Studia Limnologica et Telmatologica Kulturowe aspekty torfu 1 (Stud. Lim. et Tel.) i torfowisk 2 119-126 2007 119 Kulturowe aspekty torfu i torfowisk Kazimierz Tobolski Zakład Biogeografii i Paleoekologii UAM, Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań tobolski@amu.edu.pl Abstrakt: W związku z powołaniem przez IPS VIII komisji: Kulturowe aspekty torfu i torfowisk przedstawiono cztery zadania tej Komisji. Zostały one zaakceptowane przez prezydium Polskiego Komitetu Narodowego IPS jako zarys programu pracy. Ponieważ właściwości torfowisk i zalegające w nich utwory mogą zainspirować wiele działań, zaproponowano cztery kierunki aktywności: (1) skuteczne narzędzie dla prawnej ochrony torfowisk, (2) zwiększenie atrakcyjności obszarów mokradłowych, (3) owocniejsze propagowanie przyrody i historii torfowisk, (4) pełniejsze ich wyeksponowanie jako nośników wiedzy, zwłaszcza o dziejach przyrody nieożywionej, skorelowanych z historią społeczeństw w postglacjale. Zasygnalizowano kilka stanowisk mokradłowych: Giecz jako mało znany obiekt archeologii mokradłowej oraz, z Borów Tucholskich, dwa przyrodnicze obiekty o znaczeniu kulturowym: rezerwat Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego we Wierzchlesie (obszary wodno-mokradłowe stanowią około 70% powierzchni rezerwatu) i rezerwat Bagna nad Stążką. Oba obiekty są korzystnym świadectwem pracy polskich leśników, zwłaszcza jako efekty kultury obcowania z przyrodą. Słowa kluczowe: kulturowe aspekty torfu i torfowisk, zadania VIII Komisji IPS, Giecz - obiekt archeologii mokradłowej, Cisy Staropolskie we Wierzchlesie, Bagna nad Stążką. Wprowadzenie W 2004 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Torfowe (International Peat Society) powołało nową komisję, ósmą w kolejności, o nazwie Kulturowe aspekty torfu i torfowisk (Commission VIII Cultural aspects of peat and peatlands). Przewodniczy tej Komisji dr A. J. Schilstra z Uniwersytetu w Groningen (Holandia), zaś Polski Komitet Międzynarodowego Stowarzyszenia Torfowego na przewodniczącego krajowej Komisji VIII w dniu 31.I.2006 roku wybrał piszącego te słowa. Główne zadanie nowo powołanej Komisji będzie polegało na należytym wyeksponowaniu roli torfowisk i torfów dla kultury. Wiążemy też nadzieje na silniejsze, niż dotąd uwypuklenia znaczenia międzydyscyplinarnych badań torfowiskowych, szczególnie ich naturalnych powiązań z naukami humanistycznymi. Jako przykład takiego związku, o długiej tradycji, słabo jednak kultywowanej w Polsce, wymienia się archeologię stanowisk mokradłowych (por. Kobylański 2003). Długowiecznym ekosystemom torfowiskowym towarzyszą nierzadko od tysiącleci różne postacie budownictwa, zwłaszcza osad, niekiedy znaczące rezydencje, a także leżące pod warstwami torfu drewniane trakty komunikacyjne, lecz przede wszystkim liczne zabytki luźne, na przykład dary ofiarne (por. Makiewicz 1990). Torfowiska przyciągały ludzi zafascynowanych surowym pięknem bagiennej przyrody. Kontakty te profitowały twórczością literacką i dziełami sztuk pięknych, gdyż niekiedy formowały się grupy pisarzy oraz artystów-malarzy. Przykładem może być twórczy związek malarzy na przełomie XIX i XX wieku w Worpswede koło Hamburga. Na rozległym torfowisku osiedliła się grupa malarzy, aby tam twórczo pracować (Küster 2002). Rodzice znanego badacza torfowisk F. T. Overbecka (1898-1983), botanika-profesora Uniwersytetu w Kilonii, byli członkami tej grupy 1. Wobec mało popularnej w Polsce wiedzy o torfowiskach, którą u nas próbuje się zawęzić do jakiegoś wycinka swoistości świata roślinnego, powołanie VIII Komisji może się stać integracyjną platformą, w której wielodyscyplinowy wymiar szerzej, niż dotąd otworzy się na kulturową sferę torfowiskowych utworów geologicznych oraz obiektów mokradłowych. Ta Komisja powinna dopomóc w spopularyzowaniu torfowiskowego elementu dziedzictwa przyrody i kultury, szczególnie zaś nowymi argumentami wesprzeć ochronę naszych torfowisk. 1 Ojciec F. Overbeck (1869-1909) i matka H. Overbeck-Rohte (1869-1937) zasłynęli bogatą twórczością malarską i licznymi grafikami, których głównym motywem były torfowiska. Profesor był także utalentowanym malarzem oraz ilustratorem swoich podręczników (por. Rittenhoff 2002). Do najważniejszych niewątpliwie należy opublikowane w 1975 roku obszerne dzieło (s. 719, formatu A4) o wymownym tytule: Botaniczno-geologiczne torfowiskoznawstwo Botanisch-geologische Moorkunde (Overbeck 1975).
120 K. Tobolski Ważniejsze zadania VIII Komisji Powołana przez władze IPS nowa Komisja może stać się twórczym zaczynem, który ugruntuje nowy u nas dział współczesnej nauki o torfach i torfowiskach (zarówno telmatologii, jak i tradycyjnego torfoznawstwa). Kulturowe aspekty torfu i torfowisk obejmują dwa główne punkty ciężkości. Niewątpliwie jeden z nich powinien się skupiać na roli i znaczeniu torfowisk jako obiektów aktywności gospodarczej, wyzwalającej w wielu kierunkach ludzką energię celem polepszenia materialnego i duchowego bytu. Dotyczy głównie działań w regionach bądź krajach, posiadających zauważalny, przeważnie znaczący udział mokradeł w ich krajobrazach. W Środkowej Europie do nich można zaliczyć rozmieszczone na holenderskim i niemieckim wybrzeżu Morza Północnego osadnictwo wurtowe, czy przykład gospodarczych przekształceń rozległych obszarów torfowiskowych, nazwanych przez ich wykonawców Deutsche Moorkultur. Druga ważna sfera zainteresowań tej Komisji powinna się odnieść do właściwości torfowisk oraz torfów jako wiarygodnych obiektów archiwów przyrodniczych. Torfowiska wraz z wypełniającymi je torfami (i osadami podtorfowymi w przypadku limnicznego pochodzenia torfowisk) odznaczają się swoistymi właściwościami, szczególnie o cechach wybitnie konserwujących. Obecność torfowisk w określonych miejscach, wraz ze splotem charakterystycznych cech złóż torfu i osadów torfowiskowych, należy w wielu przypadkach uznać jako czynniki kulturotwórcze. Zamiast dłuższego wywodu uzasadniającego powyższą tezę (z powody braku miejsca) wymienię jedynie kilka najważniejszych haseł. Prezydium Polskiego Komitetu Narodowego IPS w dniu 31. 01. 2006 zaakceptowało je jako zarys programu pracy Komisji VIII. A. Torfowiska są archiwami przyrody, w których torfy wraz z osadami podtorfowymi kryją wartości o niepodważalnych treściach dokumentacyjnych. Informują o przeszłości każdego obiektu torfowiskowego, a przede wszystkim o przyrodniczej historii jego bliższego, a nawet odleglejszego otoczenia. Zapisy minionych zdarzeń zawarte w torfach i w jeziornych osadach podtorfowych można dość łatwo odczytać głównie dzięki metodom badań paleoekologicznych. B. Utwory torfowe i osady podtorfowe są depozytariuszami artefaktów i unikalnych znalezisk przyrodniczych. W przypadku materiałów archeologicznych dotyczy to zwłaszcza wyrobów organicznych drewnianych, kościanych i włókienniczych, najbardziej podatnych na zniszczenie w mineralnych substratach. C. Obiekty torfowiskowe oraz obszary mokradłowe z reguły reprezentują lokalizacje w zadawalający sposób konserwujące nie tylko luźne znaleziska świadków minionych kultur, lecz także zespoły osadnicze, niekiedy rozleglejsze oraz różnorodne formy budownictwa, dokumentując najpełniej cechy i postacie kultur pradziejowych i historycznych poszczególnych społeczności. D. Obecność obszarów wodno-mokradłowych sprzyja, a niekiedy wręcz jest gwarantem, istnienia zabytków przyrodniczych. Właściwości torfowisk oraz zalegające w nich limniczno-torfowiskowe utwory geologiczne mogą inspirować wiele działań. W Polsce należałoby je silniej wyeksponować i odważniej rozpropagować. 1 o Wartości kulturowe torfowisk mogą się stać skutecznym narzędziem służącym prawnej ochronie obiektów torfowiskowych, szczególnie gdy zadba się o połączenie zadań ochrony nadzorowanej przez urzędy konserwatorskie 2 z celami ochrony przyrody. 2 o Kulturowy aspekt niewątpliwie zwiększy atrakcyjność obszarów bagiennych. W przypadku zdewastowanych torfowisk łatwiej będzie o pozyskanie odpowiednich możliwości finansowania prac renaturyzacyjnych. 3 o Przyczyni się do lepszego propagowania dziejów przyrody oraz historii torfowisk. Od nauk humanistycznych spodziewamy się zainteresowania frapującą genezą i tysiącletnimi dziejami obiektów torfowiskowych. Są skrupulatnie archiwizowane w osadach geologicznych torfowisk. 4 o Należy dążyć do pełniejszego wyeksponowania torfowisk jako nośników wiedzy o historii przyrody, przeważnie dobrze skorelowanej z postglacjalnymi dziejami społeczeństw. Dlatego nawołujemy do intensywniejszego propagowania usług konsultacyjno-eksperckich, zarówno w trakcie prac archeologiczno-historycznych, a także inżynierskich, jeśli obejmują obszary mokradłowe i ich bezpośrednie sąsiedztwo 3. Geologiczno-historyczna wiedza o obszarach mokradłowych, zwłaszcza w przypadku torfowisk, powinna stanowić zasadniczy kanon wiadomości o minionych biotopach, biocenozach oraz ekosystemach torfowiskowych. Taką potrzebę dyktuje fakt ich akumulacyjnych (skałotwórczych) właściwości. Egzystencję oraz wszystkie funkcje torfowisk warunkuje bowiem jeden czynnik ekologiczny ich hydrologia. Historia czynnika hydrologicznego posiada również bogate zapisy w pokładach torfu. Oby się nie powtórzył żenujący przykład obszaru bagiennego z okolicy Augustowa! Został wywołany niewiedzą o jego historii, bowiem nie wykonano żadnych specjalistycznych badań z zakresu historii torfowisk oraz historii przepływającej przez nie rzeki. 2 Jezioro Lednica w części obejmującej Ostrów Lednicki i dwie sąsiadujące wyspy, a tym samym osady denne jeziora Lednica w ich zasięgu, zostały wpisane do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu (por. Tobolski 1996), ponadto zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z roku 1994 uznano za pomnik historii wyspę Ostrów Lednicki położoną na Jeziorze Lednickim, a ostatnio Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu wydał decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego (nr 18/Wlkp/C) otoczenie zabytku wyspy Ostrów Lednicki, której granice ochrony biegną na terenie gmin: Kłecko, Łubowo, Pobiedziska i Kiszkowo. 3 Granice tej bezpośredności wyznacza czynnik hydrologiczny, od którego jest uzależniona egzystencja torfowiska, natomiast nie powinna decydować minimalna odległość od budowy.
Kulturowe aspekty torfu i torfowisk 121 Giecz mało znany obiekt archeologii mokradłowej Rangę ważnego obiektu archeologii torfowiskowej, posiada obronna osada łużycka w Biskupinie (Niewiarowski i in. 1992; Niewiarowski i in. 1995). Do tej grupy stanowisk archeologicznych trzeba włączyć jezioro Lednica wraz z torfowiskowym otoczeniem tego akwenu, a także grodzisko w Gieczu (niedaleko Środy Wlkp.), usadowione pomiędzy rozczłonkowanymi obiektami mokradłowymi. Oba leżące w Środkowej Wielkopolsce ośrodki grodowe, pomimo około 30 km oddalenia, wykazują zaskakujące podobieństwa przyrodnicze. Przeżywały swój rozkwit znacznie później niż Biskupin, gdyż w czasach panowania pierwszych Piastów. Dzisiaj należą do licznie odwiedzanych miejsc (zwłaszcza wyspa Ostrów Lednicki na jeziorze Lednica), lecz nie są pozbawione potencjalnych zagrożeń. O niektórych zagrożeniach niedawno sygnalizowaliśmy na przykładzie Giecza (Milecka, Tobolski 2007, w druku), które jest pokłosiem opracowania w ramach inżynierskiego grantu. Tematyką były walory obronne, jakimi dla wczesnośredniowiecznego Giecza stanowiły obszary wodno-bagienne. Ich liczne pozostałości kryją osady pochodzenia jeziornego i torfowiskowego, dość obficie rozmieszczone w otoczeniu grodziska. Są wiarygodnym źródłem paleogeograficznych rekonstrukcji, opartych na urozmaiconym zestawie metod paleoekologicznych i paleolimnologicznych. Usytuowanie grodziska i sąsiadujących zbiorników akumulacji biogenicznej przedstawiają z lotu ptaka fotografie 1, 2 i 3. Ostatnia z nich (fot. 3) jest wymowną ilustracją bezpośredniego kontaktu między torfowiskiem (por. Gałka, Onuch 2007, w druku), a trasą niedawno uruchomionej autostrady A2. Nie przypomniałbym tej sprawy 4, gdyby nie pilna konieczność zachowania wokół grodziska ulegającego destrukcji bagiennego otoczenia. Konieczne są zarówno niezbędne zabiegi ochronne, jak i szeroki zakres prac studyjnych, wymagających doświadczenia i specjalistycznej wiedzy z zakresu geohydrologii oraz renaturyzacji i ochrony zbiorników akumulacji biogenicznej. Fot. 1. Grodzisko w Gieczu otoczone mokradłami (widok w kierunku południowym). Na pierwszym planie fragment rozległego torfowiska trzcinowego w miejscu kilkumetrowej miąższości pokładów gytii wapiennej, pozostałości wypłyconego jeziora. Na wschód od grodziska podłużna rynna dawnego zbiornika wodnego, podkreślonego przez wiosenne podtopienia, natomiast po zachodniej stronie rozległe powierzchnie gleb hydrogenicznych (fot. W. Stępień, marzec 2007). 4 Nie jesteśmy przeciwnikami budowy autostrad, ani tym bardziej ich wrogami nawet jeśli wiodą przez obszary bardzo interesujące ze względu na ich naukowe walory. W krajach, gdzie nie ignoruje się roli nauki ani tworów przyrody, na przykład w Szwajcarii, budowa autostrad staje się dużym wsparciem badań naukowych, stając się przy okazji niepodważalnym dowodem niekłamanej obywatelskiej współodpowiedzialności za stan kultury oraz sieć bezpiecznych dróg. Tę uwagę dedykuję współdecydentom, którzy wyznaczali działki naukowej eksploracji autostrady A2 w okolicach Giecza.
122 K. Tobolski Fot. 2. Droga przez mokradła do grodziska. Przylega do dawnego mostu-grobli z czasów świetności grodu w X-XI wieku (fot. W. Stępień, marzec 2007) Fot. 3. Południowe przedłużenie dawnego systemu wodno-mokradłowego w Gieczu przecina autostrada A2 (fot. W. Stępień, marzec 2007)
Kulturowe aspekty torfu i torfowisk 123 Giecki obiekt archeologiczny i mokradłowy stanowi genetyczną całość. Dlatego prestiżowy status monumentu kultury i przyrody musi objąć zarówno tam obecne mokradła, jak i stanowiska archeologiczne. Taką potrzebę dyktuje kilka okoliczności, a zwłaszcza: zachowanie ukształtowanego od dawna następstwa sukcesyjnego zbiorników wodnych, które stopniowo uległy przemianom w torfotwórcze zbiorowiska bagienne; zabezpieczenie dla przyszłych badań paleoekologicznych i archeologicznych bardzo słabo pod względem archeologicznym przebadanego obiektu; pozostawienie otoczenie gieckiego Grodziszczka w najlepszym stanie, gdyż tam powinien powstać obiekt muzealny na wolnym powietrzu, eksponujący ważne stanowisko obronne, oparte na korzystnych środowiskowych cechach przyrody. W tym celu zaproponowaliśmy podjęcie odpowiednich prac, które umożliwią wznowienie zanikających w wielu miejscach procesów osadotwórczych, zapobiegających jednocześnie dewastacji mokradeł. Przykłady dewastacji są widoczne w wielu miejscach, a niektóre z nich to próby likwidacji siedlisk wodnych i bagiennych, np. zasypanie gruzem budowlanym, ziemią i śmieciami niewielkiego stawu przy odgałęzieniu drogi do Grodziszczka oraz torfowiska na przedłużeniu cmentarza celem powiększenia miejsca do parkowania samochodów. Może w kompetencji VIII Komisji będzie sporządzenie wykazu zaniedbań i dewastacji ważnych dla kultury obiektów torfowiskowych, a następnie ich skrupulatnie monitorowanie. Postulowany wykaz byłby podstawą nie tyle do poszukiwania winnych, co raczej do ubiegania się o konieczne środki dla realizacji niezbędnych prac renaturyzacyjnych, które doprowadzą do wznowienia procesów osadotwórczych, likwidujących tym samym decesję stropowych torfów. Decesja (biologiczne spalanie, a przez to zanik) górnej warstwy torfu jest zjawiskiem niszczącym biogeniczne utwory, gdyż destrukcji są poddane deponowane tam artefakty organicznego pochodzenia. Jedynym zabezpieczeniem dla osadów oraz w nich złożonych zabytków jest właśnie podniesienie poziomu wody, które uruchomi spontaniczny bądź transplantowany rozwój torfotwórczej flory, która z upływem niewielu lat uformuje odpowiednie zbiorowiska o właściwościach sedentacyjnych. Należy przestrzec przed pokusą niezwykle szkodliwych pomysłów ewentualnego usunięcia osadów, aby w taki sposób sprowokować pojawienie się powierzchni wodnej. Nie wywoła to żadnej korzystnej reakcji, a jednocześnie będzie karygodnym zaprzeczeniem idei tzw. małej retencji. Produktywność zbiorowisk torfotwórczych jest kilkakrotnie wyższa od ekosystemów wodnych, znacznie korzystniejsza pod względem redukcji dwutlenku węgla, a przede wszystkim pozostawia w nienaruszonym stanie nieocenioną wartość dokumentacyjną, reprezentowaną przez osady jeziorne i torfowiskowe. Przyrodnicze obiekty o znaczeniu kulturowym Zainteresowanie naszej Komisji nie powinno się zawężać do torfowiskowych obiektów archeologiczno-historycznych, lecz włączyć wybrane wodno-bagienne przykłady polskiego i europejskiego dziedzictwa przyrodniczego. Istnieje bowiem grupa przyrodniczych obiektów, którym potrafimy przypisać poważne znaczenie kulturotwórcze, niestety nie zawsze należycie podkreślane, co dodatkowo utwierdza naszą propozycję. W pierwszej kolejności trzeba do nich włączyć niektóre polskie rezerwaty przyrody, nie tylko typu torfowiskowego czy torfowiskowo-florystycznych, ale także innych typów, na przykład rezerwaty zaliczane do geomorfologicznych i leśnych. Niektóre z nich w swoich granicach mieszczą różne ekosystemy, poza torfowiskowymi również jeziorne, a przede wszystkim właśnie leśne. Ich wyróżnikiem dla naszej Komisji nie jest wielość ekosystemowych postaci, czy bio(geo)różnorodność, lecz znaczenia dla kultury, oceniane dość skrupulatnie, poczynając od ponad regionalnego szczebla, a najchętniej jeśli ich ranga osiągnęła poziom międzynarodowy. Przyrodnicze treści zespolone z cechami o wymowie kulturowej niewątpliwie posiada rezerwat Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego w Wierzchlesie na terenie Borów Tucholskich (nadleśnictwo Zamrzenica). Jako obiekt ustawowo chroniony, rezerwat ten został włączony do typu rezerwatów leśnych (por. Rąkowski red. 2005), ponieważ celem ochrony jest najbogatsze w Polsce skupienie cisów, zgrupowanych na powierzchni około 15 ha. Las z cisem zajmuje jednak tylko 16,8% łącznego areału rezerwatu, bowiem duża połać rezerwatu przypada na akwen jeziorny oraz na obszary torfowiskowe (fot. 4). Ekosystem torfowiskowy posiada postać bezleśnych torfowisk niskich (fot. 5) oraz lasu olszynowego. Dlatego łączna powierzchnia siedlisk wodnych i torfowiskowych rezerwatu Cisy Staropolskie zajmuje aż około 70% całego areału. Dość szeroko jest rozwarty wachlarz tego rezerwatu w zakresie kultury. Świadoma, przez lokalne władze podtrzymana ochrona lasu z cisem trwa już 180 lat, czyniąc to miejsce jednym z najstarszych w Europie chronionych obiektów przyrodniczych. Już w XIX wieku to stanowisko cisów kilkakrotnie opisywano, a dwa teksty autorstwa H. Conwentza ugruntowały jego pozycję w fachowym piśmiennictwie naukowym i ochroniarskim (por. Tobolski 2002). Dobra znajomość tego miejsca (H. Conwentz kilkakrotnie wizytował ten las), a także korzystne porównanie z innymi stanowiskami cisa podbudowane znajomością kopalnych stanowisk cisa niewątpliwie wspomogło krystalizowanie się podstaw strategii nowoczesnej ochrony przyrody, której twórcą w skali europejskiej był w dość powszechnej opinii H. Conwentz. Dlatego nie będzie przesadą, jeśli uznamy las cisowy z jego niezbędnym wodno-mokradłowym otoczeniem za składnik europejskiego dziedzictwa przyrody, który od dawna był akcentowany w łącz-
124 K. Tobolski Fot. 4. Rezerwat Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego w Wierzchlesie. Enklawa z drzewostanem cisowym (o powierzchni około 15 ha) w kształcie podkowy, jest otoczona obszarem wodno-mokradłowym (fot. W. Stępień, kwiecień 2007) ności z kulturą. Aspekt kulturowy w artystycznej oprawie pojawił się w okresie dwudziestolecia międzywojennego z chwilą zainteresowania (w roku 1926) lasem cisowym w Wierzchlesie przez Leona Wyczółkowskiego (1852-1936). Ten znamienity malarz i grafik w rezerwacie wykonał ponad sto prac, zarówno jako studia do późniejszych litografii, jak i ukończonych bezpośrednio w terenie. Dopełnieniem obrazu niewątpliwego zabytku europejskiej przyrody i kultury niech będą naukowe aspekty tego unikalnego miejsca, także dotąd słabo wyeksponowane. Szczególnie należy podkreślić ten rezerwat jako krajobraz ponad ekosystemowy układ ekologiczny. Reprezentuje bowiem skupisko kilku grup ekosystemów z jądrem w postaci mineralnej wyspy z cisową populacją, otoczoną przez tereny wodno-mokradłowe. Struktura tego krajobrazu, a szczególnie jego historyczny kontekst (coraz wyraziściej odsłaniany przez badania geologiczno-paleoekologiczne 5 czynią to miejsce rzadko dziś notowanym dowodem roli w przeszłości geologicznej wysp przyrodniczych Fot. 5. Fragment torfotwórczego zbiorowiska Caricetum appropinquatae ( z turzycą tunikową) w rezerwacie Cisy Staropolskie (fot. K. Tobolski, maj 2007) 5 Najnowsze rezultaty przyniosła niedawno obroniona w Instytucie Nauk Geologicznych PAN w Warszawie dysertacja doktorska dr inż. J. Pająkowskiego pt. Rozwój torfowisk w postglacjale w okolicy rezerwatu Cisy Staropolskie Borach Tucholskich.
Kulturowe aspekty torfu i torfowisk 125 Fot. 6. Fragment rezerwatu Bagna nad Stążką ukazujący rzeczkę Stążka płynacą przez dobrze zachowane torfowiska niskie, a także pokonująca wąskie przełomy, m. in. przy tzw. Jeleniej Wyspie (fot. W. Stępień, kwiecień 2007) wśród mokradeł i jezior w ekspansji cisa (por. Tobolski 2002). W skali regionalnej jest przykładem ekspansji nowego gatunku leśnego, który przed kilkoma tysiącami lat zadomowił się w optymalnie wówczas rozwiniętej szacie leśnej Borów Tucholskich. Wzmiankowane przykłady nie zamykają liczby torfowisk, które powinny się znaleźć w orbicie zainteresowań Komisji VIII. Pozostając na obszarze Borów Tucholskich, nie mogę pominąć przykładu kultury współżycia z przyrodą, jakim dla mnie jest śródleśna dolina niewielkiej rzeczki Stążka, lewobrzeżnego dopływu Brdy (fot. 6). Jest unikalnym przykładem naturalnego cieku wodnego, sprzyjającego rozwojowi torfowisk, a jednocześnie formuje rzadką na Niżu Środkowoeuropejskim dynamikę krajobrazu rzecznego. Doskonały stan zachowania, wyrażający się m.in. częstymi tam torfowiskami źródliskowymi, zasilającymi rzekę, rozproszonymi, nieszkodliwymi lecz koniecznymi budowami hydrotechnicznymi, w sumie wystawia bardzo korzystne świadectwo polskim leśnikom. Na przykładzie torfowisk rzeki Stążka widzę właśnie efekt kultury obcowania z tworami przyrody! Od niedawna (od 1999 roku) znaczna część tej zatorfionej doliny jest objęta ochroną rezerwatową Bagna nad Stążką o powierzchni 478,45 ha. Zakończenie Zasygnalizowane przykłady powinny zainicjować najchętniej w ramach naszej VIII Komisji prezentację ważniejszych obiektów postaci bogato ilustrowanego katalogu. Wybór i sposób prezentacji powinny poprzedzić studia terenowe i archiwalne kwerendy, te zaś odpowiednie działania, które potrafią zabezpieczyć materialną realność nakreślonych planów. Taki plan działania zostanie zaprezentowany na forum międzynarodowym, jeszcze w okresie poprzedzającym kolejny kongres torfowy w roku 2008 w Irlandii. Literatura Gałka M., Onuch M. 2007. Zbiornik południowy i pogrzebane złoża bagienne. W: A. Grygorowicz, K. Milecka, K. Tobolski (red.) Architektoniczno-przestrzenne i przyrodnicze podstawy rekonstrukcji wczesnośredniowiecznych założeń obronnych Giecza: Inst. Arch. i Plan. Przestrz. PP: 113-121. Kobylański Z. 2003. Wet archeological sites problems of research and conservation. W: Peatlands archeological sites archives of nature nature conservation wise use (A. Bauerochse, H. Haßmann). Proceedings of Peatland Conference 2002 in Hannover, Germany Verlag Marie Leidorf GmbH, Rahden/Westf.: 132-142.
126 K. Tobolski Küster B. 2002. Fritz Overbeck Person und malerisches Werk. W: Fritz und Hermine Overbeck. Ein Worpsweder Künstlerpaar (red. B. Küster, 3-mal Overbeck, Bd. 1). Isensee Verlag Oldenburg: 9-66. Makiewicz T. 1990. Ein unbekannter Mooropferplatz aus der römischen Kaiserzeit in Słowikowo, Woj. Konin (Großpolen). Offa, 47: 133-139. Milecka K., Tobolski K. 2007. Podsumowanie. W: A. Grygorowicz, K. Milecka, K. Tobolski (red.) Architektoniczno-przestrzenne i przyrodnicze podstawy rekonstrukcji wczesnośredniowiecznych założeń obronnych Giecza: Inst. Arch. i Plan. Przestrz. PP: 163-170. Niewiarowski W., Noryśkiewicz B., Piotrowski W., Zajączkowski W. 1992. Biskupin fortified settlement and its enviroment in the light of new environmental and archeological studies. W: e wetland revolution in prehistory (red. B. Coles). e Prehistoric Society, Warp: 81-92. Niewiarowski W., Noryśkiewicz B., Piotrowski W. Sinkiewicz M., 1995. An outline of natural and anthropogenic changes of geographical environment in the Biskupin area during the last 7000 years. Quaternary Studies in Poland, 13: 77-88. Overbeck F. 1975. Botanisch-geologische Moorkunde. Wachholtz, Neumünster. Rąkowski G. (red.) 2005. Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Ritterhoff S. 2002. Der Privatmann und Künstler Fritz eodor Overbeck. W: Fritz eodor Overbeck (1898-1983). Botaniker und Uniwersalgelehrter. 3-mal Overbeck, Bd. 2). Isensee Verlag Oldenburg: 9-56. Tobolski K. 1996. Stan poznania przyrody Lednickiego Parku Krajobrazowego i proponowane formy ochrony przyrody. Studia Lednickie, 4. Poznań-Lednica: 47-57. Tobolski K. 2002. Pomijana tematyka badawcza rezerwatu Cisy Staropolskie im. Leona Wychółkowskiego koło Wierzchlasu. W: J. Banaszak, K. Tobolski (red.) Park Narodowy Bory Tucholskie na tle projektowanego rezerwatu biosfery. Park Narodowy Bory Tucholskie, Charzykowy: 165-194.