dział książek szkolnych, pielęgnowany w firmie Gebethner i Wolff niemal od początku jej istnienia, rozwinął się na większą skalę na początku XX w., wraz z powstaniem polskiego szkolnictwa w Kongresówce.

Rynek polityka edukacja. Wydawcy profesjonalni w Królestwie Polskim 19 niemal ćwierć wieku wykłady tajnego Uniwersytetu Latającego oraz nielegalne kółka młodzieży gimnazjalnej i prowadzone przez nie tajne biblioteki książek akceptowanych przez cenzurę warszawską 23. Przełom XIX i XX stulecia zaznaczył się wyraźnymi zmianami w sposobie uczestniczenia komercyjnych firm wydawniczych w dziele upowszechniania i popularyzacji nauki. Zmiany te towarzyszyły przeobrażeniom makrospołecznym i wydarzeniom politycznym w Królestwie Polskim na początku XX wieku. W swoisty sposób znalazły też w nich odzwierciedlenie zaproponowane przez środowiska nauczycielskie, ludzi nauki i społeczników programy edukacyjne wspierające ruch samokształceniowy. Asumpt do działań w tym kierunku dała akcja wspierania samokształcenia prowadzona przez Przegląd Pedagogiczny 24 oraz Głos w okresie, gdy pismem kierował Jan Władysław Dawid 25, przede wszystkim zaś powodzenie, jakim cieszył się wydawany od 1898 roku Poradnik dla samouków. Z tych środowisk wyszły swego rodzaju wzory publikacji wspomagających samokształcenie. Były to: Wykłady naukowe ukazujące się od 1895 roku na łamach Przeglądu Pedagogicznego oraz tania biblioteczka popularnonaukowa wydawana w latach 1897 1901 przy Poradniku dla samouków pod redakcją Ludwika Krzywickiego 26. W 1902 roku to ostatnie przedsięwzięcie otrzymało formę zinstytucjonalizowaną w postaci Księgarni Naukowej, którą wraz ze wspólnikami prowadził Aleksander Heflich, główny obok Stani sława Michalskiego wydawca pierwszych tomów Poradnika dla samouków. Repertuar wydawniczy Księgarni Naukowej która przez ok. dziesięć lat próbowała pracować według wzorów firm komercyjnych tworzyły książki popularnonaukowe i na ukowe z zakresu historii kultury, literaturoznawstwa, nauk matematyczno-przyrodniczych, społecznych i psychologii (nie zabrakło też publicystyki kulturalnej i literatury pięknej) 27. Znaczna część książek spełniała kryteria pomocy dla osób zdobywających wykształcenie i przygotowujących się do pracy naukowej, jakie Stanisław Michalski przyjął w Poradniku dla samouków oraz podnosił w dyskusji wokół koncepcji popularyzacji nauki i form samo kształcenia toczącej się w latach 1903 1904 na łamach Ogniwa 28. Podejmowanie działalności wydawniczej na zasadach rynkowych przez osoby aktywne wcześniej w profesjach inteligenckich stanowi swego rodzaju znak 23 L. Krzywicki, Wspomnienia, t. 2, Warszawa 1958, s. 363 365; D. Tomaszewska, Drogi wyboru. Konspiracyj ny ruch samokształceniowy na ziemiach polskich w końcu XIX i na pocz. XX w., Łódź 1987. 24 T. Kamiński, Przegląd Pedagogiczny (1882 1905). Zarys monograficzny, Wrocław 1978, s. 60 62. 25 W. Bułat, Głos Jana Władysława Dawida 1900 1905, Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1966, z. 2, s. 72. 26 Por. J. Piskurewicz, W służbie nauki i oświaty. Stanisław Michalski (1865 1949), Warszawa 1993, s. 48 49. 27 I. Lepalczyk, I. Treichel, Heflich Aleksander, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, s. 322; S. Arct, E. Pawłowska, Wydawcy warszawscy w latach 1878 1914. Szkic do dziejów wydawnictw książek w Polsce, [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961, Zestawienie 4 na końcu książki. 28 J. Piskurewicz, W służbie nauki i oświaty, s. 56 59; L. Zasztowt, Popularyzacja nauki, s. 62 68; T. Kamiński, Przegląd Pedagogiczny, s. 190 194; Z. Kmiecik, Prasa warszawska w latach 1886 1904, Wrocław 1989, s. 82 83, 88 89.