Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej (z doświadczenia Ukrainy)

NATALIA STECIUK DOKTOR NAUK PRAWNICZYCH PROFESOR ZAKŁADU PRAWA KONSTYTUCYJNEGO I MIĘDZYNARODOWEGO LWOWSKIEGO PAŃSTWOWEGO UNIWERSYTETU SPRAW WEWNĘTRZNYCH Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej (z doświadczenia Ukrainy) We współczesnej literaturze naukowej, w tym prawniczej, kategorie tradycje państwowoprawne, tradycje państwowotwórcze, tradycje narodowo-państwowe itp. są używane wystarczająco często. Są one w pewnym sensie obecne także w różnych dokumentach politycznych i aktach prawnych, w tym także tych na najwyższym poziomie normatywnym (kartach, konstytucjach, ustawach o charakterze konstytucyjnym itp.). I tak, w preambule do Konstytucji Republiki Francuskiej z 1946 roku mówiło się o tradycjach, którym jest wierna Republika 1, a obecnie obowiązująca Konstytucja Czech (z 1992 r.) zawiera zapisy o wierności wszystkim dobrym tradycjom starożytnej państwowości ziem korony czeskiej i państwowości czechosłowackiej 2. Natomiast Rada Najwyższa Ukrainy, przyjmując Konstytucję Ustawę Zasadniczą Ukrainy (...), powoływała się na wielowiekową historię 1 Конституции государств Европейского Союза: / Под общей редакцией и со вступительной статьей директора Института законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве Российской Федерации Л. А. Окунькова. М.: Издательская группа ИНФРА М НОРМА 1997, s. 683. 2 Конституції нових держав Європи і Азії / Упоряд. С. Головатий. К.: Укр. Правн. Фундація. Вид-во «Право», 1996, s. 486. 87

Natalia Steciuk ukraińskiej państwowości 3, która oczywiście jest swego rodzaju uznaniem wartości tradycji narodowych i państwowych narodu ukraińskiego. Takich przykładów można przedstawiać wiele, zarówno współczesnych, jak i z poprzednich okresów rozwoju państwa konstytucyjnego jako takiego. Dzisiaj, z zasady, pod pojęciem tradycji państwowoprawnych (w szczególności jako części szerszego pojęcia tradycji prawa i państwowotwórczej), proponuje się głównie, aby rozumieć pewne formy dziedzictwa społecznego (prawnego), wyrażonego w przekazywaniu głównych segmentów kultury prawnej od jednej przestrzeni czasowej do innej w postaci tzw. uniwersałów prawnych (źródeł prawa, zasad prawnych, terminologii prawnej, procedur prawnych itp.). Jednak jako proces społeczno-kulturowy tradycje państwowoprawne znajdują swoje odzwierciedlenie głównie w praktycznej instytucjonalizacji społeczeństwa, ciągłości i w pewnym stopniu dziedziczności norm zachowania, we wspólnym (jednakowym) rozumieniu treści wartości prawnych, percepcji i dalszym rozwoju poszczególnych idei politycznych i prawnych, utrzymywaniu zwyczajów prawnych itp. 4 W ramach tego podejścia, które wydaje się częścią narodowych tradycji państwowoprawnych, mogą funkcjonować zarówno całe instytucje konstytucyjnoprawne, jak i poszczególne ich elementy. Ten ostatni przykład w szczególności może być przypisany do instytucji Praw i Wolności Człowieka oraz jej tak ważnej części jak prawo obywateli do zrzeszania się. Wolność zrzeszania się właśnie taką nazwę w prawie międzynarodowym nosi prawo do zrzeszania się obywateli. Oznacza 3 Конституція України. Прийнята на п ятій сесії Верховної Ради України 28 червня 1996 р. К.: «Парламентське видавництво», 2012, s. 36. 4 Арановский К. В. Конституционная традиция в российской среде. СПб.: Издательство «Юридический центр Пресс», 2002. 658 с.; Оборотов Ю. М. Традиции и новации в правовом развити: Монография. Одесса: Юридична література, 2001. 160 с.; Стецюк Н. В. Принцип поділу влади в українській державно-правовій традиції // Науковий Вісник Чернівецького університету: Збірник наукових праць. Випуск 641: Правознавство. Чернівці: ЧНУ, 2012. s. 116 124. 88

Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej ona prawo zrzeszania się obywateli do wspólnego działania i osiągania wspólnych celów na zasadach przestrzegania pewnych reguł postępowania (standardów korporacyjnych) 5. Takie zrzeszanie się jest niezbędne dla osoby, która nie jest w stanie wykonywać odpowiednich działań lub osiągnąć pożądanego celu. Dlatego zupełnie zrozumiałe jest to, że to prawo podmiotowe w miarę rozwoju państwa konstytucyjnego jako takiego, uzyskania przez nie cech państwa demokratycznego, prawnego i społecznego, stopniowo przekształca te ostatnie w integralną część instytucji praw i wolności człowieka i obywatela. W tym samym czasie geneza idei i poglądów dotycząca samej treści prawa do stowarzyszeń, praktyka jego konsolidacji konstytucyjnej, prawnego regulowania porządku wdrażania tego prawa, procedury ochrony sądowej tego prawa itp., może służyć jako żywy przykład utrzymania pewnych tradycji państwowoprawnych w procesie rozwoju konstytucjonalizmu, zarówno zagranicznego (głównie europejskiego), jak i krajowego. Pierwsze wzmianki o konieczności dostosowania przepisów, na podstawie których można by wzmocnić wolność zrzeszania się (prawo obywateli do zrzeszania się) znajdziemy w ukraińskich projektach konstytucyjnych, począwszy od drugiej połowy XIX wieku. Tak więc w projekcie podstaw statutu ukraińskiego stowarzyszenia Wilna Spiłka Вольный Союз (1884), wybitnego ukraińskiego naukowca oraz działacza społecznego i politycznego Mychajła Drahomanowa (1841 1895), wolność stowarzyszeń i związków podawana jest jako integralna część instytucji praw człowieka i obywatela 6. Przy czym właśnie prawa człowieka, razem ze zjawiskiem samorządności mogłyby, zdaniem uczonego, 5 Конституція України: Офіц.текст: Коментар законодавства України про права та свободи людини і громадянина: Навч.посібник / авт.-упоряд. М. І. Ховронюк. К.: Парламентське вид-во: 1999, s. 318. 6 Антологія української юридичної думки. В 6 т. Редкол.: Ю. С. Шемшученко (голова) та ін. Том 4: Конституційне (державне) право / Упорядники: В. Ф. Погорілко, О. В. Батанов, В. Л. Федоренко; відп. редактор В. Ф. Погорілко. К.: Видавничий Дім «Юридична книга», 2003, s. 167. 89

Natalia Steciuk przekształcić ówczesną Rosję w państwo konstytucyjne 7. Dwadzieścia lat później, w kolejnym projekcie konstytucyjnym, w części dotyczącej praw i wolności obywateli, widzimy wyraźne stanowisko, zgodnie z którym Ukraińcy mają prawo do zakładania różnego rodzaju związków i wspólnot i prawo to nie może być ograniczone czymkolwiek, oprócz okoliczności wyjątkowych (w języku oryginału nie może być przedmiotem jakichkolwiek działań pobieżnych ) 8. Powyższe przykłady, dotyczące konieczności stosowania przepisów odnoszących się do prawa do zrzeszania się obywateli, w projektach konstytucji z lat 1884 i 1905 nie były czymś wyjątkowym w ukraińskiej myśli społecznej i politycznej końca XIX i początku XX wieku. Można w tym miejscu wspomnieć zarówno poszczególne prace naukowe, jak i liczne wystąpienia publiczne wielu znanych ówczesnie działaczy ukraińskich, którzy (w szerokim znaczeniu) podejmowali ogólną problematykę prawa obywateli do zrzeszania się, w tym i konieczności jego usankcjonowania konstytucyjnego w przyszłym państwie ukraińskim (Wołodymyr Antonowycz, Wołodymyr Budzynowśkyj, Mykoła Wasyłenko, Mykoła Wasylko, Semen Wityk, Mychajło Hruszewśkyj, Stanisław Dnistrianśkyj, Bohdan Kistiakiwśkyj, Kost Łewyćkyj, Mykoła Palijenko, Jewhen Petruszewycz, Julijan Romanczuk, Stepan Smal- Soćkyj, Andrij Jakowaliw i inni). Jednak w wyżej wymienionych projektach konstytucyjnych, do ich nazw używane było oryginalne ukraińskie słowo zjednoczenie, właśnie jako określenie swego rodzaju formy przyszłego bytu państwowego narodu ukraińskiego. W tym samym czasie, synonimami tego słowa w języku ukraińskim były słowa: stowarzyszenie, związek, spółka, towarzystwo, federacja, unia itp. 9 Wydaje się dość wymownym 7 Tamże. 8 «Основний Закон «Самостійної України» Спілки народу Українського» (Проект утворений групою членів української Народної Партії). Історія української конституції: навч. посіб. / Микола Томенко. К.: Освіта, 2009. 9 Словарь украинского языка, собраный редакціей журнала «Кіевская Старина». Редактировалъ, съ добавленіем собственных матеріаловъ Б. Д. 90

Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej faktem osobliwe pojmowanie przez ówczesne społeczeństwo ukraińskie aksjologii prawa obywateli do zrzeszania się, które było uznawane za potencjalnie ważne nie tylko dla stworzenia odpowiedniego systemu praw i swobód człowieka, ale także dla całego procesu budowy państwa narodowego jako takiego. Następstwem I wojny światowej, a także następujących po niej wydarzeń rewolucyjnych, było jak wiadomo zniknięcie z europejskiej mapy politycznej kilku imperiów, ale również powstanie szeregu konstytucyjnych państw narodowych. Naród ukraiński, realizując swoje niezbywalne prawo do samostanowienia, utworzył Ukraińską Republikę Ludową i Zachodnioukraińską Republikę Ludową, które w styczniu 1919 roku połączyły się w jednolite demokratyczne państwo konstytucyjne. I chociaż, z oczywistych powodów, ta formacja państwowa przetrwała tylko kilka lat, doświadczenia w budowaniu państwowości pozostawiły zauważalny ślad w historii konstytucjonalizmu ukraińskiego, w szczególności w zakresie funkcjonowania instytucji prawa obywateli do zrzeszania się. Tak więc w Trzecim Uniwersale Ukraińskiej Centralnej Rady (07.11.1917 r.) zaznaczono, że w Ukraińskiej Republice Ludowej muszą być zagwarantowane wszystkie swobody zdobyte w rewolucji rosyjskiej: wolność słowa, prasy, religii, zebrań, związków, strajków, nietykalność osobista i miejsca zamieszkania, prawo i możliwość wykorzystania lokalnych języków w stosunkach ze wszystkimi instytucjami 10. Z czasem teza ta została potwierdzona przepisami Konstytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (Statutu o ustroju państwa, prawa i wolności URL), która została przyjęta przez Ukraińską Centralną Radę 29 kwietnia 1918 roku. W szczególności, 20 Konstytucji URL mówił, że tylko obywatele Гринченко. Томъ IV. Р Я. Кіевъ, 1909, s. 178; Караванський Святослав. Словник синонімів української мови. К.: Вид-во «Обрій», 1993, s. 378; Великий тлумачний словник сучасної української мови / Уклад. і голов. ред. В. Т. Бусел. К.; Ірпінь: ВТФ «Перун», 2007, s. 1368. 10 Українська Центральна Рада. Документи і матеріали. У двох томах. Т. 1. 4 березня 1917 р. 9 грудня 1917 р. / Упор. Верстюк В. Ф. (кер.), Бойко О. Д. та ін. [Текст] /. К.: Наукова думка, 1996, s. 401. 91

Natalia Steciuk URL mogą cieszyć się pełnią praw obywatelskich i politycznych, uczestniczyć w zagospodarowaniu życia państwowego i samorządowego poprzez czynne i bierne uczestnictwo w wyborach do instytucji ustawodawczych i władz samorządowych 11. To właśnie na podstawie tego paragrafu obywatele URL mieli zagwarantowane prawo do autonomii narodowej i osobistej, którego wykonanie przewidywało, w niektórych przypadkach, dobrowolne zrzeszanie się tych ostatnich w swoje Związki Narodowe. Zgodnie z przepisami Ustawy URL O autonomii narodowej i osobistej (09.01.1918 r.), którego tekst w postaci odrębnego rozdziału został w całości włączony do Konstytucji URL ( VII. Związki Narodowe ), każdy osiedlony na Ukrainie naród miał prawo do autonomii narodowej i osobistej w granicach URL, prawo do samodzielnego urządzenia swojego życia narodowego, które realizowane jest przez organy Związku Narodowego (art. 69). I jeżeli narodom mówiła ustawa wielkoruskiemu, żydowskiemu i polskiemu prawo do autonomii narodowej i osobistej dane jest na mocy tego prawa, to narody: białoruski, czeski, mołdawski, niemiecki, tatarski, grecki i bułgarski mogły skorzystać z prawa autonomii narodowo-osobistej, pod warunkiem że wystąpią do Sądu Generalnego z wnioskiem, od każdej narodowości osobno, podpisanym przez co najmniej 10 000 obywateli URL, bez różnicy płci i wiary, nie ograniczonych sądownie w swoich prawach politycznych, deklarujących swoją przynależność do danego narodu (art. 70). Właśnie z tego powodu do wykonania tego prawa, dotyczącego narodowo-osobistej autonomii, obywatele URL, należący do danego narodu, tworzą na terenie URL Związek Narodowy. Dla członków każdego związku narodowego prowadzi się listy imienne, które razem stanowią krajowy wykaz narodowości, który po złożeniu publikowany jest do ogólnej wiadomości; każdy obywatel ma prawo do żądania zarówno wpisania go do danego wykazu 11 Українська Центральна Рада. Документи і матеріали. У двох томах. Т. 2. 19 грудня 1917 р. 29 квітня 1918 р. / Упор. Верстюк В. Ф. (кер.), Бойко О. Д. та ін.: [Текст] / К.: Наукова думка, 1997, s. 331. 92

Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej narodowościowego, jak i wypisania z niego, z uwagi na deklarację o nieprzynależności do danej narodowości 12. Ciekawe i wieloaspektowe było doświadczenie praktycznej realizacji prawa do zrzeszania się obywateli na terytorium URL w kontekście działalności wielu partii politycznych, związków zawodowych, różnego rodzaju innych stowarzyszeń. Bogaty materiał faktograficzny wyraźnie pokazuje nie tylko aktywne narodowe życie polityczne bezpośrednio URL ZURL, ale również jego w pewnym sensie kontynuację później na emigracji 13. Jednak na etnicznych ziemiach ukraińskich, wraz z nadejściem wojsk bolszewickich i utworzeniem totalitarnego reżimu radzieckiego, prawo do zrzeszania się obywateli bardzo szybko przekształciło się w zwyczajną fikcję i, tak jak większość innych ogólnie uznanych praw politycznych i obywatelskich proklamowanych swego czasu przez URL ZURL, spotkał je wiadomy smutny los. O pewnych ułatwieniach w realizacji niektórych aspektów prawa obywateli do zrzeszania się w Ukraińskiej SRR można by mówić w kontekście ogólnohistorycznego rozwoju ówczesnego państwa radzieckiego (okresy tak zwanej ukrainizacji w latach 20. ubiegłego wieku, odwilży Chruszczowa, pierestrojki Gorbaczowa ). Jednak te, na ogół krótkotrwałe, osłabienia totalitaryzmu nie mogły przywrócić pełnej zdolności realizacji prawa obywateli do zrzeszania się. Punktem wyjścia w tym procesie było zniknięcie z mapy politycznej świata Związku Radzieckiego i przywrócenie niepodległości państwowej narodu ukraińskiego. Oznaczało to 12 Українська Центральна Рада. Документи і матеріали. У двох томах. Т. 2. 19 грудня 1917 р. 29 квітня 1918 р. / Упор. Верстюк В. Ф. (кер.), Бойко О. Д. та ін.: [Текст] / К.: Наукова думка, 1997, s. 100. 13 Західно-Українська народна республіка 1918 1923. Документи і матеріали. Том 2. Івано-Франківськ: Лілея-НВ. 2003, s. 712; Тисяча років української суспільно-політичної думки. У дев яти томах. Т.VІІ. 20-ті 40-іф роки ХХ ст./ Упор. Т. Гунчака, Р. Сольчаника. К.: Дніпро, 2001, s. 440; Державний Центр Української Народної Республіки в екзилі: Статті і матеріали / Зредагували Любомир Р. Винар і Наталія Пазуняк.- Філадельфія; Київ; Вашінгтон, Фундація ім. С. Петлюри; Фундація Родини Фещенко-Чопівських, 1993, s. 494. 93

Natalia Steciuk również między innymi rozpoczęcie procesu pełnego przywrócenia instytucji prawa obywateli do zrzeszania się. Pierwszym krokiem w tym zakresie była Koncepcja nowej Konstytucji Ukrainy, zatwierdzona dekretem Rady Najwyższej USRR 19 czerwca 1991 roku. W niej, szczególnie mówiło się, że w centrum uwagi nowej Konstytucji musi być człowiek jako najwyższa wartość społeczna, jego prawa i wolności oraz gwarancja ich. Głównym celem regulacji konstytucyjnej są stosunki między obywatelem, państwem i społeczeństwem. [...] Zakłada się niezbędne konstytucyjne potwierdzenie zasad określających ustanowienie i działalność stowarzyszeń publicznych (partie polityczne, organizacje pozarządowe, ruchy itp.). Państwo tworzy równe warunki dla ich działalności. Zostanie ogłoszona zasada wielopartyjności i różnorodności form realizacji interesów publicznych. Jednocześnie Ustawa Zasadnicza będzie zawierać przepisy zabraniające tworzenia i działalności partii politycznych i innych organizacji publicznych i ruchów, których celem jest zmiana z użyciem przemocy porządku konstytucyjnego i integralności terytorialnej Republiki, a także zagrażanie bezpieczeństwu państwa, nawoływanie do nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, ataki na prawa człowieka, mniejszości narodowych i narodu ukraińskiego, łamanie praw człowieka 14. Z czasem, przygotowany na podstawie wspomnianej koncepcji i przedstawiony do publicznej dyskusji projekt Konstytucji Ukrainy, uwzględniał dość jasne przepisy dotyczące praw obywateli do zrzeszania się. I tak, artykuł 31 projektu (rozdział 3. Prawa obywatelskie i polityczne), stwierdzał, że każdy człowiek ma prawo do swobodnego zrzeszania się z innymi, celem wykonywania i ochrony swoich praw i wolności oraz zaspokojenia innych interesów, w tym prawa do stworzenia i dobrowolnego przystępowania do związków zawodowych w celu wspierania i ochrony interesów gospodarczych i społecznych. Nikogo nie można zmuszać 14 Про Концепцію нової Конституції України. Постанова Верховної Ради Української РСР // Відомості Верховної Ради УРСР, 1991, N 35, ст. 466. 94

Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej do przystąpienia do jakiegokolwiek stowarzyszenia lub ograniczać w prawach do przynależności lub nieprzynależności do niego. Natomiast rozdział trzynasty projektu (art. 95, 96, 97, 98), całości poświęcony zagadnieniu prawa obywateli do zrzeszania się, miał dość wymowną nazwę Zrzeszenia obywatelskie. Za zrzeszenia obywatelskie zgodnie z powyższymi przepisami wyżej wymienionych artykułów Projektu uznaje się partie polityczne, ruchy masowe, związki zawodowe, organizacje religijne, dobrowolne towarzystwa, fundacje, stowarzyszenia i inne zrzeszenia obywateli, które mają na celu osiąganie zysku. Działalność organizacji obywatelskich powinna być oparta na zasadach demokratycznych, spełniać wymogi otwartości i przejrzystości. Uprawnienia zrzeszeń obywateli nie mogą być podstawą do ograniczenia praw i wolności konstytucyjnych członków tych stowarzyszeń i innych osób. Państwo zapewnia równe szanse dla działalności stowarzyszeń obywatelskich. Niedopuszczalne jest tworzenie i działalność partii, innych organizacji publicznych i ruchów zmierzających do zmiany porządku konstytucyjnego, których celem jest bezprawne przejęcie władzy państwowej i naruszenie integralności terytorialnej Ukrainy, a także zagrażanie jej bezpieczeństwu, propagowanie wojny, przemocy, podżeganie do nienawiści rasowej lub religijnej, ataki na wolności i prawa człowieka, zdrowie i moralność. Stowarzyszenia mogą być zakazane i rozwiązane tylko przez sądy. Zabronione jest tworzenie i funkcjonowanie wszelkich strukturalnych jednostek partii politycznych w instytucjach państwowych (z wyjątkiem frakcji partyjnych w Zgromadzeniu Narodowym Ukrainy), organach samorządów rejonowych i obwodowych, Siłach Zbrojnych, Gwardii Narodowej i Straży Granicznej, a także w przedsiębiorstwach państwowych, instytucjach, organizacjach i placówkach oświatowych 15. Po przeprowadzeniu ogólnonarodowej dyskusji na temat projektu nowej Konstytucji Ukrainy latem i jesienią 1992 roku przygo- 15 Про проект нової Конституції України. Постанова Верховної Ради України // Відомості Верховної Ради України, 1992, N 37, ст. 550. 95

Natalia Steciuk towano jeszcze kilka jego wersji, w których pewne zmiany dotyczyły również przepisów prawa obywateli do zrzeszania się. Logicznym zakończeniem tworzenia instytucji konstytucyjnej prawa obywateli Ukrainy do zrzeszania się było zagwarantowanie go w tekście Ustawy Zasadniczej państwa, przyjętej przez Parlament 28 czerwca 1996 roku. Obywatele Ukrainy, zgodnie z art. 36 Konstytucji Ukrainy mają prawo do swobodnego zrzeszania się w partiach politycznych i organizacjach społeczeństwa obywatelskiego w celu wykonywania i ochrony swoich praw i swobód oraz zaspokojenia interesów politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych i innych, z wyjątkiem ograniczeń nałożonych przez prawo w interesie bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego, ochrony zdrowia ludności lub ochrony praw i swobód innych osób. Ponadto partie polityczne na Ukrainie powinny przyczyniać się do tworzenia i wyrażania woli politycznej obywateli, udziału w wyborach, a członkami partii politycznych mogą być tylko obywatele Ukrainy, zaś ograniczenia w sprawie członkostwa w partiach politycznych są ustalane wyłącznie na podstawie Konstytucji i ustaw Ukrainy. W tym samym czasie, jak wspomniano w przytoczonym artykule Ustawy Zasadniczej państwa, obywatele mają również prawo do uczestnictwa w związkach zawodowych w celu ochrony praw i interesów pracowniczych i społecznogospodarczych, a związki zawodowe są organizacjami obywatelskimi, które jednoczą obywateli związanych wspólnymi interesami z tytułu ich działalności zawodowej. Związki zawodowe powstają bez uprzedniej zgody na podstawie wolnego wyboru swoich członków i wszystkie mają równe prawa; ograniczenia dotyczące członkostwa w związkach zawodowych ustanawia wyłącznie niniejsza Konstytucja i ustawy Ukrainy. Konstytucja Ukrainy przewiduje oddzielnie, że nikt nie może być zmuszony do przyłączenia się do jakiegokolwiek stowarzyszenia obywateli lub być ograniczony w prawach do przynależności lub nieprzynależności do partii politycznych czy organizacji społeczeństwa obywatelskiego, a wszystkie stowarzyszenia obywateli są równe wobec prawa. Jednocześnie, w postanowieniach artykułu 37 Konstytucji 96

Prawo do zrzeszania się obywateli jako składnik tradycji państwowoprawnej Ukrainy, przewiduje się zakaz tworzenia i działalności partii politycznych i organizacji publicznych, których program lub działania mają na celu likwidację niepodległości Ukrainy, zmianę porządku konstytucyjnego przez użycie przemocy, naruszanie suwerenności i integralności terytorialnej państwa, zagrożenie jego bezpieczeństwu, nielegalne przejęcie władzy państwowej, propagowanie wojny, przemocy, podżeganie do nienawiści etnicznej, rasowej lub religijnej, ataki na prawa i wolności człowieka, zdrowie ludności. Zatem przepisy konstytucyjne wyraźnie stanowią, że partie polityczne i organizacje obywatelskie nie mogą mieć formacji paramilitarnych, że niedopuszczalne jest utworzenie i działalność struktur organizacyjnych partii politycznych w organach władzy wykonawczej i sądowniczej oraz w organach wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego, jednostek wojskowych, a także w przedsiębiorstwach państwowych, placówkach oświatowych oraz innych instytucjach i organizacjach państwowych. Jednak sam zakaz działalności stowarzyszeń obywateli może być wydany tylko przez sąd 16. 16 Конституція України. Прийнята на п ятій сесії Верховної Ради України 28 червня 1996 р. К.: «Парламентське видавництво», 2012, s. 36. 97