Nowe stanowisko widlicza Zeillera Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub na Wyżynie Małopolskiej

28 NOTATKI / Notes

NATURALIA 2: 31-34 (2013) 31 Nowe stanowisko widlicza Zeillera Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub na Wyżynie Małopolskiej New locality of the Zeiller s ground-pine Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub in the Małopolska Upland Waldemar Błoński, Bartosz Piwowarski Widlicz Zeillera Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub (Lycopodiaceae) jest gatunkiem holarktycznym należącym do podelementu cyrkumborealnego, do grupy cyrkumborealno-oceanicznej (Zając & Zając 2009). Takson jest utrwalonym mieszańcem widlicza spłaszczonego Diphasiastrum complanatum (L.) Holub i widlicza cyprysowatego Dihasiastrum tristachyum (Pursh) Holub (Pacyna 1972a; Holub 1975; Wagner & Beitel 1993). W jego obrębie prawdopodobnie zachodzi introgresja (Pacyna 1972a), skutkiem czego skrajne formy w szeregu zmienności silnie zbliżają się do jednego lub drugiego z gatunków rodzicielskich. Przysparza to duże trudności w oznaczaniu (Kozak & Pacyna 2008). Jednocześnie rodzaj Diphasiastrum jest ciągle dyskutowany przez taksonomów. W jednej z ostatnich prac Pacyny (2006) autorka przyjmuje nomenklaturę z polskiej checklist (Mirek et al. 2002), przy czym szeroko ujmuje takson jako Diphasiastrum complanatum (L.) Holub subsp. zeilleri (Rouy) Kukkonen. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w pracy Szypuły (2013). Fot. 1. Widlicz Zeillera Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub na stanowisku k. Rzepina (fot. W. Błoński) Photo 1. Zeiller s ground-pine Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub in the site near Rzepin (photo by W. Błoński) Diphasiastrum zeilleri, podobnie jak wszystkie widłakowate w Polsce, jest gatunkiem objętym ścisłą ochrona gatunkową, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z 20 stycznia 2012 r. poz. 81). Wpisany został także na czerwoną listę gatunków wymierających w kraju, gdzie przypisano mu kategorię zagrożenia V narażony na wymarcie (Zarzycki & Szeląg 2006). Na Wyżynie Małopolskiej widlicza Zeillera uznano za gatunek zagrożony wymarciem kategoria EN (Bróż & Przemyski 2009). Rozmieszczenie D. zeilleri w Europie jest stosunkowo słabo poznane, ze względu na problemy taksonomiczne oraz identyfikacyjne. Występuje głównie w Europie Środkowej, sięgając do północnych krańców Skandynawii (po granicę lasu). Najdalej na zachód spotykany jest na terenach wschodniej Francji, Holandii i Belgii. Znacznie rzadszy jest w Europie Wschodniej

32 Błoński W., Piwowarski B.: Nowe stanowisko widlicza Zeillera na Wyżynie Małopolskiej NATURALIA 2: 31-34 (2013) 33 (Valentine & Moore 2007; Kozak & Pacyna 2008). W Polsce znany jest głównie z rozproszonych stanowisk na niżu (Zając & Zając 2001); z Karpat podawany zaledwie z dwóch stanowisk (Kozak & Pacyna 2008). Dotychczas z Wyżyny Małopolskiej podano 11 stanowisk Diphasiastrum zeilleri (Pacyna 1972a; Głazek 1976; Bróż et al. 2003; Podgórska 2005; Piwowarczyk 2010). Wszystkie z nich znajdują się w północnej części regionu, rozciągając się wzdłuż linii Ostrowiec Świętokrzyski Przedbórz (por. Zając & Zając 2001; Podgórska 2005). W 2008 r. w północno-wschodniej części Wyżyny Małopolskiej odkryto nowe stanowisko Diphasiastrum zeilleri (fot. 1). Znajduje się ono pomiędzy wsiami Kuczów a Rzepin II (gmina Pawłów, powiat starachowicki, woj. świętokrzyskie). Teren ten położony jest na gruntach Nadleśnictwa Skarżysko-Kamienna (leśnictwo Rzepin, oddział 161c). Zgodnie siecią ATPOL nowe stanowisko D. zeilleri umiejscowione jest w kwadracie EE6703 (2,5 2,5 km). Gatunek występuje w sosnowym borze świeżym, który zidentyfikowano jako zespół Leucobryo-Pinetum. Drzewostan jest czysto sosnowy, w wieku 86 lat (http://www.bdl.lasy.gov.pl). W niższej warstwie drzew pojawiają się pojedyncze świerki. Zwarcie drzewostanu jest stosunkowo luźne, wynoszące około 60%. Warstwa krzewów słabo rozwinięta z przewagą świerka. Stopień pokrycia runa wynosi około 40%, przy czym panującym gatunkiem jest borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, rzadziej występuje tu czernica V. myrtillus. Warstwa mszysta jest bujnie rozwinięta, co jest charakterystyczne dla tego typu siedlisk (ubogich i kwaśnych). Największą ilościowością charakteryzuje się rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, gajnik lśniący Hylocomium splendens, bielistka siwa Leucobryum glaucum i widłoząb miotlasty Dicranum polysetum. Luźne zwarcie drzewostanu oraz pozostałych warstw powoduje duże nasłonecznienie dna lasu. Fizjonomicznie fitocenoza ta nawiązuje do borów chrobotkowych. Populacja D. zeilleri na nowym stanowisku liczy co najmniej 400 pędów nadziemnych, zajmujących powierzchnię około 1 ara. Wśród nich stwierdzono kilkanaście osobników zarodnikujących. Jest to jedna z liczniejszych populacji gatunku w Polsce (por. Piękoś-Mirkowa & Mirek 2003; Podgórska 2005). Obecnie stanowisko jest zagrożone poprzez wycinkę drzew, którą zaobserwowano zimą 2013 roku. Stosowana tu rębnia zupełna zmienia mikroklimat siedliska, powodując silnie nasłonecznienie, co dla preferującego półcień D. zeilleri, może być szkodliwe. Ponadto stosowane w gospodarce leśnej zaorywanie gleby pługiem leśnym przed kolejnym nasadzeniem drzew może spowodować całkowite zniszczenie stanowiska omawianego gatunku. Zagrożenia widłaków z punktu widzenia gospodarki leśnej opisuje szczegółowo Gorzelak (2009). Ze strony prawnej, przy stosowaniu rębni zupełnej dopuszczalne jest pozostawienie fragmentu drzewostanu do czasu jego naturalnego rozpadu, czyli tzw. kępy ekologicznej. Postępowanie to jest opisane w Zasadach Hodowli Lasu (Anonymous 2012) oraz w Zarządzeniu Nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 r. (zn. spr. ZG-7120-2/99). Kujawa-Pawlaczyk & Pawlaczyk (2003) proponują podobne rozwiązanie, sugerując pozostawienie wokół stanowisk rzadkich gatunków roślin nienaruszonego drzewostanu o kolistym kształcie i promieniu od 20 do 30 m. Na pisemny wniosek Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody powyższe rozwiązanie zostało przyjęte przez administrację Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Skarżysko-Kamienna). Na stanowisku gatunku w okolicach Rzepina zaplanowano pozostawienie nienaruszonego drzewostanu w promieniu 20 m. Piśmiennictwo Anonymous 2012. Zasady Hodowli Lasu. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, s. 72. Bróż E. & Przemyski A. 2009. The red list of vascular plants in the Wyżyna Małopolska Upland (S Poland). In: Mirek Z. & Nikel A. (eds). Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, p. 123-136. Bróż E., Nobis M. & Piwowarczyk R. 2010. Nowe stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin naczyniowych na Przedgórzu Iłżeckim (Wyżyna Małopolska). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 10: 13-18. Głazek T. 1976. Rośliny naczyniowe zbiorowisk leśnych północno-wschodniego i wschodniego przedpola Gór Świętokrzyskich. Monogr. Bot. 51: 1-109. Gorzelak P. 2009. Nowe stanowisko widlicza spłaszczonego Diphasiastrum complanatum L. (Lycopodiaceae) na Dolnym Śląsku i możliwości jego ochrony z punktu widzenia leśnika. Acta Botanica Silesiaca 4: 125 133. Holub J. 1975. Diphasiastrum, a new genus in Lycopodiaceae. Preslia 36: 16-22. Kozak M. & Pacyna A. 2008. Widlicz (Widłak) Zeillera. W: Mirek Z. & Piękoś-Mirkowa H. (red.) Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny Naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera, s. 26-27. Kujawa-Pawlaczyk J. & Pawlaczyk P. 2003. Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin w lasach. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A. & Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, pp. 442. Pacyna A. 1972a. Biometrics and taxonomy of the polish species of the genus Diphasium Presl. Fragm. Flor. Geobot. 18 (3-4): 255-297. Pacyna A. 1972b. Polskie gatunki rodzaju Diphasium Presl i ich rozmieszczenie w kraju. Fragm. Flor. Geobot. 18 (3-4): 310-341. Pacyna A. 2006. Taxonomic problem of the genus Diphasiastrum in Poland and Central Europe. Botanical Guidebooks 29: 7-26. Piękoś-Mirkowa H. & Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, ss. 584. Piwowarczyk R. 2010. Rośliny naczyniowe wschodniej części Przedgórza Iłżeckiego (Wyżyna Małopolska). Prace Bot. 43: 1-344. Podgórska M. 2005. Nowe stanowiska Diphasiastrum tristachyum i Diphasiastrum zeilleri (Lycopodiaceae) na Wyżynie Małopolskiej. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12 (1): 185-190. Szypuła W. 2013. O filogenezie i systematyce rodziny widłakowatych Lycopodiaceae sensu lato przegląd piśmiennictwa. Acta Botanica Silesiaca 9: 25-56. Valentine D. H. & Moore D. M. 2007. Lycopodiaceae L. In: Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H., Walters S. M. & Webb D. A. (eds). Flora Europaea. Vol. I. Cambridge University Press, Cambridge, p. 3-5. Wagner W. H. & Beitel J. M. 1993. Lycopodiaceae Mirbel clubmoss family. In: Flora of North America Editorial Committee (eds). Flora of North America. North of Mexico 2. Oxford University Press, New York, Oxford, p: 18-37.

34 Błoński W., Piwowarski B.: Nowe stanowisko widlicza Zeillera na Wyżynie Małopolskiej NATURALIA 2: 35-39 (2013) 35 Zając A. & Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zając M. & Zając A. 2009. Elementy geograficzne rodzimej flory Polski. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, ss. 94. Zarzycki K. & Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. In: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (eds). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, p. 9-20. Waldemar Błoński Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody ul. Sienkiewicza 68, 25-501 Kielce e-mail: waldemar.blonski@op.pl Bartosz Piwowarski Usługi Ekologiczne Alojzy Przemyski ul. Warszawska 21/18, 25-512 Kielce e-mail: piwowarskib@gmail.com Summary: A new site of a rare species Zeiller s ground-pine Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub in the Małopolska Upland was discovered in 2008. It is located between Kuczów and Rzepin II (Pawłów Commune, Świętokrzyskie Province). D. zeilleri grows in the Leucobryo-Pinetum pinewood, where it is endangered by forest management. Nowe stanowiska ekspansywnych gatunków mchów: prostoząbka taurydzkiego Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova i krzywoszczeci przywłoki Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. na Wyżynie Małopolskiej New localities of expansive mosses Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova and Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. in the Małopolska Upland Bartosz Piwowarski Podczas prowadzonych w ostatnim czasie intensywnych badań briologicznych na terenie regionu świętokrzyskiego odnaleziono nowe stanowiska dwóch interesujących gatunków mchów: prostoząbka taurydzkiego Orthodicranum tauricum i krzywoszczeci przywłoki Campylopus introflexus (ryc. 1). Prostoząbek taurydzki Orthodicranum tauricum (fot. 1) jest gatunkiem mchu o zasięgu europejsko-północnoamerykańskim o wyraźnych tendencjach do gwałtownego rozprzestrzeniania się zarówno w Europie, jak i w Ameryce. W dobie, gdy obserwuje się kurczenie zasięgów wielu gatunków mchów, które stają się zagrożone głównie na skutek zanieczyszczeń powietrza, O. tauricum wykazuje zupełnie przeciwną tendencję. Od lat 80-tych XX wieku obserwuje się nagły wzrost stanowisk gatunku w całej Europie (Stebel et al. 2012b), co może być związane z postępującym zanieczyszczeniem, głównie kwaśnymi deszczami (Söderström 1992). Prostoząbek taurydzki jest przede wszystkim gatunkiem epifitycznym, rosnącym na korze drzew; rzadziej spotykany jest na martwym drewnie i skałach. Preferuje głównie drzewa liściaste, zwłaszcza brzozy, dęby, buki i olsze. O. tauricum występuje w lasach liściastych z rzędów Fagion sylvaticae i Alno-Ulmion oraz w borach mieszanych dębowo-sosnowych antropogenicznego pochodzenia. Bardzo chętnie zasiedla samotne stare drzewa rosnące przy leśnych drogach, gdzie panuje ażurowe nasłonecznienie, co wskazuje na częściowo synantropijny charakter gatunku. Potwierdzają to także jego częste stwierdzenia w parkach i ogrodach (Stebel et al. 2012b). Orthodicranum tauricum znany jest w Polsce z ponad 200 stanowisk rozprzestrzenionych na terenie całego kraju (Stebel et al. 2012a, b). Da się jednak zauważyć pewną koncentrację w zachodniej i centralnej części Polski, co związane jest zapewne z lepszym rozpoznaniem terenu (Stebel et al. 2012a). Na Wyżynie Małopolskiej po raz pierwszy wykazany w 2009 r. ze Świętokrzyskiego Parku Narodowego, gdzie odnaleziony został na gołoborzu znajdującym się na północnym stoku Góry Agaty ATMOS Ee 76 (Stebel et al. 2012a, 2013). Dotychczas było to jedyne znane stanowisko z tego regionu (ryc. 1). Nowe stanowisko prostoząbka taurydzkiego odnaleziono w kwietniu 2013 r. na Przedgórzu Iłżeckim, ok. 1 km na N od Wąchocka (ATMOS Ee 47). Obszar ten położony jest w gruntach leśnictwa Gadka Nadleśnictwa Starachowice. O. tauricum notowany był w dwóch miejscach: 1) przy drodze między oddz. 75 a 97, gdzie rósł na korze ściętego pniaka brzozowego w sosnowym borze wilgotnym Molinio-Pinetum; 51 05 44.65 N/21 01 26.63 E, 2) na skrzyżowaniu leśnych dróg między oddz. 78 a 100, na grubo spękanej korze samotnej starej brzozy Betula pendula (ok. 80-90 lat) rosnącej w sosnowym borze świeżym Leucobryo-Pinetum; 51 05 45.11 N/21 00 08.04 E (fot. 1).

36 Piwowarski B.: Nowe stanowiska ekspansywnych gatunków mchów na Wyżynie Małopolskiej NATURALIA 2: 35-39 (2013) 37 Ryc. 1. Rozmieszczenie Orthodicranum tauricum i Campylopus introflexus na Wyżynie Małopolskiej Fig. 1. Distribution of Orthodicranum tauricum and Campylopus introflexus on the Małopolska Upland Oba miejsca stwierdzenia gatunku dzieli dystans ok. 1,5 km w linii prostej. Z ekologicznego punktu widzenia należy je uznać za jedno stanowisko. Znajdują się w jednym zwartym kompleksie leśnym o podobnym charakterze siedliskowym acydofilne zbiorowiska ubogich borów z rzędu Dicrano-Pinion klasy Vaccinio-Piceetea. Przyszłość nowego stanowiska prostoząbka taurydzkiego jest niepewna. Darń odnaleziona na pniaku zajmowała zaledwie ok. 2 cm 2. Zapewne jest to pozostałość po liczniejszej populacji O. tauricum w tym miejscu. Substrat w postaci pniaka znajduje się obecnie w stanie rozkładu, a ponadto jest znacznie ocieniony przez bujnie rosnącą w pobliżu borówkę czernicę Vaccinium myrtillus i orlice pospolitą Pteridium aqulinum. Natomiast darń obserwowana na starej samotnej brzozie można uznać za bardzo dobrze rozwijającą się, zajmując łączną powierzchnię ok. 200 cm 2 (fot. 1). Jednak brzoza ta, najprawdopodobniej przeznaczona jest do usunięcia w związku z planowaną przebudową drogi leśnej, przy której rośnie. Biorąc pod uwagę, że w najbliższej okolicy brak jest sprzyjających siedlisk dla O. tauricum oraz odpowiedniego substratu w postaci drzew liściastych istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że populacja omawianego gatunku nie przetrwa. Fot. 1. Ciemnozielone darnie prostoząbka taurydzkiego Orthodicranum tauricum na starej samotnej brzozie w leśnictwie Gadka, Nadleśnictwo Starachowice (fot. B. Piwowarski, 13.04.2013) Photo 1. Dark green mats of Orthodicranum tauricum on an old solitary birch in the Gadka forest, Starachowice Forest District (photo by B. Piwowarski, 13.04.2013)

38 Piwowarski B.: Nowe stanowiska ekspansywnych gatunków mchów na Wyżynie Małopolskiej NATURALIA 2: 35-39 (2013) 39 Krzywoszczeć przywłoka Campylopus introflexus (fot. 2) w odróżnieniu od poprzedniego gatunku jest przykładem synantropijnego mchu obcego pochodzenia, który swoją ojczyznę ma na półkuli południowej. Do Europy dotarł najprawdopodobniej z Falklandów. Po raz pierwszy na starym kontynencie odnotowano go w 1941 r. w Anglii i od tego momentu liczba jego stanowisk zaczęła gwałtownie wzrastać (Ochyra 1983). W efekcie Söderström (1992) uznał C. introflexus za gatunek inwazyjny. Krzywoszczeć przywłoka zajmuje różne typy siedlisk. Będąc gatunkiem epigeicznym rośnie na ubogich murawach bliźniczkowych, murawach psammofilnych, wrzosowiskach. Jest także częstym składnikiem siedlisk synantropijnych, głównie ruderalnych. Notowany był z nasypów kolejowych, hałd, żwirowisk, przydroży. W Polsce C. introflexus po raz pierwszy został stwierdzony w Wielkopolsce w 1986 r. (Lisowski & Urbański 1989). Bardzo szybko obserwowany był także w innych regionach kraju (Fudali et al. 2009; Zubel et al. 2009; Stebel 2010a, b, Stebel; Żarnowiec 2010). Z Wyżyny Małopolskiej znane jest tylko jedno stanowisko Campylopus introflexus, znajdujące się w Dolinie Nidy między Korytnicą a Rębowem ATMOS Fe 03 (Paciorek 2012). Nowe stanowisko C. introflexus stwierdzono we wrześniu 2013 r. w rezerwacie przyrody Gagaty Sołtykowskie, który położony jest na Garbie Gielniowskim, w lesie ok. 2 km na N od drogi krajowej 42 między Sołtykowem a Odrowążem (ATMOS Ee 44). Rezerwat to stara kopalnia gliny z bardzo dużą ilością kamienistych i gliniastych hałd pokopalnianych. Na szczycie najwyższej z nich (51 08 51.24 N/20 39 43.78 E) odnaleziono dużą, relatywnie zwartą darń C. introflexus, zajmującą ok. 0,7 m 2 (fot. 2). Po licznych przemarszach przez rezerwat na gatunek natrafiano jeszcze wielokrotnie, choć jego darnie były znacznie mniejsze. Krzywoszczeć przywłoka rośnie na gliniasto-kamienistym podłożu, który w zasadzie pozbawiony jest gleby. Był także spotykany wśród zadrzewień skarłowaciałych sosen, pod którymi zaczęła tworzyć się gleba inicjalna o charakterze industrialnym. Obecność Campylopus introflexus w Gagatach Sołtykowskich należy traktować jako źródło dyspersji gatunku na okoliczne tereny. W pobliżu znajduje się linia kolejowa oraz zabytkowa cegielnia, gdzie panują ruderalne siedliska ekologicznie bardzo korzystne dla gatunku. Ciekawym jest fakt, że gatunku nie odnaleziono w tych miejscach, które położone są przy szlakach komunikacyjnych, a jego występowanie stwierdzono w śródleśnym rezerwacie, gdzie las pełni funkcję naturalnej bariery, ograniczającej w pewnym stopniu migrację gatunków synantropijnych. Piśmiennictwo Fudali E., Szczepański M., Rusińska A., Rosadziński S., Wolski G. 2009. The current distribution In Poland of some European neophytic bryophytes with supposed invasive tendencies. Acta Soc. Bot. Pol. 78 (1): 73-80. Lisowski S., Urbański P. 1989. Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. - nowy gatunek dla brioflory polskiej. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. Botanika 39: 181-183. Ochyra R. 1983. Mszaki synantropijne. Wiad. Bot. 27 (1): 31-44. Paciorek T. 2012. First record of expansive moss Campylous introflexus (Hedw.) Brid. In the Małopolska Upland (Central Poland). Opole Scientific Society Nature Journal 45: 29-32. Söderström L. 1992. Invasions and range expansions and contractions of bryophytes. In: J. W. Bates, A. M. Farmer (eds). Bryophytes and lichens in a changing environment. Oxford University Press, pp. 131-158. Stebel A. 2010a. Mosses of the Beskid Mały Range (Western Carpathians). Materiały Opracowania Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska 11: 1-142. Stebel A. 2010b. New data distribution of expansive mosses Campylopus introflexus and Orthodontium lineare in Silesia Province (Poland). Čas. Slez. Muz. Opava (A) 59: 185-188. Stebel A., Żarnowiec J. 2010. Materiały do flory mchów Bieszczadów Zachodnich (Karpaty Wschodnie). Roczniki Bieszczadzkie 18: 134-156. Stebel A., Rosadziński S., Wolski G. J., Staniaszek-Kik M., Fudali E., Armata L., Szczepański M. 2012a. Further spreading of Orthodicranum tauricum (Bryophyta, Dicranaceae) in Poland. Rocz. AR Pozn. 391, Botanika Steciana 16: 75-79. Stebel A., Virchenko V. M., Plášek V., Ochyra R., Bednarek-Ochyra H. 2012b. Range extension of Orthodicranum tauricum (Bryophyta, Dicranaceae) in Central Europe. Polish Botanical Journal 57 (1): 119-128. Stebel A., Rosadziński S., Górski P., Fojcik B., Rusińska A., Vončina G., Szczepański M., Wilhelm M., Fudali E., Paciorek T., Staniaszek-Kik M., Zubel R., Piwowarski B., Wolski G.J., Salachna A., Smolińska D., Pierścińska A. 2013. Contribution to the bryoflora of the Świętokrzyski National Park (Central Poland). Rocz. AR Pozn. 392, Botanika Steciana 17: 77-84. Zubel R., Fojcik B., Wolski G. J., Uziębło A. 2009. First localities of neophytic moss Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. in the Lublin district. Ann. UMCS, section C, 64 (2): 45-48. Fot. 2. Krzywoszczeć przywłoka Campylopus introflexus w rezerwacie przyrody Gagaty Sołtykowskie (fot. B. Piwowarski, 22.09.2013) Photo 2. Campylopus introflexus in Gagaty Sołtykowskie nature reserve (photo by B. Piwowarski, 22.09.2013) Bartosz Piwowarski Usługi Ekologiczne Alojzy Przemyski ul. Warszawska 21/18, 25-512 Kielce e-mail: piwowarskib@gmail.com Summary: The paper presents new sites of two species of expansive mosses Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova and Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. discovered in the Małopolska Upland. Only one locality of O. tauricum and one of C. introflexus had been noted so far in the research area. Both species spread intensively in natural, semi-natural and anthropogenic ecosystems.

40 Dębowski P. et al.: Wzrost liczby pojawów kurhannika Buteo rufinus w Regionie Świętokrzyskim NATURALIA 2: 40-43 (2013) 41 Wzrost liczby pojawów kurhannika Buteo rufinus w Regionie Świętokrzyskim An increase in the number of records of Long-legged Buzzard Buteo rufinus in the Świętokrzyski Region Piotr Dębowski, Jarosław Sułek, Tomasz Bracik, Andrzej Chwierut, Adam Grzegolec, Roman Maniarski, Włodzimierz Szczepaniak, Marcin Urbański, Maciej Wachecki W latach 2012-2013 w Regionie Świętokrzyskim zaobserwowano liczny pojaw kurhannika Buteo rufinus. Większość stwierdzeń pochodziła z okresu letniego i jesiennego, a tylko jedna z wczesnozimowego. W 2012 roku kurhanniki obserwowano: 14 VII 1 imm. pod Niegosławicami (gm. Wodzisław) (J. Sułek), 20 VII 1 os. w pobliżu miejscowości Czarkowy (gm. Nowy Korczyn) (A. Chwierut), 15 IX 1 juv. w okolicach miejscowości Sadowie (gm. Sadowie) (T. Bracik), 4 X 1 ad. przelatujący na N pod Stąporkowem (gm. Stąporków) (P. Dębowski). W roku 2013 kurhanniki stwierdzono: 17 VIII, 8 IX, 15 IX i 5X - 1 juv. - Piołunka (gm. Sędziszów) (J. Sułek, P. Dębowski, A. Grzegolec, W. Szczepaniak), 8 IX i 15 IX - 1 ad. Olbrachcice (gm. Wodzisław) (J. Sułek, M. Wachecki, W. Szczepaniak), 4 X 2013-1 imm. - Oziębłów (gm. Baćkowice) (M. Urbański, R. Maniarski), 4 XII - 1 ad. - Zagaje (gm. Jędrzejów) (J. Sułek). Wszystkie stwierdzenia otrzymały akceptację Komisji Faunistycznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. W obu sezonach nasilenie liczby pojawów zaobserwowano również w innych rejonach Polski, zwłaszcza na południu i wschodzie (www.komisjafaunistyczna.pl). Do roku 2011 w Regionie Świętokrzyskim kurhanniki były obserwowane czterokrotnie: 11 VII 1997 r. 1 ad. koło miejscowości Wyżykowszczyzna w dolinie Kamiennej (Polak 2005, A. Wesołowski), 9 IX 2001 r. 1 os. koło Domaszowic (Komisja Faunistyczna 2002, P. Szczepaniak), 7 V 2005 r. 1 os. młodociany (pierwsza wiosenna obserwacja) w pobliżu Masłowa (Misiuna 2006), 30 VIII 2005 r. 1 ad. pod Pukarzowem w dolinie Pilicy (Komisja Faunistyczna 2006, G. Kaczorowski). Do końca 2012 roku w Polsce, podczas 122 spotkań, odnotowano co najmniej 129 osobników kurhannika (Komisja Faunistyczna 2013). Dawniej był to gatunek sporadycznie zalatujący, a od początku lat 90-tych nielicznie, lecz regularnie i corocznie spotykany. W większości przypadków obserwowano pojedyncze ptaki, a tylko wyjątkowo od 2 do 4 osobników. Trzykrotnie odnotowano ptaki w okresie zimowym (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Analizując liczbę pojawów wyraźnie widać tendencję wzrostową, z wyjątkowo licznym nalotem w roku 2012, podczas którego zaobserwowano co najmniej 63 osobniki (Komisja Faunistyczna 2013). Analogiczny nalot kurhannika wykazano również w innych krajach Europy Środkowej: Słowacji, Czechach i Austrii (Danko 2012). Kurhannik jest gatunkiem o szerokim zasięgu występowania. Zamieszkuje różnego typu rozległe tereny otwarte, zwłaszcza stepy i półpustynie. Podgatunek nominatywny B.r. rufinus zamieszkuje pas od południowych krańców Europy (Grecję, Bułgarię, Rumunię, Ukrainę, Serbię, Macedonię), przez Turcję, Rosję, Iran, Syrię, po Chiny i Mongolię, a nieznacznie mniejszy cirtensis górzyste i podgórskie obszary północnej Afryki, położone w Basenie Morza Śródziemnego od Maroka po Egipt, sięgając do Półwyspu Arabskiego (Cramp & Simmons 1980; Forsman 2003; GRIN 2013). Fot. 1. Kurhannik Buteo rufinus, Piołunka (fot. A. Grzegolec, 15.09.2013) Photo 1. Long-legged Buzzard, Piołunka (photo by A. Grzegolec, 15.09.2013) Fot. 3. Kurhannik Buteo rufinus, Piołunka (fot. J. Sułek, 15.09.2013) Photo 3. Long-legged Buzzard, Piołunka (photo by J. Sułek, 15.09.2013) Fot. 2. Kurhannik Buteo rufinus, Piołunka (fot. A. Grzegolec, 15.09.2013) Photo 2. Long-legged Buzzard, Piołunka (photo by A. Grzegolec, 15.09.2013)

42 Dębowski P. et al.: Wzrost liczby pojawów kurhannika Buteo rufinus w Regionie Świętokrzyskim NATURALIA 2: 40-43 (2013) 43 Na początku XXI wieku populację europejską szacowano na 8700-15000 par (Forsman 2003). Najliczniej gniazduje w Turcji (6-9 tys. par), Azerbejdżanie (1-2,5 tys. par) oraz w Rosji (1-2 tys. par). Od 2. połowy XX wieku zaczęto wykazywać wzrost liczebności populacji europejskiej w krajach położonych na południu i wschodzie Europy. Tendencję spadkową w latach dziewięćdziesiątych zanotowano tylko na terenie Turcji (Birdlife International 2004; GRIN 2013). Wielu badaczy wskazywało na wyraźną ekspansję kurhannika w kierunku północnym (Glutz von Blotzheim 1971; Mrlik & Landsfeld 2002; Daróczi & Zeitz 2008). W Bułgarii, gdzie wcześniejsze dane wskazywały na gniazdowanie 300 par (Iankow 2008), obecnie populację szacuje się na co najmniej 800-1000 par, co czyni ją jedną z największych w Europie (Vatev i inni 2011). Podobna sytuacja miała miejsce w Rumunii, gdzie pierwsze pewne gniazdowanie stwierdzono w 1996 roku, a w 2003 r. populację oszacowano na 25-65 par. Ostatnie szacunki dotyczące liczebności populacji,,rumuńskiej mówią już o 100-180 parach (Daróczi & Zeitz 2008). Zasięg występowania kurhannika rozszerza się w kierunku północnym, o czym świadczy pierwszy lęg pojedynczej pary w Hortobagy na Węgrzech w 1992 roku, w 1998 r. gniazdowały 1-3 pary, a na początku XXI wieku 4-7 par (Dudás & Sándor 1993; Birdlife International 2004; GRIN 2013). Obecnie na terytorium Węgier najnowsze badania wykazują kolejny wzrost populacji do poziomu 9-15 par, a ponadto stwierdzono obecność 2-4 par mieszanych kurhannika z myszołowem Buteo buteo (Tihanyi et al. 2012). Według Mrlika & Landsfelda (2002) ekspansja kurhannika w Europie wynika ze wzrostu liczebności populacji bałkańskich spowodowanej zmianami klimatu w kierunku globalnego ocieplenia oraz rozszerzaniem się zasięgu terenów stepowych. Przy czym czynniki pokarmowe zdają się tu być mniej istotne. Boyan Milchew, Peter Dunn, Wojciech Błędowski ( ), Krzysztof Dudzik, Grzegorz Kaczorowski tym osobom pragniemy serdecznie podziękować za pomoc udzieloną w trakcie pisania tej pracy. Piśmiennictwo Iankov, P. 2008. Atlas of breeding birds in Bulgaria. Bulgarian Society for the Protection of Birds. Sofia. Bulgaria. Misiuna Ł. 2006. Pierwsza wiosenna obserwacja kurhannika Buteo rufinus w Krainie Gór Świętokrzyskich. Kulon 11: 106-107. Mrlik V., Landsfeld B. 2002. The occurrence of Long-legged Buzzard (Buteo rufinus) in parts of Central Europe during 1980-1998 and possible factors for its recent expansion. Egretta 45: 104-114. Polak M. 2005. Kurhannik Buteo rufinus. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Tihanyi G., Tar J., Vasas A., Vincze T., Czifrák G., Bagyura J. 2012. Long-legged buzzard population data 2010. Heliaca 8: 45. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP Pro Natura, Wrocław. Vatev, I., Angelov, I., Domuschiev, D., & Profirov, L. 2011. Long-legged Buzzard (Buteo rufinus). In: Golemanski, V. (ed.): Red Data Book of Bulgaria. Vol. II. Animals. Bulgarian Academy of Sciences, Sofia. http://www.komisjafaunistyczna.pl: 21.10.2013 r. Piotr Dębowski Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody ul. Sienkiewicza 68, 25-537 Kielce e-mail: debowski_p@yahoo.com Summary: In 2012 and 2013 at least eight Long-legged Buzzards were seen in the Świętokrzyski Region. This is the highest number of records in a short period of time in the region. Cramp S., Simmons K.E.L. (eds.) 1980. The Birds of the Western Palearctic. Vol. II. Oxford University Press. Birdlife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 12. Danko Š. 2012. The longlegged buzzard (Buteo rufinus) in Slovakia in the past and present. Slovak Raptor Journal 6: 1-16. Daróczi, J. S., Zeitz, R. 2008. The expansion of Long-legged Buzzard (Buteo rufinus) in Romania. Ornis Hung. 15-16: 83-83. Dudás M., Sándor I. 1993. Nesting of the long-legged buzzard (Buteo rufinus) in the Hortobágy. Aquila 100: 296 298. Forsman D. 2003. The Raptors of Europe and The Middle East. A Handbook of Field Identification. Helm. London. Global Raptor Information Network. 2013. Species account: Long-legged Buzzard Buteo rufinus. Downloaded from http://www.globalraptors.org on 16 Jan. 2013. Glutz von Blotzheim, U.N., Bauer K.M., Bezzel E. 1971. Handbuch der Vögel Mitteleuropas, Bd. 4. Akad. Verlagsges., Frankfurt a. Main.

44 Chwierut A.: Pierwsze współczesne stwierdzenie orła cesarskiego w Regionie Świętokrzyskim NATURALIA 2: 44-45 (2013) 45 Pierwsze współczesne stwierdzenie orła cesarskiego Aquila heliaca w Regionie Świętokrzyskim The first recent record of Imperial Eagle Aquila heliaca in the Świętokrzyski Region Andrzej Chwierut W dniu 15.07.2013 r. we wsi Grodowice (gm. Bejsce, woj. świętokrzyskie, 50 16 N, 20 35 E) obserwowałem pojedynczego orła cesarskiego Aquila heliaca w trzecim kalendarzowym roku życia (fot. 1). Ptak widziany był wyłącznie w locie, krążył na wysokości 50-70 m, a następnie odleciał w kierunku wschodnim. Obserwacja trwała około 2 minuty, w godzinach popołudniowych, przy bardzo dobrej widoczności i bocznym oświetleniu. W jej trakcie sporządzono dokumentację fotograficzną. Ogólny pokrój ptaka, w tym stosunkowo szerokie skrzydła, wskazywał początkowo na któregoś z orlików Aquila sp. Obserwowany osobnik nie posiadał jednak jasnych sierpów u nasady zewnętrznych lotek I rzędu (tzw. przecinków ). Widoczne były natomiast wyraźne rozjaśnienia na wewnętrznych lotkach I rzędu, prążkowane wszystkie lotki I rzędu z zewnętrznymi włącznie oraz gęsto kreskowana pierś. Stwierdzenie uzyskało akceptację Komisji Faunistycznej Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, która dokonała również precyzyjnego oznaczenia wieku ptaka. Fot. 1. Orzeł cesarski Aquila heliaca we wsi Grodowice, gm. Bejsce (fot. A. Chwierut, 15.07.2013) Photo 1. Imperial Eagle Aquila heliaca in Grodowice, Bejsce Commune (photos by A. Chwierut, 15.07.2013) Orzeł cesarski zasiedla otwarte i półotwarte tereny od Europy Centralno-Wschodniej poprzez lasostepy południowej Rosji do jeziora Bajkał (Del Hoyo et al. 1995). Głównymi zagrożeniami są: ubytek preferowanych siedlisk i ich degradacja, śmiertelność lotnych osobników w wyniku prześladowań i kolizji z liniami napowietrznymi, wykradanie jaj z gniazd i uszczuplenie bazy pokarmowej (BirdLife International 2013). Aktualna liczebność orła cesarskiego w Europie wynosi 1800 2200 par (Demerdzhiev et al. 2011). Od końca lat 80- tych XX wieku gatunek ten rozszerzył swój zasięg na Węgrzech, zasiedlając nizinne obszary rolnicze i obecnie gnieździ się w dużej części Wielkiej Niziny Węgierskiej (Horváth et al. 2010), a jego krajowa populacja w roku 2009 wynosiła105 par lęgowych (Horváth et al. 2011). W odniesieniu do stwierdzenia z Grodowic najbliższe stanowiska lęgowe tego orła znajdują się na Słowacji, gdzie liczba par lęgowych obecnie szacowana jest na 41 44 (Dravecký & Guziová 2012) i również tutaj wykazano wzrost liczebny populacji, podobnie jak w Austrii i Czechach (Horváth et al. 2002; Demerdzhiev et al. 2011). W wyniku podejmowanych zabiegów ochroniarskich, sprzyjających zmian środowiskowych oraz prawnych, populacja tego gatunku w minionej dekadzie w krajach Europy Centralnej wzrosła o 90% (Demerdzhiev et al. 2011). Taki trend, wraz z niewielką odległością od najbliższych stanowisk lęgowych, sprzyja częstszym obserwacjom na terenie Polski. Do końca 20. stulecia stwierdzono go tu 20 razy (Tomiałojć & Stawarczyk 2003), natomiast w latach 2001-2012 14-krotnie, w tym aż 7 stwierdzeń wyłącznie niedojrzałych osobników, w roku 2012 (Komisja Faunistyczna 2013). Uprzednio orła cesarskiego w Regionie Świętokrzyskim stwierdzono zaledwie raz w styczniu 1913 upolowano jednego osobnika koło wsi Karsznice w gm. Małogoszcz (Zedlitz 1915). Piśmiennictwo BirdLife International 2013. Species factsheet: Aquila heliaca. Downloaded from http:// www.birdlife.org on 12/12/2013 Demerdzhiev D., Horváth M., Kovács A., Stoychev S. Karyakin I. 2011. Status and population trend of the Eastern Imperial Eagle (Aquila heliaca) in Europe in the period 2000-2010. Acta Zool. Bulgar., Suppl. 3: 5-14. Dravecký M., Guziová Z. 2012. A preliminary overview of monitoring for raptors in the Slovak Republic. Acrocephalus 33: 261 269. Del Hoyo J., Elliot A., Sargatal J. 1995. Handbook of the birds of the World. Vol.2. Falconiformes to Galliformes. Lynx Edicions, Barcelona. Horváth M., Haraszthy L., Bagyura J., Kovács A. 2002. Eastern Imperial Eagle (Aquila heliaca) populations in Europe. Aquila, 107-108: 193-204. Horváth M., Szitta T., Firmánszky G., Solti B., Kovács A., Moskát C. 2010. Spatial variation in prey composition and its possible effect on reproductive success in an expanding eastern imperial eagle (Aquila heliaca) population. Acta Zool. Hung. 56 (2): 187 200. Horváth M., Demeter I., Fatér I., Firmánszky G., Kleszó A., Kovács A., Szitta T., Tóth I., Zalai T., Bagyura J. 2011. Population dynamics of the Eastern Imperial Eagle (Aquila heliaca) in Hungary between 2001 and 2009. Acta Zool. Bulgar., Suppl. 3, 2011: 61-70. Komisja Faunistyczna 2013. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2012. Ornis Pol. 54: 109-150. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Zedlitz O. 1915. Notizen über die städtische Vogelsammlung in Kielce. Orn. Monatsber. 23, 11: 161-167. Andrzej Chwierut 31-946 Kraków, os. Teatralne 20/36 e-mail: andras50@o2.pl Summary: A 3 rd calendar year Imperial Eagle Aquila heliaca was recorded on 15.07.2013 in Grodowice (Bejsce Commune, Świętokrzyskie Province, 50 16 N, 20 35 E). This was the second record of the species in the Świętokrzyski Region, with the first one in 1913.